Исследовательская работа реферат на тему Тувинские добровольцы села Шуй.

Ада - чурттун Улуг дайынынын
чылдарында совет чылдын дайынчылары.

« Немец – фашизмни тиилээринин шагын чоокшуладырынга
совет кижилер каяа – даа, оон хамаарышкан бугу чувени кылып турганы дээш, оларга черге чедир могеер ужурлуг бис».
Г.К. ЖУКОВ. Совет Эвилелинин 4 дакпыр Маадыры. Совет Эвилелинин Маршалы.
«Дайынны баштынчынын кузелин, айтыышкынын кууседип турган чугле дайын шолунге тулчуп турган дайынчы солдаттар эвес, а чурттун салым-чолу дээш, сагыш човап, бот – харысаалгалыг ажылдап турган бугу совет кижилер ол коргунчуг дайынны тиилээн. Оларнын мурнунга толеп четпес орелиг бис. Богунде аравыста 6 миллион хире фронтовиктер, 23 миллион тылдын куш – ажылчы кижилери бар».
Марина Чернова. Россия Федерациязынын алдарлыг башкызы. Москва хоорай.
Немец – фащистерге удур совет улустун Ада – чурттун Улуг дайынынын уезинде совет – ниитилел тургуузуунга, совет куруне тургузуунга, бистин чуртувустун чоннарынын найыралын шылгаарынга ёзулуг шылгалда болган. Фашист идеологтарнын гитлержи Германиянын Совет Эвилелинче халдаашкыны, оон хой националдыг курунези буурап дужер дээн албыстыг планнарын чууй шаапкан. Оон девискээринде чурттаан хой нацияларнын чоннары буурап дужер дээн, куруне иштинге антоганизм болур дээн хугбай бодалы, хул ыйба дег, тарай берген.
Херек кырында, чуу болганыл? Шынгыы шылгалданын чылдарында
Ленинчи партиянын тургусканы совет чоннарнын найыралы кажангызындан – даа артык быжыгып, тиилелгенин база бир шиитпирлиг фактору болуп, пролетаржы – интернациолдын идеяларынын, ленинчи националь –политиказынын туруштуун, шиитпирлиин коргускен.
Тыванын куш – ажылчы чону, дайыннын баштайгы хунунден эгелеп – ле
бодунун интернационалчы хулээлгезин – Социлистиг Курунезинге бугу талазы – биле дузалажып кирипкен. Орус чонга алышкы езу – биле ынакшылын илередип, советтер чуртунун оске чоннарынга дузалаарынын
эн коскузу – биле илереткенин Х-гу Улуг Хуралдын хулээп алган декларациязында чугаалаан. Ол декларацияны акы – дунма ССРЭ-же фашистиг гитлержилернин халдаанынын эртенинде хуралга хулээп алган: «Тыва чон бодунун революсчу партиязынын болгаш курунезинин башталгазы – биле совет улустун фашист агрессорга удур тиилелгезинге бугу кужу – биле, шыдаар шаа-биле дузалаар».
Хоорай, суурларга, кожууннарга, сумуларга болгулаан хуралдарга, митингилерге ажылчы чон Совет Эвилелинге Хосталганы , Хамаарышпас чоруун, Ат- алдарын камгалап алырынга, шуптузу дузалажырынга беленин чугаалап, изиг кузелин илередип турганнар. Улуг – Хем кожууннун «Эъжим» деп черге бодуун арат херээжен Т. К. Кускелдей мынча дээн: «Советтиг Россия тиилезин дээш, чуну – даа харамнанмас бис. Чуге дээрге Ол бисти канчаар чурттаарын, кайы орук - биле сайзыраарынынын аас-кежиин айтып берген улуг акы - дунма куруне, чон болгай!»
Шак ынчалдыр республиканын бугу ажылчы чону бодап турган. Тыванын арат чону совет кижилернин «Бугу чувени фронтуга! Бугу чувени дайзынны тиилээринге!» деп дайынчы кыйгызын дораан хулээп ап, амыдыралдын утказы болдурганнар.
Олар камгалал фондузунче акшаларны чыып турганнар, солдаттар кедер чылыг хептерни даарап, чыып турганнар, фронту чоргузар продукцияны будуреринге киржип, госпитальдар болгаш уруглар бажыннарын шефке ап турганнар.
Шуй сумузунун арат – чону база улуг хуузун киирип, будун Тыванын араттарындан чыда кагбааннар.
Бо докладка каш кижинин киирген улуун чугаалап корейн.


