Открытый урок на тему:Собственные и нарицательные имена существительные в кумыкском языке


Къумукъ тил. 1»б» курс
Атлыкъ. Хас ва жынс атлыкълар.
Дарсны мурады : А) яшлар морфология, сёзню гесимлери
деген темагъа тюшюнгенин тергемек.
Б) Атлыкъ. Хас ва жынс атлыкълар деген
Теманы ачыкъ этмек, англатмакъ.
Ва сёз байлыгъын артдырмакъ.
Г) тюз языв нормаларын токъташдырыв.Къолланагъан алатлар: Суратлар, таблица, китап, журналлар, газетлер,
Глобус, карточкалар.
Дарсны юрюлюшю:
1.Къурулуш мюгьлет.
2. Уьйге ишни тергев.
Яшлар биз уьйге ишни тергегинче, къызлар доскада карточкалагъа гёре ишлежек.
Койчуланы; биченликни;
Бавчулукъ; будайлыкълагъа.
Уьйге не берилген эди ?№162 ( сёз этеген ва сёз тюрлендиреген къошумчалары булангъы сёзлени язмакъ.)
Сёз этеген сёз тюрлендирегенАчлыкъ ийисге, эсден, башындан, къаргъаланы, ачдан, хоншулагъа, къарны.
ГьакъсызЯхшы, яшлар.
Гьали айтыгъыз, йылны башындан берли биз тилни къайсы уллу бёлюклерин гечдик ?Фонетика. Лексикология. Морфология.
Къайсы бёлюкге тилни биринчи канзиси деп айтабыз?
-фонетикагъа.
Неге ?-неге тюгюл, фонетика – тил илмуну авазланы ахтарагъан бёлюгю.
Авазлардан сёзлер бола. Оланы къайсы бёлюк ахтара- лексикология.
Морфология нени ахтарагъан бёлюкдюр?
-сёзню гесеклерин. тил гесимлени де ахтара.
Доскада бизин сёзлерибиз бар. Айтайыкъ, олар нечик гесимлерден къурулгъан?
- тюп, тамур къошумча.
Тамур деп неге айтыла?
къошумчаланы нечик тюрлюлери бола?
Тюплени къайсыларын билесиз?
Яшлар, доскагъа бир къошумчагъа тергев берейик чи.
Къойчуланы; будайлыкълагъа.
Бу сёзлерде –лар къошумча къоллана, тек –р аваз тюшген. Ону нечик англатма болабыз ?Сиз нечик ойлашасыз, яшлар?
-лар къошумчаны тувма бирлиги ёкъну герсете.
Сёзлюк диктант.
Яшлар, мен сизге суратлар гёрсетемен, сиз оланы атларын айыргъычдан язасыз.
Чювюннюр, самурсакъ, къапуста, бакъаяпыракъ, къычыткъан, жибижей.
Яшлар биз адабият дарсларыбызда булай шаирлер булан таныш болгъанбыз.(гёрсетемен)
Етим, Эмин, Йырчы Къазакъ ,Омарла Батырай, Магьаммад - апенди Османов.
Сёзлюк диктантыбыздагъы сёзлер къайсы соравгъа жавап бере?
- ким? не?
Къайсы тил гесим олай соравгъа жавап бере ?- атлыкъ.
Толу кюйде айтсакъ, предметни англатагъан ва ким ? не? деген соравлагъа жавап береген тил гесимге атлыкъ деп айтыла.
Яшлар, биз айланабызгъа къарасакъ бизин предметлер къуршагъан. Айтайыкъ оланы: стол, парта, шанжал, китап, тептер, терезе, -булар не ? деген соравгъа жавап бере.
Гьали буса ким? Деген соравгъа жавап берегенлерин айтайыкъ: муаллим, завуч, директор, студентлер.
Яшлар, мен сизге негьакъ тюгюл бугюн сёзлюк диктантда адамланы атларын къошгъаным.
Бугюн бизин темагъа гёре алынгъан о сёзлер. Яшлар, ойлашып къарайыкъ сёзлюк диктантдагъы сёзлени нечик эки уллу бёлюкге бёлюп болабыз?
-хас ва жынс атлыкълагъа. Тюз яшлар.
Языгъыз бугюнгю теманы(доскада языла )
Хас ва жынс атлыкълар.
Сизге яшлар атлар неге къоюла?
-бир – бирибизден айырмакъ учун.
Къарагъыз, гьали таблицагъа.
Хас атлыкълар бир предметни бир жынслы кёп предметлерден айырмакъ учун къоллана: олагъа шулай атлыкълар гире. (яшлар таблицаны гёчюрюп ала)
Адамлагъа къоюлгъан атлар. Сизин юртда нечик атлар бар къоюлгъан?айтыгъыз оланы.
- Сёйлемес Расул, Узун Агьмат, дерзи Патимат.
2.География атлар:
(юртлагъа, шагьарлагъа къоюлгъан атлар)
Сизин юртда нечик къужурлу атлар бар?
Бизин атланавулда школа ерлешген ерни аты Гоганлар-«тёрн»
3.Гьайванлагъа къоюлгъан атлар:Алабай, Акътуякъ.
4.журнал-газетлени, адабият ва илму асарланы атлары.
Эсгерейик адабиятны: Йырчы Къазакъны биз къайсы шиъруларын охудукъ
«Кёклеге тик улуй гетген окъ йимик», «Насип», «Уцуму уллу Хасайбек».
5.Астрономия атлар.
Тангчолпан,Зугьра (венера), Етти юлдуз.
Яшлар, къалгъан бир журалы кёп предметлени къуршайгъан сёзлеге жынс атлыкълар деп айтыла. Неге тергев беребиз, бары да Хас атлыкълар уллу гьарп булан языла.
Оланы айырагъан грамматика белгиси буса жынс атлыкъ кёплюк санавда къоллана, хас атлыкълар къолланмай.
Эгер де къолланса да (Али ва къурдашлары деген маънаны бере)
Тапшурув №55 (авуздан ва язып.)№79 (10-11кл)
Гечилген темада англашылмайгъан затлар бармы?
Бугюн биз не гьакъда сёйледик ?-атлыкъ. Хас ва Жынс атлыкълар.Хас атлыкълар деп неге айтыла ?
Жынс атлыкълар деп неге айтыла?
Студентлеге тийишли къыйматлар салына.
Уьйге иш бериле. § 53 №179 (битдирмек).