Буылты? ??рттарды? к?пт?рлілігі.Ш?балша?.Тіршілік ортасы. Сырт?ы ж?не ішкі ??рылысы.
Сабақ №18
Пәні: Биология
Сыныбы: 7 «Ә»
Күні: 26.10.2015жыл
Пән мұғалімі: Жансариева Жансая Серікханқызы
Сабақтың тақырыбы: Буылтық құрттардың көптүрлілігі.Шұбалшаң.Тіршілік ортасы.
Сыртқы және ішкі құрылысы.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік – Буылтық құрттардың құрылысын біліп, олардың жалпақ құрттардан, жұмыр құрттардан ерекшелігін және кластарын бір-бірінен ажыратуды үйренеді және құрылысының күрделенгенін байқайды, түсінеді. Типке тән белгілерді талдауды үйренеді
Дамытушылық – Өз бетінше ізденіспен шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуге дағдыландыру. Өз ойларын еркін де сауатты, нақты жеткізу қабілеттерін, белсенділігін арттыру.
Тәрбиелік – Оқушыларды сүліктің халықтық медицинада емдік мақсатта пайдасы жайында айта отырып, табиғаттағы жәндіктерді қорғауға баулу. Жан-жақтылыққа, ізденімпаздыққа баулу, тыңдай және сөйлей білу мәдениетін арттыру.
Сабақтың типі: Жаңа білімді меңгерту
Сабақтың түрі: Аралас сабақ
Сабақтың әдісі: Топтық жұмыс, демонстрациялау, кеспе сөздер, тірек-сызбалар, практикалық жұмыс, ойын,биологиялық диктант, бейнекөрініс көсету, зертханалық жұмыс.
Сабақтың көрнекілігі: Оқулық, тест тапсырмалары,биологиялық диктант,тірек-сызба, үлестірмелер,слайдтар,шұбалшаңның ішкі және сыртқы құрылысының кестесі , зертханалық жұмысқа қажетті құрал-жабдықтар: 1) екі (болмағанда үш) оқушыға бірден келетіндей етіп шұбалшаң әзірлеу; 2) осынша мөлшерде стақан немесе шыны ыдыстар; 3)қолға ұстап қарайтын ұлғайтқыш әйнек; 4)шыны таяшалар; 5)пияздың пиязшығы; 6) қалта электр шамы.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі.
Биология сабағында сынып оқушылары үш топқа бөлінеді: түрлі түсті қағазда жазылған жазуларға байланысты жасыл түс – жалпақ құрттар, сары түс – жұмыр құрттар, қызыл түс – гельминтологтар болып бөлінеді.
1 топ: Жалпақ құрттар
2 топ: Жұмыр құрттар
3 топ: Гельминтологтар
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру. Оқушылар білімін пысықтау,бағалау.
№1 тапсырма:
1топ:Жалпақ құрттар тобына
1)1-ші тапсырма жалпақ құрт тақырыбында қиылған сөздер беріледі, сол сөздерден плакатқа тиісті орындарына жапсырып , тірек-сызба құрастыру керек және оны түсіндіру керек.
Жалпақ құрттар
Таспа құрттар
Сорғыш құрттар
Кірпікшелі құрттар
Қармақшалы
дернәсіл
Екі сорғышы бар
Піллә
Қарапайым
көзшелер
Финна
Бауырында
Аузында
2 топ: Жұмыр құрттар тобына
1)1-ші тапсырма жұмыр құрт тақырыбында қиылған сөздер мен сөйлемдер беріледі, сол сөздерден плакатқа тиісті орындарына жапсырып , тірек-сызба құрастыру керек және оны түсіндіру керек.
Жұмыр құрттар
Үшкірқұрт
Жасөспірім мен балалардың тоқ ішегінде
паразиттік тіршілік етеді.
Ішексорғы.
Ішекте паразиттік жолмен тіршілік етеді.
Жіпшеқұрт
Суыртқы
Трихинелла
Өсімдік тамырында ауру туғызатын паразит жіпшеқұрт қант қызылшасында тіршілік етеді.
Тері астында паразиттік тіршілік етеді.
Бұлшықеттерде паразиттік тіршілік етеді.
3 топ: Гельминтологтарға тапсырма:
1)1-ші тапсырма .Үйге тапсырма берілген ,гельминтология мен паразитология ғылымы жайлы ізденіп келу.