ХОМУШКУ СЕНДАЖЫ ЧОЧУЕВНА - 1921 чылдын декабрь 31-де
Шуйга торуттунген. 17 харлыында – 1938 чылда Хомушку Нордуп Кудурукпаевич – биле ог – буле туткан. Баштай аныактар Шуйга чурттап турганнар. Нордуп Х. К. арат – чонну бижикке ооредип турган. Хууда мал –маганын азырап турганнар. Сендажы хой, ошкузун кадарып, инектерин саап чурттап турганнар. Шуй дээрге, шынап – ла кайгамчык чараш суур боор!
Бойдузунун бир онзагай ылгалы – чыварлыы.

Кара – хаагы чечектелген,
Кадыргызы чемнеп ойнаан.
Чыжыргана чокпур кадын.
Чывар чаптап, суйбап турар.

Хомушку Нордуп Кудурукпаевич Барыын – Хемчик кожуунга истекчилеп, байысаакчылап, база АРЕВЭ – нин (Аныяктарнын революстуг эвилелинин) кожкомунун секретарынга томуйлаткан. Ог – булези – биле анаа кожуп чеде бергеш Сендажы Чочуевна чарылгачылап ажылдай берген. Улуг оглу Ким ынчан чаш турган – даа болза, Чочуевна кожуун чагыргазынга чарылгачылап (амгы уеде ол ажылды – почтальон дээр) ажылдай берген.
Ол чылдарда (Бай – Тайга, Монгун–Тайга, Барыын – Хемчик) бо уш районну чангыс Барыын – Хемчик кожуун кылдыр каттыштырган турган. Сендажы ол кожуун чагыргазынын чагаа – бижиин ол – бо оске албан организациялар аразынга чедирер, ынай – бээр дурген бижиин дажыыр кижи турган .
Ынчаар ажылдап, чурттап турларда, кожа – хелбээ куруне Совет Социалистиг Республикалар Эвилелинче фашистиг Германия оор ёзу – биле 1941 чылдын июнь 22 – де халдаан. Ажыл оон – даа улам ковудээн.
Почта чедиреринден ангыда «ССРЭ-ге дузалажыр!» деп кыйгы база унген.

Шак бо сарыг ортемчейге
Шаг – шаа – биле турар эвес.
Улуг Совет курунеже
Герман фашист халдаан диген.

Кожа – хелбээ чурттаан чону
Когаралга таварышкан.
Туугай орар арга кайдал?!
Дузалажыр чарлык унген.

Аъш – чем, хеп – сын, дириг малын
Арат чону оргуп турда,
Кадыр Саян ынды – бети
Каалама орук болган.

«Кандыг кончуг малы тонмес ,
Кайгамчык бай чурт боор!» - дижип
Орук дургаар орус улус,
Онзазынып мактап турган.

Х.Ч. Сендажы алгыдан тоннар, хол – хаптарын боду дааравышаан, фронтуже чорудар чондан дузаламчыны чыыр белек комиссиязынга база ажылдап турган.

Эрестернин эрестери
Эзенгизин кынгырадып,
Дайынче баар оргуул бижип,
Даарта хунну манап турган.

Оолдар,кыстар аразындан
Нордуп чуге чыда каар деп!
Чорутканы билдириишкин
Чогуур черде шагда четкен.

43 чыл сес ай 24 – те
Тоогулуг кежээ болган.
Мажалыктын клувунга
Барган чоннун хойун чуу дээр!

Сендажы угбай уругларын
Чеъдип алган база мында.
Ким ынчан дорт – ле харлыг.
Сесимаазы чангыс харлаан.

