Хас в? умумий исимлар


Уйғур тили 5-синип
Дәрисниң мавзуси: Хас вә умумий исимлар
Дәрисниң мәхсити: Оқуғучиларға хас вә умумий исимлар һәққидә
чүшиник бериш
Оқуғучиларға хас вә умумий исимлар һәққидә чүшиник
бериш билән биллә уларниң еғизчә вә язмичә нутқини,
мустәқил вә ижадий ишләш қабилийитини,
мәнтиқий ойини ашуруш
Оқуғучиларни есил инсаний хисләтләргә,
вәтәнпәрвәрликкә тәрбийиләш
Қоллинидиған усул: чүшәндүрүш, баянлаш, соал-жавап,мустәқил иш
Қоллинидиған васитә: техникилиқ васитә, карточкилар
Қоллинидиған технология: Дьяченкониң топлуқ оқутуш технологияси
Дәрисниң бериши:
Уюштуруш : 1. Саламлишиш
2. Түгәлләш
3. Дәрискә диққитини жәлип қилиш
Психологиялик тренинг: «Юлтузлар»
Бизгә һәммимизгә мәлумки юлтузлар асманда болиду, һә! Уларму өз алдиға алаһидә яшайдекән.уларму инсанлар охшаш бир-биригә меһманға баридекән, бәзидә хапа болса, бәзидә хошал болидекән һәм адәмләрниң һаятиға жуқуридин қарап : « «Йәр» намлиқ сәйяридә яшиған қандақ яхши! Бизму бир пәйт болсиму адәмләр болуп яшап көрсәк екән!»- дәп ойлайдекән.
Балилар , силәрчу бир пәйт болсиму юлтуз болуп көргүңлар келәмду? (балилар жавави)
Келиңлар ,балилар , бизму бир аз пәйт болсиму шу ярқириған юлтузларға охшап бақайли! Әнди һәр биримиз өзимизни асманда чақнап турған юлтуз дәп пәрәз қилайли! Юлтузлар әжайип чақнимақта, күлүп синипни айлиниватиду, мән бир санни дегәндә юлтузлар мән атиған сан болуп , кичик топларға бөлиниду. Икки . Оқуғучилар иккидин бөлинип орунлириға бариду. Демәк балилар бүгүнки дәристә һәр биримиз көктики юлтузлар кәби чақнишимиз керәк! (слайд №1)
Киришмә :Балилар, бүгүн биз силәр билән сәяһәт дәрисини өтимиз.
Қәйәргә сәяһәт ясаймиз? Бүгүн биз силәр билән сәйяриләргә сәяһәт ясаймиз. Силәргә тәбиәтшунаслиқтин мәлумки Күн системисида 7 сәйярә бар. Улар: Ай, Чолпан, Марс, Юпитер, Меркурий, Нептун, Плутон. (слайд №2) Биз һазир өзимизни шу Күн ситемисидики йәнә бир сәйярә «Исим» сәйярисидә дәп пәрәз қилайли. Исим сәйярисидә төрт қитъә бар екән. Улар: Абстракт исимлар қитъәси, Конкрет исимлар қитъәси, Хас исимлар Қитъәси, Умумий исимлар қитъәси.(слайд №3)
Өй тапшурмисини сораш: Биз силәр билән өткән дәристә Конкрет вә Абстракт исимлар қитъәсидә болдуқ. Қени ундақта өткән дәристә өткәнләрни бир аз ядимизға алайли. Оқуғучиларниң йезип кәлгән мәтинлирини оқутуп, конкрет вә абстракт исимларни ениқлиғузимән.
Өй тапшурмисини йәкүнләш: Оқуғучиларға конкрет вә абстракт исимлар бойичә соаллар қоюп ,жаваплири билән өй тапшурмисини йәкүнләш. (Слайд № 4-7) Балилар, биз силәр билән Конкрет вә Абстракт исимлар қитъәсини толуғи билән арилап чиқтуқ , әндики сәпиримиз Хас вә Умумий исимлар қитъәсидур.
