Классный час Тыва оюн-тевек

Конкурс –оюн «Тевек»
Сорулгазы: оореникчилернин тыва оюннар дугайында билиин сайзырадыры, тевек
оюнун эрттирери, моорей уезинде бодун алдынып билиринге
кижизидери
Дерилгези: тевек
Чорудуу.
Организастыг кезээ
Кол кезээ.
А) адаан-моорейлиг оюн кодурер-даш дугайында беседа
Беседа
Кодурер-даш - адаан-мөөрейлиг оюн
Даш көдүрери тыва чонга шаандан тура бип-ингир, эр хиндиктиг кижилерниң адаан-мөөрейлиг оюннарының бирээзи чораан. Чогум бо оюннуң тыптып келгенинге хамаарыштыр амдыгаа чедир тускай шинчилелдер ажылдары кылдынмаан. Чер-черлерде бо юнну адаан-мөөрейлиг оюннар-биле кады эрттирип туррза-даа, ук оюннуң дүрүмүн эки билир кижилер чогундан, колдуунда-ла ужур сагып эрттирер апарган.
Шаанда күс боорга, тараа ажаалдазын дооскан оонда, араттар чыглып алгаш аразында чугаа-ашкаш, улуг барба ишти тарааны көдүрүп маргы-:ар турган. Бир эвес барба ишти тарааны аът, шарыга артып шыдавас болза «паказын» угбааны ол олур. Барбада уруп каан тарааны төш чедир көдүрери белен эвес, ооң ортумак кили — чеденден сезен аразында болур. Шыырактары ийи барба тарааны катай хаара көдүрүптер, холдарга эптиг таарыштыр аргамчылар-биле шарып каарга, үштү-даа аптарлар турган. Мөөрейниң түңнелинде тергиин шыырак болганнарга шаңнал кылдыр хаш алгы, шооодайларда тарааны берип турган.
Тараа чок үелерде адаан-мөөрейлиг оюннар эттирерде чүнү көдүрүп маргыжып турган деп одаар силер? Бо айтырыгны сагынгыр-тывынгыр гбелеривис чииги-биле бодап тып апганнар. өдүрер-даш ынчаар тывылган.
Тываның көдүрер-даштары
Тываның девискээринде билдингир көдүрер-даштыг черлер Мөген-Бүренниң Согуналыг-Адыр-Аксы, Сүт-Хөлдүң Дугай болгаш Үстүү-Ишкинниң Ыргайлыг-Арыг, Эрзинде Чээренниг-Арт, Өвүрнүң аглыже ажар арт кыры болур. Бо черлерде улуг-иче хемчээлдиг көдүрер-даштар мөөңү-биле зщар. Чамдык черлерде бир-ийи санныг көдүрер-эштар бар. Чижээ, Улуг-Хемниң Эъжим, Хам-Дыттг Кежиг-Аксы, Эрзинниң Агар дааның баарында, Чоөн-Хемчик кожууннуң улуг-биче Хөндергейлерниң элдиринде, Аныяк-Чыргакының Оду руг баарында, зрыын-Хемчик, Бай-Тайга кожууннар девискээ-инде Хемчиктиң ол чарыында арттарда, Сүт-Хөлдүң Шом-Шум, Хөлмүктүг, Хүүректиг дээш өске-даа грлерде бар. Ынчаарга бо черлерден эң аар килдиг зш Сүт-Хөлдүң Дугай деп черде чыдып турар, ооң кили дөрт чүс чээрби чеди. Ону көдүрген кижи Кызыл-Тайганың Ишкин чурттуг Чаңгаа оглу Ондар Шойдаң болур. Бо мөге моопдуң Улуг-Өргээге баргаш (амгы Улан-Батор) шүглүп каан. Бир катап ол кежиг черге келгеш, мунуп чораан дага чок аъды кылама дошка тайгаш, кемдедир ужуптар дээш аъдындан дүшкеш, оозун эзэр-чүгени-биле кады эгин ажыр чүктепкеш, хемни кежир кылаштай берген дижир. Бо дугайын ооң оглу, амгы үеде пенсионер Дамчай Шойданович Ондар болгаш өске-даа көрген кижилер сактып чугаалаар. Ол үеде ТАР мөгези 126 кг деңзилиг Бады оглу Донгак Дарыжык-тың көдүрген 272 кг дажы база бар. Чамдык улустар бүзүревес чадавас. Ынчангаш бир болган таварыл-ганы бижип көрейн. Колхоз үезинде Кара-Чырааның тараа шаңынга бирээзи-ле чүс ийи кг деңзилиг ийи дөжүнү аныяк оолдар «ЗИС-5» дээр машинаже «канчап чүдүрүп алырыл» дижип, чүдүреринден муңгарап турда, ол үеде таварылга бооп шаң садыындан хоочун мөге Донгак Дарыжык бо үнүп келген-дир эвеспе. Оолдар мөгениң күжүн көөр-дүр дишкеш, кый дээш, дузалаарын дилээннер-дир. Дарыжык чедип келгеш демги дөжүлерни катташтыр салгаш (204 кг!), көдүргеш, машина кырынче оожум үндүр каапканын көрген кижи партия, совет ажылының хоочуну Аваа Чигжитович Монгуш сактып чугаалап олурганын дыңнаан мен..