III. Үй тапсырмасын қорытындылау кезеңі.
№ 2 тапсырма
I топқа 2-ші тапсырма семантикалық карта
Құрттардың құрылыс ерекшеліктері Ақ сұлама Сиыр цепені
Пішіні жалпақ + +
Екі жақты симметриялы + +
Таспа тәрізді + -
Тыныс алу мүшесі - -
Дене ұзындығы 4 – 10 м - +
Дене ұзындығы 1- 2 см + -
Қан тарату жүйесі - -
II топқа 2-ші тапсырма кестемен жұмыс.
Жұмырқұрттарға тән негізгі ерекшеліктерді кестеге «иә» немесе «жоқ» деп белгіле:
иә жоқ Негізгі ерекшеліктері
иә Жұмырқұрттар паразитті тіршілік етеді
Жоқ Жұмырқұрттардың денесі буылтықтарға бөлінген
иә Ішексорғы ішекте тіршілік етеді
иә Ішексорғы да көз болмайды
жоқ Жұмырқұрттар қос жынысты
иә Үшкірқұрттың тұрқы 1,5 см шамасында
жоқ Үшкірқұрт қарында тіршілік етеді
иә Қылқұрттың адамға ешқандай зияны жоқ
иә Адам үшін қауіпті -суыртқы
жоқ Ішексорғының аналығы қысқа
III топқа 2-ші тапсырма биологиялық диктант .
Биологиялық диктант
1.Жұмыр құрттардың денесі ____________ симметриялы.
2. ______________ денесі буылтықтарға бөлінбеген, шұбалаңқы, цилиндр пішінді немесе ұршыққа ұқсас жәндіктер.
3. ________ суды ішкенде адамдар ауруды көбірек жұқтырады.
4.Жұмыр құрттардың денесінде алғаш қуыс пайда болғандықтан ___________ деп те атайды.
5.Сиыр цепенінің көзге байқалмайтын, мойынға жалғасқан басы бар кішкене көпіршігі _____________________ деп аталады.
6.Паразит жалпақ құрттардың жыныстық ұрпақтары- ______________________ , ал дернәсілдік ұрпақтары _____________________ мекендейді.
7. Көбінесе жасөспірімдер мен балалардың тоқ ішегіне ________орнығады.
8. Жұмыр құрттардың сірқабық тастауы _______ деп аталады.
9. Жылқының құйрық қылына ұқсас шумақталған жіңішке құрт _________ деп аталады
10. Жалпақ құрттар мен жұмыр құрттардың басым бөлігі ____________ құрттар.
Жауаптары:
1. екіжақты 6.алғашқы иеде,аралық иеде
2.жұмыр құрттар 7. үшкірқұрт
3.ластанған 8.түлеу
4. алғашқы қуыстылар 9.қылқұрт
5.финна 10.паразит
ІV. Жаңа сабақ
1. Кестемен жұмыс.
Типі: Буылтық құрттар. Түр саны 9 000
Денесі буылтықтарға бөлінген. Денесі үш қабаттан тұрады. Денесінде соңғы қуыс болады.
Тұңғыш рет тұйық қанайналым жүйесі пайда болған
Соңғы қуыс целом деп аталады . Целом ішкі қабырға мен ішкі мүшелер арасындағы кеңістік.
Қантарату жүйесі тұйық. Қанның түсі қызыл. Қанның ағуын жүрекше реттейді. Қаны түссіз не жасыл түстілері де бар
Зәр шығару мүшелері- имек түтікше. Ол эктодермадан түзіледі. Әр буылтықта екіден болады.
Құрт жабынының астында сақиналы ,ал оның астында біріңғай салалы бұлшықет жатады. Сол бұлшықеттер арқылы құрт қозғалады.
Буылтық құрттарға тән ерекшеліктердің бірі- айрықша қозғалыс мүшелері. Оны параподия дейді.( грекше «пара»- жуық, + «подион» - кішкенеаяқ, яғни аяққа ұқсас)
2) №1 тірек-сызба
Буылтық құрттар
Көпқылтанды құрттар
Азқылтанды құрттар құқұрттарқұртқұрттар
Сүліктер
Гермофродит. Тура дамиды. Паразиттік те жыртқыштық жолмен де тіршілік етеді. Алдыңғы сорғышында тіс тәрізді 3 өсінді бар. Сүліктің жұтқыншағына арнаулы бездерден гирудин деген ерекше қанды сұйылтатын зат бөлініп шығады.
Топырақта тұщы суда мекендейді. Өкілі - шұбалшаң. Гермофродит.
Теңізде мекендейтін нереида, құмқазар дара жынысты. Жынысты және жыныссыз жолмен көбейеді. Денесінде кірпікшелері бар дернәсіл трохофора деп аталады. .