Йеңи мавзу: Оқуғучиларға дәрис мавзусини вә мәхситини тонуштуруш
Балилар , бүгүн биз силәр билән Хас вә Умумий исимлар қитъәси билән тонушимиз. Барлиғимиз дәптәрлириимзни ечип, бүгүнки ай-күнни, мавзуни язимиз. Әнди жуқуридики мисалларға қараймиз. Мәсилән . адәм, тағ, китап, журнал, гезит, дәрия, деңиз вә башқилар умумий исимға ятиду. Чүнки адәм дегән сөзни алсақ , у бирла адәмгә берилмәй , барлиқ инсанларға берилгән умумий ат. Дәрия дегән исим һәммә дәрияларға берилгән умумий нам.
Әнди Мурат, Волга, Или, Тарим, «Уйғур авази», «Азу» охшаш исимлар хас исимларға ятиду. Булар шу нурғунлиған бир хил нәрсиләрниң биригила қоюлған хас исимлардур. (Мисалларға қарап, оқуғучилар өзлиригә қаидә чиқарғузуп көримән.) Кейин өзәм толуқлап өтимән.
Бир хил нәрсиләрниң умумий етини билдүридиған исимлар хас исимлар дәп атилиду.
Мәсилән: шәһәр, йеза, китап, дәрия, деңиз.
Бир хил нәрсиләрни бир-биридин айрип көрситиш үчүн, айрим нәрсиләрниң өзигила хас қоюлған атлар хас исимлар дәп атилиду.
Мәсилән: Ташкәнт, Үрүмчи, Ғулжа, Или, Байқал.(Слайд №8-12)
Хас исимларниң түрлири:
1.Кишиләрниң исим-фамилияси: Исмайил Саттаров, Илия Бәхтия, Назим, Нурсултан Әбиш оғли Назарбаев
2.Шәһәр вә йеза атлири: Алмута, Астана, Чонжа, Кәтмән, Чоң Ақсу
3.Вилайәт, наһийә, дөләт атлири: Алмута вилайити, Уйғур наһийәси, Қазақстан Жумһурийити
4. Китап, гезит, журналзавод, мәктәп, мәһкимә намлири: «Бизниң Сүлһи», «Арзу», «Уйғур авази»
5.Һайванларға қоюлған атлар:Ақтапан, Бойнақ, Жирән қашқа
Мустәһкәмләш: Йеңи мавзуни мустәһкәмләш үчүн , балилар, биз силәр билән Хас вә Умумий исимлар қитъәсидики мөжүзилик мәмликәтләргә сәяһәт қилип көрәйли. Һәр бир мәмликәттә бизни һәр хил тапшурмилар күтүп туриду,шу тапшурмиларни дурус орунлисақ биз сехирлиқ ачқучқа егә болимизкән, шу ачқуч бизни «Исим» сәйярисиниң сандуқчисиға елип баридекән. У сандуқчини ачқандила биз сәйярини толуқ арилап чиққан болимизкән. - Қени , сәяһәт қилишқа тәйярму силәр? Ундақта сәяһәтни башлайли!
І. «Китап билим булиғи » мәмликити
Бу мәмликәттә бизни дәрислик билән иш күтүп туриду. Дәрисликтики 390-көнүкмини орунлиғандила биз ачқучқа егә болалаймиз. ( Вақитни ихчамлаш мәхстидә оқуғучиларни икки топқа бөлүп орунлитимән.)
ІІ. «Тапқурлар» мәмликити
Балилар , силәр бу мәмликәттә метаграмма, анаграмма вә «қени, ойлап тап!» тапшурмилири билән ишләйсиләр! (Бу мәмликәттә оқуғучилар өзләштүрүш қабилийитигә бағлиқ мустәқил тапшурмилар билән ишләйду.)
1.Қени , ойлап тап! (орта оқуйдиған оқуғучиларға)
1. Қ-дин башлисаң –Қаш
Т-дин башлисаң –немә?
2. Қ-дин башлисаң –Қой
Т-дин башлисаң немә?