Ава кужур ашаан удээш,
Ажы – толун эдертипкеш,
«Улуг Шуюм кайда сен?! – дээш.
Улузунче кожуп келген.

Бээ, кунчуу бир аймак чон
Биеэ хевээр чурттап чораан.
Тараа тарып, малын малдап,
Тавы – биле хогжуп орган.

1944 чыл. Июнь ай ол.
«Фронт барган Нордуп
дидимнернин олумунден
олген – дир» бижик келген.

Чээрби ийи харлыг ава .
Сеткилинден хилезе – даа,
Иштии хойга уругларын
Ижиктирип азырап каан.

Сендажы Чочуевна уругларынын ачазы дайынче «эки турачы» бооп чоруп турда, чангыс харлыг арткан кызы Сесимаа Нордуповна амгы уеде Шуй ортумак школазында чоннун ажы – толун ооредир маадырлыг, берге ажылды хой чылдар дургузунда кылып, аттыг чарлыг башкы болуп ажылдап чоруур. Сесимаа Нордуповна 6 кыстыг бир оолдуг, уйнуктары амдыызында 10 кижи.
КИМ НОРДУПОВИЧ кодээ ажыл – агый ажылдакчызы, механик – чолаачы болуп хой чылдарда ажылдап чораан. Оон изин салгаан ажы – толу база хой: 4 оол, 2 кыс, уйнуктары – 14. Хомушку Нордуп фронтовиктин болгаш тылдын дайынчызы Сендажы Чочуевнанын оглу, кызы торээн чуртунга ынак, торел чонунун адын сыкпас толептиг ажы – толду остургулеп каан дизе частырыг болбас.
Сендажы Чочуевна Шуйга «Мурнакчы» колхозка огородка ажылдап, танныылдап, школанын интернадынга поварлап чораан. Фронтуже дуза кылдыр чорудупкан ошку, хоюнун 10 шаа арткан мал – маганны остуруп чораан. Олары 70 – 80 баш кылдыр домей – ле озуп келган. Сендажы Чочуевна суурнун бир хундулуг чурттакчызы. Дайын уезинде уйгу – чыдын чок амыр эвес, куш – ажылы дээш, Сендажы Чочуевнаны Совет чазак бедии- биле унелээн: Тиилелгенин 30 чыл ою (1945 – 1975) дээш, Тиилелгенин 40 чыл ою (1945 – 1985)чыл, Ада – чурт дайынынын тиилээнинин 50 чыл ою (1945 – 1995) чыл дээш Медальдар – биле шаннаткан. Ол «Куш – ажылдын хоочуну» деп Медальдын эдилекчизи чораан. Аъш – чем кылыр, кедергей шевер ие. Хенертен аарааш, 1996 чылдын август 20 – де «чок болган». Дайын – даа уезинде, тайбын – даа уеде эки ажылы дээш Медальдар – биле шаннадып чорааны ол.
Кым-даа, чуу- даа уттундурбаан.
Кырган –ава ындыг чораан.
Торээн чернин уруглары
Тоогузун утпайн чорзун !
Шуйнун чону шынап – ла Ада – чурттун Улуг дайынынын чылдарында кыдыынга артып калган кижи турбаан дизе ол чугле шын болуп артар.