№2 тірек-сызба
Буылтық құрт денесі
Аналь тесігі
Тұлға
Бас
№3 тірек -сызба
Құрт жабынының астында
Бірыңғай салалы бұлшықет
Сақиналы бұлшықет
Ұзарады
Қысқарады
№4 тірек-сызба
Көбеюі
Жыныссыз
Жынысты
2. Бейнекөрініс көрсету. Шұбалшаңның қимыл –қозғалысы.
3. Шұбалшаң денесінің көлденең қимасын дайын препараттан микроскоп арқылы қарау.
4. Зертханалық жұмыс оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру, теориялық білімін практикамен ұштасу мақсатында жүргізіледі.
№15. Шұбалшаңның сыртқы құрылысы, қозғалуы және тітіркенуге қайтаратын жауабын бақылау.
Құрал-жабдықтар: 1) екі (болмағанда үш) оқушыға бірден келетіндей етіп шұбалшаң әзірлеу; 2) осынша мөлшерде стақан немесе шыны ыдыстар; 3)қолға ұстап қарайтын ұлғайтқыш әйнек; 4)шыны таяшалар; 5)пияздың пиязшығы; 6) қалта электр шамы. Құрттарды шыны ыдысқа салып, оқушылардың үстелдеріне тарату.
1. Ылғалды және құнарлы топырақты үлескіден шұбалшаңның ірі дараларын тауып алу.
2. Шыны ыдыстағы шұбалшаңды қолмен сипап, анықтап қараңдар. Шұбалшаңның ұзындығын сызғышпен өлшеңдер. Денесінде неше буылтық бар екенін санаңдар. Шұбалшаңның денесі саусақпен сипағанда қалай әсер ететінін байқаңдар. Терісінің саусаққа қалай сезілгенін айтыңдар.
3. Шұбалшаңның аузы қалай орналасқанын, денесінің алдыңғы және соңғы бөлігін анықтап, ажыратыңдар.
4. Шұбалшаңның арқасы мен құрсақ жағында қандай айырмашылық болатынын байқаңдар. Құрт денесіндегі қылтандарының қалай орналасқанын ұлғайтқыш әйнекпен анықтап қараңдар. Шұбалшаңның әр түрлі тақтайшаға (әйнек, ағаш, топырақ себілген) жіберіп, қалай қозғалатынын бақылаңдар.
5. Шұбалшаңның денесін шыны таяқшамен түртіңдер. Байқағандарыңды дәптерге жазыңдар. Пияз пиязшығын алдына тастағанда шұбалшаң қандай айла жасайтынын бақылаңдар. Шұбалшаңға қалта электр шамымен жарық түсіріп көріңдер. Оның шұбалшаңға қалай әсер еткенін дәптерге жазыңдар.
V . Жаңа сабақты бекіту.
1. Иннворд
Төмендегі берілген әріптердің орындарын алмастыру арқылы биологиялық терминдік сөздер құрастыру керек.Бұл кестеден 9 сөз шығады .
Р Е О Ф О Р А Т Ы Қ
Е И Х С І Т Я Л С Ү
Н Д О Ц Е Л И Ы У Л
П А Р А П О Д У Я І
Ш Ү Т К Е М И Б А К
Жауаптары: 1. Нереида 2. Параподия 3. Трохофора 4. Целом 5. Сүлік 6. Буылтық
7. Баяу 8. Имек 9. Үш
2. «Тапқыр болсаң тауып көр» ойыны.
Мақсаты: оқушылардың құрттар типтерінің өкілдерін бір-бірінен ажырата білулерін анықтау.
Ойынның шарты: Тақтаға үш шеңбер ілінеді. Бірінші шеңбердің ішіне «жалпақ құрттар типі», екінші шеңбердің ішіне «жұмыр құрттар типі», үшінші шеңбердің ішіне «буылтық құрттар типі» деп жазылған.
Ойынның барысы: «Жалпақ құрттар», «Жұмыр құрттар», «Гельминтологтар» топтарынан ортаға шыққан үш оқушы мұғалім белгі берген сәтте өз типтері жазылған шеңберге тез өзіне тиісті өкілдерін алып барып жапсыру қажет .
VI. Сабақты қорытындылау.
Қорытынды сұрақтар:
1.Тип неліктен буылтық құрттар болып аталған?
2.Буылтық құрттар қалай көбейеді?
3.Буылтық құрттарда тұңғыш қандай жүйе пайда болған?
4.Целом дегеніміз не?
5.Буылтық құрттардың сыртқы құрылысындағы ерекшелік?
6.Қандай бұлшықеттің көмегімен құрт денесі ұзарады?