Чоокку үениң ховар дээн шыырак улустарының санынга мөге Белек оглу Арбай-оол Монгушту хамаарыштырып болур. Чогум хүрешкеш хөй шүг-лүп-даа чорбаан. А кара күш талазы-биле үе-черге-леринден оранчок ажыг, дөрт барба тарааны бөпе шарып каарга, дискек караа чедир көдүрүптер турган дээр чүве.
Шаанда Улуг-Хемниң Эъжим деп черге тараа шөлү суггарар буга-сумун каскан улус оюп-кыйар арга чок шаптараазын дашка таваржы бергеннер-дир. Оларның-биле кады ажылдап турган мөге Адыг-Түлүш Чамбаа дээрзи ол дашты көдүргеш, чээрби кулаш хире черже ырадыр аппарып чайладып каан дижир чүве. Дагаа чуургазы хевирлиг ол көк даштың килин ийи чүс дөртен сес деп сөөлүнде тодараткан. Хайыраканның хоочун мөгези Базыр-Тараа Аркадийниң мынчаар хөөреп олурганын дыңнаан . мен:
- Ол дашты көдүргенинден аңгыда, маргыш-каш, Адыг-Түлүштүң дөнен шарыны көдүргенин бичиимде көрген мен. Сөөлүнде «Шары-Көдүрер» деп шола алган. Сөөккүр, улуг делгем деп чүвези халаптыг кижи-ле болгай, күскү хой кештерин ууш-тааш, эттээн алгыларны он чедир кожуп, быжып тургаш даараарга, тонунга дөңгүп-даңгып чедер турган дээр чүве.
Во барымдаадан алгаш көөрге, мөгениң улуг шыыраа ылаптыг. А дөрт чүс чээрби чеди кг-ны көдүрүпкен Ондар Шойдаңның мага-боду та кайы хире улуг турган?! Амгы үении-биле алырга, орту-мак сынныг кижиге тон даараарынга беш-алды хой кежи чайлыг чедер болгай. Улуг-Хемниң Чааты чурттуг мөге Донгак Маскыр Хам-Дыттыг Кежиг-Аксынга чыткан бир улуг көдүрер-дашты угбайн барган дижир. Оон эртениң-не баргаш ол дашты көдүрүп тургаш, келзе-келзе хөрек-биле деңнештир көдүрүптер апарган деп Базыр-Тараа Аркадий чугаалап олурар. Сөөлүнде ол даштың килин тодара-дырга 154 кг болган.
Читкен көдүрер-даштар
Төөгүнүң камгалалдыг тураскаалдарынга көдүрер-даштарны база хамаарыштырар болза эки. Камгалал чогундан, чижээлээрге, Өвүр ажар улуг арттың көдүрер-даштары, Улуг-Хемниң Шивээ кы-рынга, Самагалдай, Эрзин суурларның аразынга орук кыйыынга, Барыын-Хемчик, Бай-Тайга кожуун-нарның арт-ажыгларынга, Манчүрек аксынга көдү-рер-даштар ам чок.
Ак-Даш суурнуң адының тывылган төөгүзү, ол черге чыткан көдүрер-даштардан укталган. Аккыр чараш, улуг көдүрер-даштарның ам чүгле чаңгызы артып калган, а арткан ийизи чок.