База бир «Тылдын куш – ажылчы кижизин» таныштырып корейн: Ол
ДЕМИР КАРА-ТЕВЕКОВИЧ ТУМЕН - ООЛ – дур.
Оон чурттап эрткен аргамчы дег, шойлу берген чылдары кончуг ажыктыг, тоогулуг болганы солун. Кырганывыс Демир Кара – Тевекович бодунун ада – иезин эки – ле билбес. Ол чажында – ла оскус арткан. Торээн чери – Бай –Тайганын Шуй сумузунун девискээринге 1925 чылдын апрель 15 – те торуттунген. Ону Эрги – Барлыкка Кара – Тевек деп кижи азыраан, азыраан иезин Чанчыккай дижир.
Кандыг – даа кижинин намдары чуртунун тоогузу, салым – чолу – биле сырый холбаалыг болуру чайлаш чок.
Д. Тумен – оол – бодунун уезинин тыва кижилеринин аразында база солун тоогулуг, бодуун, ажылчын кижилернин бирээзи. Оон кылып чораан ажыл – ижи Тыванын тоогузунге балалбас исти арттырып каан дизивиссе ол чугаа бичи-даа хооредиг болбас.
1941 чылда Ада – чурттун Улуг дайыны эгелеп турда, чаа – ла 16 харлыг
Тумен – оолду Кызылче чорудуп, алгы заводунга ажылдадып каан. Заводка хой ажылчын куш негеттинип турган, уенин бергези ол хире турган. Оон бээр хой чылдар эртсе – даа, хоочунувус ол уени дуун чаагы хун дег сактып чугаалап олурар: «Заводка уш ээлчег олчуп – солчуп ажылдап турган. Ээлчег – ле сес шак иштинде ажылдаар. Ээлчег дургузунда бир ажылчын он алгыны эттеп, чымчадыр ужурлуг. А хом эттээр улус ыяап – ла беш хомну эттеп кылыр. Негелде ындыг берге турган – даа болза ону куусетпейн баар кижи турбаан. Ажыл шагы узуп, озалдаар улус чок. Ынчан заводка тускай дериг – херексел чок. Бугу ажылды хол – биле кызыл куш – биле кылыр бис. Чиир чем база норма чижектиг болур. Хунде алды чус грамм хлеб чиир. Ажыл чеже – даа берге турган болза улус даанган ажылын ак сеткилдии – биле кылыр турган. Заводка бир хажыттынмас негелде бар. Ол чул дээрге Кижи бурузу ыяп – ла алгыны, хомну идээлеп, чымчады эттеп билири – дир. Оон башка ажылдын шынары баксыраай. Бир берге чуул: ажылдап турар цегивистин иштинге турары берге, тынар агаары багай чыттыг, ында ажыглап турар холуксааларнын чыдын кижи шыдаар аргажок. Ындыг – даа бол, кым – даа ажылдан былдаар деп чуае турбаан, чуге дизе коргунчуг дайын уези болгай. Будун ай тургузунда ынчалдыр бир ажылчын 300 алгыны идээлеп, чымчадып эттеп кээр. Заводка хой кижи ажылдап турган болганывыста, эттээн алгы эндерик болур. Ол хой алгы- кеш, хомну ырак эвесте дааранылга комбинадынче апаар. Ол бугуден дораан – на фронтуда тулчуп турар дайынчы солдаттарга чылыг, чолдак алгы тоннарны даарап чоргузар чуве. Артынчы, кезинди, быжындылары – биле чылыг хол – хаптарын даараар турган.
Ол – ла алгы заводунга Тыванын хой, ошкулеринин дуктеринден кидис идиктерни ойгеш, кылып ундуруп, база – ла фронтуда дайынчыларже чоргузар чуве болгай».
Демир Кара – Тевекович ынчалдыр бодунун куш – ажылчын намдарын берге уеде чажындан бодунун боду адаары – биле «Артыкы тылдын дайынчызы» болуп чажыт оору – биле, тыва чону – биле эгелээн. Ол уеде хол – биле заводка алгы эттеп, чымчадып турган эт – херекселдери оон бажынында «тоогунун херечилери» болуп, ам –даа кадагалаттынып артканы солун.
Тоогулуг, берге уеде чурттап турган болгаш Кара – Тевековичинин сактыышкыннары хой. Ол Тыванын «ополчен» шериинин составынга турганын мынчаар сактып чугаалаар: « Дайын эгелеп турда ,чаа – ла 16
харлыг турган мен. Заводка ажылчын ээлчээм тонерге, ополчен шериинче чоруптар мен. Орта шериг чыскаалынын дурумнерин, шериг чурумун, ында бар бугу дайынчы чепсектин тургузуун ооренип турган бис. Олардан канчаар
шын адарын ооренир чуве. Ынчангы уеде мен хире оолдар фронт чоруур дээн кузелин илередип, хой – ле кижи билдириишкин бижээн бис. «Назынынар ам – даа четпээн» - дээш, бистин билдириишкиннеривисти хулээвейн барган. Ынчалза – даа шериг херээн сонуургап, кызымаккайы – биле шингээдип турдувус. Аргажок херек бергедедип келген болза , бис фронтуже чоруурунга белен турдувус. Ынчалдыр – ла алгы заводунга ажылдап, шериг херээн, чурумун, чепсек – боонун тургузуун, олардан шын адарын ооренип турувуста – ла, дайын тонген чуве бо. Биске кызыл шериг билеттерни бижип бергеннер. Ол «ополченнеп» деп чуве база берге чорду. Чуге дизе, хундус алгы эттеп, хом чымчады соктап ,тургузу ажылдап хунзээн кижи, улаштыр барып чыскаалып, тепсеп, янзы – буру командалар кууседир. Оон чаа – ла удуп, дыштанымзырай бээр сен. Амыр – дыш кайда боор! «Дувурээзин!» деп кыйгызын салыптар. Оон девидеп – ле унер. Чамдык эрлер идик – хевин дедир – дескээр – даа кедипкен халчып турарлар боор чораан.
Алгы заводунга ажылдап, кады «ополченнеп» турган эштеримнин аразында кымны чок дээр! Ам барлары эвээш, ковей кезиинин «аъдынын бажы хоя берген» Эрги – Барлыктан Очур Хилинович Саая база мен ышкаш, ажылдаап – даа шыдаар эжим ол. Ол база ам бистин аравыста чок ийин!» - деп хоочун бодунун эш – оорун чылыы – биле адап, сактып орар.