7.Бірыңғай салалы бұлшықет жиырылғанда құрт денесі ұзарады ма, әлде қысқарады ма?
VII.Бағалау.
VIII.Үйге тапсырма:
§44. Буылтық құрттардың көптүрлілігі.Шұбалшаң.Тіршілік ортасы.Сыртқы және ішкі құрылысы.
200 беттегі суретті салып ,сұрақтарға жауап жазып келеміз.
№ 47 М.В.Ломоносов атындағы қазақ орта мектебі
Ашық сабақ
«Буылтық құрттардың көптүрлілігі.
Шұбалшаң.Тіршілік ортасы.
Сыртқы және ішкі құрылысы.»
Сыныбы: 7 «Ә»
Пән мұғалімі: Жансариева.Ж
2015-2016 оқу жылы.
а) Анаграмма
ТИҰРМҚ ЗЕОЦУНР АИФКН ЕНШЕМ ЬЛИОЗТЕГМН ИКБРСНЯ ТІЕЖҰШПҚР ЗАПТИРА
Тесттік сұрақтар.
1. Шұбалшаң қандай мүшесі арқылы тыныс алады?
а) тері жабыны арқылы
ә) желбезек арқылы
б) демтүтікшелер арқылы
2. Шұбалшаңның зәр шығару мүшелері:
а)имек түтікшелер
ә)жасыл түсті без
б)жиырылғыш вакуоль
в)мальпигии түтікшелер
3. Шұбалшаңда «ми» деп қай жүйке түйінін айтады:
а) жұтқыншақасты түйіні
ә) жұтқыншақүсті түйіні
б) құрсақ жүйке тізбекшесі4. Қандай бұлшықеттің жиырылғанды шұбалшаң денесі ұзарады:
а)сақиналы бұлшықет
ә)біріңғай салалы бұлшықет
«Есте сақтау»,
1. Ауыз - 2. Жүйке түйіні - 3. Жұтқыншақ - 4. Жүрекше - 5. Өңеш - 6. Жемсау- 7. Қарын –
8. Құрсақ қан тамыры – 9. Ішек- 10. Құрсақ жүйке тізбекшесі –
«Анықтау»
1. Ауыз -қоректену2. Жүйке түйіні -тітіркенгіштерге жауап беру3. Жұтқыншақ -қоректі ауыздан өңешке өткізу4. Жүрекше -қанды айдау5. Өңеш -қоректі жұтқыншақтан жемсауға өткізу6. Жемсау- қоректі жұмсартады7. Қарын -қоректі араластырады8. Құрсақ қан тамыры -ішкі мүшелерге оттекті және қоректік заттарды тасымалдауқанайналым9. Ішек- қоректі қорытып, сіңіреді10. Құрсақ жүйке тізбекшесі -ішкі мүшелер жұмысын реттеу
Блиц-турнир «Ия» немесе «жоқ» деп жауап береді«Ақ сұлама» тобына:
1. Басым бөлігі паразиттік тіршілік етеді - ия
2. Денесі үш қабатты-ия
3. Денесі екіжақты симметриялы-ия
4. Көпжасушалы жәндіктерге жатады-ия
5. 15 мыңнан аса түрі бар- ия
6. Денесінде қуыс болмайды-ия
7. Көпшілігінің пішіні жапыраққанемесе таспаға ұқсас-ия
8. Жүйке жүйесі дененің бас бөлігінде орналасқан-ия
9. Зәршығару жүйесі дамыған-ия
10. Жалпақ құрттар-қосжынысты жәндіктер-ия
«Зымырақ» тобына:
1. Денесі буылтықтарға бөлінбеген, шұбалаңқы- ия
2. Денесі үш қабаттан тұрады- ия
3. Көпшілігі дара жынысты ия
4. Олар алғашқы қуыстылар типі деп аталды- ия
5. Қуысқа толы сұйықтық сыртқы ортамен байланыспайды- ия
6. Дүние жүзінде 2 мыңға жуық түрі кездеседі-жоқ
7. Ауыз қуысы денесінің артқы жағында, ал аналь тесігі алдыңғы жағында орналасқан-жоқ
8. Ішексорғылар -қосжынысты жәндіктер- жоқ
9. Сезім мүшелері жақсы жетілген- жоқ
10. Ішексорғының қантарату және тыныс алу мүшесі дамыған-жоқ
«Сүліктер» тобына:
1. Денесі шұбалаңқы- ия
2. Екіқабатты, біржасушалы жәндіктер-жоқ
3. Денесі буылтықтарға бөлінген, соңғы қуысы бар- ия
4. Бұлардың 90-мыңға жуық түрлері бар-жоқ
5. Тұңғыш рет тұйық қанайналым жүйесі пайда болды -ия
6. Зәршығару жүйесі дамымаған-жоқ
