Сценарий праздника: ЫДЫКТЫГ БАЙЫРЛАЛЫВЫС – ЫНАК ШАГААВЫС
ЫДЫКТЫГ БАЙЫРЛАЛЫВЫС – ЫНАК ШАГААВЫС
Ада-иелерни орээлче чалап киирерде, уруглар ада-иелер-биле чолукшуур (бичии кижи адыштарын улуг улустун сунган холдарынын адыштарынгаалдыыртан ору дегзип (дозуп), амыр-мендизин айтырар.
- Мендээ-ле бе?
- Мендээ, мендээ!
Башкы:
- Шагаа дээрге Чаа чыл уткуурунун байырлалы-дыр, уруглар. Ол тыва улустун бурун шагдан чанчылы. Шагаада эрги чылды удээр, чаа чылды уткуур, сан салырынын тускай езулалын кылыр.
Шагаада кузун-не белеткенип эгелээр.улуг боданы соккаш, шага чеми дээш, ангы шыгжап каар.
Чунгулап ойнаар черлерни, оюн херекселдерин – шыдыраа, тевек, кажык – баш удур белеткеп алыр. Аал бурузу коданын ширбиир, каастаар. Аъш-чемин белеткээн соонда, орай кежээден эгелээш, тоолдажып, тывызыктажып хонар. Бисте Ак-Сал ирей аалдап келген. Улуг огбевистин йорээл созун дыннаалынар.
Ак-сал ирей чыылганнарга шагаа доюнун эгелээнин чарлап, йорээл салыр:
Айым чаазы, хунум эртези!
Ак чаламавыс азып алган,
Аъжы-чемивис делгеп алган,
Ак судувус кудуп алган,
Чаа чылывыска оргуп,
Чамбы-дипке чалбарып тур бис! – дээш, ол-бо чукче чалбарып, могеер.
1-ги уруг.
Шагнын чаагай эргилдези
Шагаа хуну унуп келди
Чанчыл ындыг артыш, саннын
Чаагай чыдын айдызанар!
Ак-Сал ирей артыш салып, айдызаар. Ак-Сал ирей чаламалар баглап, оон чанынга артыш салып, улусту долгандыр артыжаар.
Ак чаламам, аккыр харым
Аъттаныпкан чылым байырлыг!
2-ги уруг
Чыл бажы келди
Чылдан кежи туледи
Эртип турар эрги чыл
Хой чылын удеп тур бис
Манаанывыс мечи чылы
Маажым моорлап кирип келди
Уруглар шупту курай-курай деп йорээр.
Чажармаа угбай чажыын чажар.
Алдын-сарыг чылыг хунум
Аалы болур ортемчейни
Чуктер санай бажы бедээн
Суур ыдык тандыларым!
Улуг чуртка чаа - дайын турбазын
Улус чонум амыр-тайбын чурттазын!
Аарыг –ажык чонумдан чайлап чорзун
Ажы-толум канн-кадык озуп чорзун
Ооредилге чедиишкинниг болзун
Озалдаашкын турбас болзун
Онаалгалар куусеттинип-ле турзун!
Оршээ хайыракан!
3-ку уруг:
Шагаа хуну моорейлиг
Адыш- чарыш маргылдаалыг
Чадан адаал, багдан кагал
Адааннажып тевек тевээл.
Танцы «Тевек».
4 уруг:
Тывызыым дытта
Тоолум дошта.
Уруглар: - Дош, балык.
Тывызыктар.
Дег, дег дээрге дегбес,
Дегбе, дегбе дээрге дээр. (эриннер)
Орук часпас ойтан каас. (дилги)
Арыг иштин долдур аскан эът. (ыт-кады)
Самдар эвес хирезинде чамашкызы хой. (инек)
5-ки уруг: Дурген дурген чугаа
Дугде барды, мында келди.
Дурген чугаалар
Буга база бустазын,
Булут база бусталзын.
Булут база бусталзын,
Буга база бустазын.
Шиш бажы сувур,
Сиген бажы шивит.
Эзирни хоюзар,
Эзерни чазаар.
Эзерни чазаар,
Эзини хоюзар.
Шупту: ойт че! Ынчаарга кожамыктажып чижиптер бис бе?
Кожамыктар.
Айнын чаазы айдын дуне
Алаак шыкка ойнаалынар
Ак-талдын анай-хаагын
Аргып-оргуп ойнаалынар
Он-на бештин айдынында
Ойнап-ойнап алыылынар
Ногаан шыктыг Сарыг-Сепке
Оя тепсип ойнаалынар.
Эглип-эглип бады келген
Эржей бажы сериин чайлаг
Эки-багын чугаалажыр
Эргим кыстар, чараш кыстар.
Сарыг-Септин уруглары
Эрес-ле ийин, кайгал- лайын
Эмдик малды эзертепкеш
Эдиктирип алы, кыстар.
Ковей чылгы аразында
Кок-ле борам хорээ бедик
Ковей чоннун аразында
Хоокуй авам караа чараш.
Эдер хектин аялгазы
Эзим-арга дола берген
Эргим авам чагаан созу
Эътте-ботта сине берген.
Башкарыкчы:
Улегер домакта, нугул чок.
Улегер домактар.
Булут аразында хун караа чылыг,
Улус аазында ием караа чымчак.
Бодун кижизидер дизе боданыр херек.
Тараадан халбактанган - тодуг,
Малдан халбактанган – каас.
Сеткилге ак херек.
Ажылга шынар херек.
5 уруг:
Чечек черде
Чечен менде.
Чеченнежип каар бис бе?
Чеченнер маргыжыы.
- Алаак даанга чуге шаптын?
- Анайларым дозуп чордум.
- Аданым чоп шалбаладын?
- Анай-биле шалчаптым.
- Сайзанактап ойнаалам?
- Сайзанаан ырак бе?
- Шавар болза ырак эвес.
- Шавар аъдын багда бе?
- Баглаваан мен дазылында.
- Уваа, чиктиин билбейн-дир мен.
- Урук аът ийин, ам-даа кеспээн.
6 уруг:
Чарлыл болбас ыдыктыг
Чанчылывыс кагбаал
Сагыызын дег камнаал
Салгалдарга дамчыдаал.
Ак-сал ирей:
Уткуп турар чылывыс
Уттундурбас кежиктиг
Ууттунмас буянныг болзун!
Аъш-чем элбек болзун
Арбай тара чаагай болзун!
Хайыралыг чурттумну
Каткы-хог эргизин,
Карактажыр чоннум
Каас-шиник чурттазын!
Курай-курай!
Шупту: курай-курай!
Шагаа байырлалын шайлаашкын болгаш оюннар-биле тондурер.
15