«Чернин кыры ортемчейге,
Сезен чылда чурттап келдим.
Сезен чайнын изии шонду.
Сезен кустун алдын ойу
Сеткилимни оортуп эрти.
Сезен кыштын соогу мени
Сргедир хап, эрес киирди.
Сезенги час эргинимни
Сезик чокка артап келди.
Оскен – торээн эргим черге
Оорлежип чурттап чораан.
Оргун чонум, торелдерим
Ору эртип моорланар.
Аяк шайдан аартанар,
аян ырдан бадырынар.
Акшый берген назынымны
Алгап – йорээп ырлажынар!»
деп, Тумен – оол Кара – Тевекович чоокта чаа – ла 80 харлаан юбилейин Шуй – Аксында бодунун холу – биле тудуп кылган бажынынче кады ажылдап чораан эш – оорун, чонун, торелдерин, кожаларын чалап демдеглеп эрттирген. Ол чончу, хоглуг, баштак ирейнин 80 чыл чурттап келгеш, кылып чораан ажыл – ижинин дугайында оон – даа хойну билип алдывыс.
Амыдыралчы дуржулгазы улуг хоочун черле чуну кылбаан дээрил!
Тыванын девискээринде ол – бо чукче шойлу бергилээн автооруктарны чеже – чеже километрни кылбады дээр! Улуг – биче шакпын, саарыглыг куштуг агымныг хемнерни кежир чеже ковуруг кылбаан дээрил! Ырда кирген Шуй хемнин ковуруунун тудуун база кылдырткан. Ол ковуругну шуйжулар чангыс чер чуртуу «тылдын могаг – шылаг билбес дайынчызынга» тураскаадып «Тумен – оол ковуруу» дижирлер.
Демир Кара – Тевекович барык 60 чыл ажыг куш – ажыл стажтыг.
Шак мынчаар ак сеткилдиг чонунга барааан болуп чораан хоочунга оон ажылынга унелелди Чазак берип келген.
1973 чылда Ону Ленин ордени – биле шаннаан.
1989 чылда «Куш – ажылдын хоочуну» деп медаль – биле шаннаан.
Ынчангаш, бистин хоочунувус Демир Кара – Тевекович Тумен – оолдун
аргамчы дег шойлу берген чылдарынын чангызы – даа халас эртпээн.
Оон амыдыралы уткалыг болгаш амгы аныяктарга коску улегер – чижек болуру чугаажок.
Богунде Шуйда, Сайыр – Аксында хеймер уруу Кончук Чимисмаа Мандыловнанын чанында чурттап олурар 83 харлыг кырган иези Анзат
Мурзууна Донгаковна бар.
Ол анчы арат Анзат Донгак Чодаевичин, Кара – Сал Борбак – Кара оларнын хой уругларынын ийиги уруу болуп 1925 чылдын январь 1 – де торуттунген.
Немец–фашистер оор ёзу – биле Совет Эвилелинче халдап келгенде, Ол чугле 16 харлыг бичии кижи турган. Мурзууна Донгаковна ынчан бодунун чажыт эштери – биле домей тыва аныяктарнын АРЕВЭ кежигунунге кирип алган турган.
Ынчан ада – иезинин аалы Шуйнун Базырак – Адаа, Чангыс – Терек ол ынчаар чурттап чорааннар. Бичии Мурзууна аалынга турда, АРЕВЭ даргазы келгеш, «Улуг чурт ССРЭ – же Герман –фашистер халдаан. Дайылдажып турар солдаттарга чылыг хол – хаптарындан даарааш, белек комиссиязынга дужаар сен. Ол кончуг эки дуза – дыр. АРЕВЭ кежигуну кижи сээн кууседир даалган ол» дээннер.
«2 кончуг ой алгыларны чымчаткаш, хол – хаптары быжарга, донгуп 8 хол хавы унер чуве болгай. Ол хол – хаптарын бышкаш, даарап алгаш манап орарга даргалар улуг–ла ааданнарга суп алгаш чоруптар чуве. Белек комиссиязынын даргалары – Иргит Балдан, Хомушку Чайлаг – оол, ИргитДажый-оол олар чуве. «Алгы тоннар даарап турган, Силер бе?». «Чок. Чуве мегелеп болбас. Мээн кылып – ла турган ажылым ол – алгыларны чымчадыр эттээш, хол – хаптарын быжып, даарап, дужаап турган мен. Дайынчыларга чорудуп берип – ле турганнар боор он. Ачам Анзат Донгак 2 кончуг чараш Сылдыс – Шокар аъттарлыг турган. Шуптузун фронтуга дужаап бергеш, эзерин боду чуктеп алгаш, келгенин сактып арткан мен. Бистин ог – булевис ынчаар фронтуга дузалаан бис».
«Дайын уезинде тылга ажылдап, дузалажып турган–дыр, Силер. Кандыг- кандыг шанналдарлыг, кандыг – кандыг чиигелделер ап турар, Силер?» - деп
айтырыгга Мурзууна Донгаковна мынчаар харыылады: «Мен бо хире назылап келгеш, дайын тылынын киржикчизи дээш черле чуну – даа ап корбээн мен. Чуну берип турганыл, мен ону – даа сураглаваан мен. Кол чуве
коргунчуг дайыннын тонгени болур».