3. М-дин башлисаң –Май
Т-дин башлисаң немә? 4.Д-дин башлисаң –Дада
П-дин башлисаң немә?
2. Метаграммилар (Зәрбидар оқуғучилар ишләйду.)

Барңлиққа чүшүпту ....ава
Қандақ таза сәһәрдә ....ава
Етилғандәк вулкандин ...ава
Жүрәкләрни тәвәтсун ...ава
Әву өскән кокат у--...ойла,
Таза болғай өй алди ...ойла .
Ләңмән әттиң қолуңда ...ойла
Чопан бәлгә қистурар ... ойла
Баһар кәлди көкирипту ...ал
Май ямғури худди һәсәл ...ал
Тиниқ көлдә аста үзәр ... ал
Қара, әйнә яйлақларда ...ал
Өз беғиңға өзәң атма ...аш
Йоқ немигә қтурмиғин ...аш
Почақниң бир түри у- ...аш
Сөз қилғанда ойлан қара ...аш
3. Анаграммилар (Әлачи оқуғучилар ишләйду.)
Мени көрмәкни издисәң
Егизгә бақ һәр қачан
Һәриплирим йөткисәң
Малға озуқ шу заман
Мени ечип аяқ басап һәр өйгә
Мениң билән өй тамлири ечилған
Һәриплирим йөткигәндә билгин мән
Бу жаһанда яралған әң есил жан
Ләңмән йесә қолиға
Уни һәр заман алар
Һәриплирим йөткисә
Адәмләр унда маңар
Металмән әждатлар сиримни билгән
Тарихим гуваси онлиған әсир
Һәриплирим йөткисәң тартилдим шу ан
Ток жүгрәп тенимдә бу әмәс һеч сир
ІІІ. « Ижаткарлар» мәмликити
Бу мәмликәттә силәр ижадий тапшурмилар билән ишләйсиләр!
жүп 1.Қазақстандики бәш чоң шәһәрниң намини йезиң!
2.Мақални толуқлап, исимни ениқлаң!
Билимлик ..... –қанатлиқ қуш
2-жүп 1.Наһийәмиздики бәш чоң йезиниң намини йезиң!
2.Жүмлини толуқлап йезип , исимни ениқлаң!
«Шипалиқ 110 гия» китавиниң автори-...
3-жүп 1. Чечилған сөзләрни қураштуруп, шеирни оқуң!
Исимларни тепиң! Шеирниң автори ким?
Кепинәк ,кепинәк , һәй
Өстәрдим дәп гүл сени
Тонуп ал гүллириңни
Қонуп бәргисидә ал!
2. Жүмлидики хас исимларни тепиң!
Қазақстан Жумһурийити жигирмә жил жәриянида көплигән утуқларға еришти.
4-жүп 1. Жүмлидики хас исимларни ениқлаң!
Президентимиз Нурсултан Әбиш оғли Назарбаев 27- январь күни Қазақстан хәлқигә новәттики Мәктүбини елан қилди.
2. Қазақстанниң чоң дәриялирини йезиң!
5-жүп.1. Сөзләрдин жүмлә қураштуруң!
Пайтәхти, Қазақстан, Астана, Жумһурийитиниң.
2. Көктатниң бир нәччә түрини йезиң!
ІV. «Диққәтчанлар» мәмликити
Бу мәмликәтә биз қизиқ көрүнүш бойичә хас вә умумий исимларни пайдилинип, мәтин түзүшимиз һажәт!
Йәкүнләш:
V. «Исим сәйярисиниң сандуқчиси»
Биз балилар силәр билән «Исим» сәйярисини толуқ арилапчиқип сехирлиқ ачқуч елип кәлдуқ. Әнди шу ачқуч билән сандуқчини ечип көрәйли.
Хас исимлар вә умумий исимларға рефлексия сөзләрни йезип келиш.
Өйгә тапшурма: Өйдә: « Мән яшаватқан сәйярә» мавзусиға мәтин, бәш жүмлә,391-көнүкмә
Баһалаш : Дәрискә паал қатнашқан оқуғучиларни баһалаш