Чөөн-Хемчикте ат-сураглыг, ырда кирген Теве-Хаяның көдүрер-даштарындан эгелээш, дистиништир чоруп орар чүктүг тевелерге дөмей хая-даштары ам чок, чүгле ора-сомазы артып калган. Төөгүнүң тураскаалдарын: көдүрер-даштарны, даш-көжээ-лерни, хорум-базырыктарны, дириг амытаннар дүрзүлүг бойдустуң чайгаар бүткен чурумалдыг хая-даштарын кадагалап, салгалдарывыска арттырып каарын кижи бүрүзү бодаар үе келген.
Баштайгылар
Даш көдүреринге баштайгы маргылдааны Кара-Чырааның Көдүрер-Даш аттыг стадисэнунга 1989 чылдың ноябрь 5-те эрттирген. Ол маргылдаага Николай Сынаң-оол 127 кг дашты «хөрек деңи» чедир көдүргеш, бирги черни алган. Бора-Тайгадан келген 50 харлыг төлээ Хүлер-оол Мөңгеевич Ондар «бел куспаа» чедиргеш, аныяктарга үлегер-чижээн көргүзүп, хей-аъдын көдүрген.
1990 чылдың Наадымында мөөрейге 130 кг дашты көдүргеш, бирги-ийиги черни Роберт Хомушку биле Александр Ооржак (Кызыл) үлешкеннер.
1991 чылда спорттуң национал хевирлерин республика чергелиг маргылдааларны Сүт-Хол кожуунга эрттирген. Ынчан даш көдүрер мөөрейни спортчуларның килиниң аайы-биле бир дугаар эрттирген. 60 кг чедир деңзилиг спортчулг аразынга «Сүт-Хөл» совхозтуң чолаачызы Владимир Монгуш 140 кг дашты «хүн кылайткаш» алган. 70 килдиг улустан ол-ла Сүт-Хөлден Семен Ондар «х^ кылайткаш» алган. 82 кг чедир деңзилиг спортч; лардан Тес-Хемден келген спортчу Чорваан Владимир 140 кг дашты «дискек караа» чедиргеш, тиилекчи болган. Аар килдиглерден «Сүт-Хөл» совхозтуң аныяк малчыны Вячеслав Ооржак 140 кг дашт «хөрек деңи» чедиргеш, өскелерден артык күштүү бадыткаан.
Көдүрер-даштың ужур-утказы
Чоннуң адаан-мөөрейлиг оюннарының бирээз болганда, ооң дүрүмүн ажылдап кылгаш, ону чер черлерге катап эрттирип эгелээр сорулга-биле көдүрер-даш дугайында төөгү материалдарын чыы турар бис. Көдүрер-дашты аныяктарга өөредир дээрге-ле, төөгүлүг оюнну катап эгидип алганывы ол болур.
Алдыы-Ишкинниң Алдыы-Соор деп черде хел аксында сыын чуруктуг көдүрер-даш бар. Арыг кили чүс он алды кг. Шаанда маңаа улуг хүрештерге киржип келген мөгелерге ол дашты ыяап-ла көдүртүр турган. Угбаан кижилерни:
- Улуска бастырып, сөөк даяаң сына бээр -дээш, мөге хүрежинче киирбес турган. Ол безин кайы хире ханы уткалыг-дыр! Аныяк мөгелер yлуг хүрештерге киржир эрге чедип алыр дээш, албан-биле чүс ажыг килдиң улуг дажын көдүрүп тургаш, маргылдаага белеткенир.А көдүрер-даш маргыл-даазының тиилекчилери баштай тургускан рекорд-тарын дараазында ындыг адаан-мөөрейлиг оюннар үезинде ажыр көдүрер дээш, эът мага-бодун дадык-тырып, күжүн немеп, спортчу белеткелди хүн бүрү-де чорудуп турган.
Амгы үеде чылдың эртип турар «Азия төвү» деп хостуг хүреш маргылдаазын ажыглап, көдүрер-даш дугайында билбес чоннарга ону спорттуң национал хевири кылдыр көргүзүп, тайылбырлап бергеш, сонуургаан кижилерни маргылдааларга киириш-тирип тургаш, бо адаан-мөөрейлиг оюнну нептередип болурунуң аргазы бар.
Б) Тевекти тевери
В) Туннээри