Кым-даа ,чуу- даа уттундурбаан.
Кырган –ава ындыг чораан.
Торелдернин уруглары
Тоогуну утпайн чорзун!

Бо кырганнын чижээнге алыр болза, чеже – чеже миллион тылдын дайынчылары кичээнгей чок артканыл? Ол кымнын буруузу – биле кичээгейден унгенил? Билдингир чуве ышкажыл. Ол уеде ажылдап турган дарга – бошкаларнын харысаалга чок болганы – дыр. Ынчаар кичээнгей чок арткан тылдын куш – ажылчы кижилерин илередип, оларнын уезинде кылып каан ижинге чогуур унелелди тургузар ужурлуг бис. Немец – фашистернин Сталинград чоогунга кыштын соогунда Генерал Паулстун армиязы канчаар,
чунун ужун улуг аштырыышкынга таваржып, туттурганнар ийик? Кол фактор немец шериг баштынчылары «Орус кышты» херекке албаан деп тоогучулер чугаалап турар. Гитлер сентябрь айга чедир, Урал дагларынга чедир Совет Эвилелинин девискээрин эжелеп аптар планныг турган. Гитлернин ол планы буураан. Совет кижилернин демниин, Улуг чуртунга ынаан херекке албайын барган. Торээн чурту дээш пионерлер, комсомолчулар, коммунистер, анаа бодуун араттар безин улуг улуун киириптерин бодаваан фашистер диин.