7. Қантарату жүйесі жақсы дамыған- ия
8. Көпшілігінде қанның түсі-көк болып келеді-жоқ
9. Сүлік-паразит, жыртқыш жәндік- ия
10. Азқылтанақты құрттар өсімдік шірінділері мен қоректенеді-жоқ
1 нұсқа1. Жалпақ құрттар типіне қандай белгілер тән?А. Екі жақты симметриялы жануарларB. Радиальді симметриялыC. Екі қабатты жануарлар;D. Целомды жануарларЕ. Күйдіргіш жасушалардың болуы.2. Құрылым деңгейі бойынша жалпақ құрттар типі -…А. Бір жасушалы жануарларВ. Екі қабатты жануарларС. Үш қабатты жануарлар;D. Целомды жануарларЕ. Төрт қабатты жануарлар.3. Ақ планария қоректену сипаты бойынша жануарлардың қай тобы жатады?А. ЖыртқыштарВ. ПаразиттерС. Өсімдікқоректі жануарларD. Ыдыраған өсімдік қалдықтарымен қоректенушілер;Е. Ыдыраған жануар қалдықтарымен қоректенушілер.4. Ересек бауыр құрт... паразитті тіршілік етеді.А. Адам ішегіндеВ. Сиыр, қой және басқа шөпқоректі жануарлардың бауыр өзегіндеС. Ит пен қасқыр ішегіндеD. Адамның аш ішегіндеЕ. Адамның ток ішегінде.5. Қандай жануарлар бауыр құрттың аралық иесі болып табылады?А. Ірі қара малВ. Кіші тоспа ұлуыС. АдамD. ИтЕ. Шошқа.6. Бауыр құрттың бекіну мүшесінің ерекшелігі неде?А. Ілгек тәрізді бекіну мүшелеріВ. Сорғыштары болмайдыС. Ілгектерінің болуы;D. Алдыңғы және артқы сорғыштарының болуыЕ. Ауыз және құрсақ сорғыштарының болуы.7. Таспа құрттың бауыр құрттан айырмашылығы неде?А. Денесі сегменттелгенВ. Билатеральді симметриялыС. Ауыз және құрсақ сорғыштары бар;D. Денесі бас, мойын және буындалған денеден тұрадыЕ. Алдыңғы және артқы сорғыштары бар.8. Сиыр цепенінің жаңа буындары... түзіледі.А. Денесінің ұшынанВ. Мойын бөліміненС. Буындарының арасынанD. Бас бөлімінен.9. Паразиттік құрттарды еркін тіршілік ететін құрттардан белгілері бойынша ажыратуға болады?А. Денесінің пішіні жалпақВ. Ас қорыту жүйесі сыртқа бір ғана тесік – қуысымен ашылады;С. Бекіну мүшелері – сорғыштар мен ілмектері барD. Құрылымы біршама күрделі.
VII. Қорытындылау:Паразит құрттармен күрес жүргізуде қандай ережелерді сақтау қажет.1. Жек бас гигиенасының ережесін сақтау2. Тамақтану алдында міндетті түрде қол жуу3. Көкөністерді жуып жеу4. Асты дұрыс даярлау5. Суды қайнатып ішу6. Паразит құрттардың жұмыртқаларынан тексерілу
1.Жұмыр құрт денесінің сыртқы қабаты
А) гиподерма Б) сірқабық В) бұлшықет
2. Жұмыр құрттың қанша түрі бар
А) 20000 Б) 40000 В) 10000
3. Жұмыр құрт аналығы аталығынан
А) қысқа Б) ұзын В) барлығы дұрыс
4. Теріні ауруға ұшырататын жұмыр құрт
А) суыртқы Б) трихинелла В) үшкірқұрт
5. Ішексорғы денесін қаптайды
А) жабын Б) тері-бұлшықет В) сірқабық
6. Ішексорғының неше ерні бар
А) 2 Б) 3 В) 4
7.Ішексорғылар қандай жынысты жәндіктер
А) даражынысты Б) қосжынысты В) барлығы дұрыс
8. Ішексорғыда болмайтын жүйе
А) ауыз Б) тынысалу В) аналь тесігі
9. Суыртқының аналығының ұзындығы
А) 100см Б) 150см В) 200см
10Жұмыр құрттар қандай симметриялы
А) екі жақты Б) біржақты В) барлығы дұрыс