Тондуруп тура чуну туннеп чугаалап болурул дизе:
Совет Эвилелинин 4 дакпыр Маадыры. Совет Эвилелинин Маршалы Георгий Константинович Жуков дайыннын берге чылдарында армиянын кол командылакчызы
«Немец - фашизмни тиилээриинин шагын чоокшуладырынга совет кижилер каяа-даа, оон хамаарышкан бугу чувени кылып турганы дээш, оларга черге чедир могеер ужурлуг бис».
Оон ынчаар чугаалааны артык эвес деп бодап чоруур мен.2008 чылдын «Март 13-те, ОРТ каналынын «КИЖИ БОЛГАШ ХООЙЛУ» деп дамчыдылгазынга соолгу чылдарда кандыг-даа курунеден эвес, бистин Россия Федерациязынын Чазаандан эвес, та кайыын, та кандыг, кайда курунеден меге Шериг аттары алган, орден медальдар ап, ол меге шанналдарынга даянып, курунеден хой акшаны боттарынга синирип ап, ёзулуг шын Дайын болгаш Тылдын Хоочуннарынын албайын турар чиигелделерин ап турар «меге генералдарны» А. Пимановтун дамчыдылгазынга коргускени бисти кайгадыпты.
Чангыс чижекте Анзат Мурзууна Донгаковна – дыр Дайын чылдарында хой алгы, кеш эттеп,чымчадып,дааранып капкан болгаш ам холдарында –даа куш- шыдал –даа чок, дискектери хоочулуг аарыглыг, кылаштап албас олурар боор-дур. Оон ол чиигелделер алыр эргезин уезинде ажылдап турган даргалар чунун ужун кылып бербээнил? Ол кужур «меге генралдар» дег улуг-биче рангаларнын даргалрынын столдарын соктаар аргазы бар эвес.
Бодунун хоойлу ёзугаар алыр ужурлуг чиигелделерин албайын барганы хомуданчыг. Кырганнын ажы - толу база хомудап арткан. «Чангыс - даа Тылдын дайынчызы» кичээнгей чок артпас ужурлуг, Оларга черге чедир
Могеер ужурлуг бис» - дээн Маршал Г. К. Жуковтун чугаазын амыдыралга
бо аныяк салгалдын кижилери база утпайн, кууседир ужурлуг бис.




Хереглээн литература:
Информатор : Хомушку Чечек Найдыновна. Богунде Бай – Тайганын Шуй суурда чурттап орар. Куш – ажылдын хоочуну. «Мурнакчы» совхозка хой чылдарда экономистеп ажылдап чораан, ам Хундулуг дыштанылгада.
Нордуп Кудурупкаевичинин , Сендажы Чочуевнанын керни.
«Хомушку Нордуп Кудурукпайевич - Ада чурттун Улуг дайынынын киржикчизи, Эки - турачы». (Ог – буле архиви)
«Хомушку Сендажы Чочуевна - Тылдын куш - ажылчы кижизи».
(Ог-буле архиви).
Информатор: Куулар Вера Мандыловна .Бай-Тайганын Шуй суурда чурттап олурар. Пенсионер. Анзат Мурзууна Донгаковнанын ийи дугаар уруу.
«ШЫН» солун 2005 чыл. Октябрь 10 № . 4-ку арын
Рубрика «Хоочуннар аравыста» Эгенин ады «Амыдыралы – чурттун тоогузу – биле холбаалыг» Автору : З.М. Аракчаа



















































































13PAGE 15


13PAGE 141715