Исследовательская работа Ортаатарнын торел аймаанын кыска тоогузу


«Ада-чурт» деп эртем - практиктиг конференция
Каа – Хемнин дугаары 1 ортумак школазы
Шинчилел ажылы
«Ортааттарнын торел аймаанын кыска тоогузу»
Ажылдын автору: Ортаат Буяна Шолбановна.
Каа – Хемнин дугаары 1 ортумак школазынын
9 «б» клазынын оореникчизи.
Удуртукчузу: 2-ги категориянын тыва дыл,
тыва чогаал башкызы Ондар Марьятта Сергеевна.
Каа – Хем, 2011
Ажылдын чугулазы
Ада-огбезинин,торел аймаанын ук тоогузун тодарадыр,шинчилээр,ооренир,салгалдан салгалче дамчыдар.Торел аймаанга чоргааралдыг сагыш-сеткилди оттурар,оон тоогузун камнап,хундулээр,унелээринге кижизидер.
Ажылдын чаа чуулу
Ада –угунун,торел аймаанын тоогузун,оон кежигуннерин,шылгарангай ,толептиг кижилерин ооренип,тодарадып ,шинчилээш,тоогу,тыва литература кичээлдеринге, класстан дашкаар ажылдарга кижизидилге херээнге ажыглаар.
Ажылдын сорулгазы
Ортааттарнын ук тоогузун,торел болуунун тус-тус ог-булелеринин кежигуннерин ооренип коору,ук аймактын онзагай талаларын шинчилеп чырыдары.
Сорулганы боттандырарда шиитпирлээр ужурлуг айтырыглар.
Ук торел аймактын тоогузун,чуртаап чораан чер-чуртун ылавылап, кылып чораан ажыл-ижин уктап, тус-тус ог-булелеринин ажы-толун санап туннеп,кылып чорудуп
турар ажыл-ижин сайгарар.
Шинчилел туннелинде чедип алган туннелдер
Ук торел аймактын алыс тоогузун, кижилеринин ажыл –ижин, ажы-толун,ал-боттарын санап,туннеп, кылып чоруур ажыл-херээн туннээни.
Ажыглаан аргалар,методтар
Дилеп тыварынын методу,деннелге аргазы
Ажылдын тургузуу
Ажыл киирилдеден,3 эгеден,туннел кезектен,фоточуруктардан, информантылар база ажыглаан литература данзыларындан тургустунган.
К и и р и л д е
«Тоогу билбес тоорээр, торел билбестурээр»
(улегер домак)
Кижи бурузу ада-ызыгуурлуг, ук-тоогулуг, аттыг, фамилиялыг. Ук –тоогузун, торел-доргулун сонуургап, уктап, ооренири чугула. Чуге дизе кижи бурузунун ада-ызыгууру тускай тоогулуг болур.Бодунун ызыгуурунун тоогузун кижи бурузу билген турары албан деп санаар мен.Мээн ада-ызыгуурум тоогузу солун болгаш онзагай.Кырган-ачамнын ачазы Ортаат Опакай Хертекович хой ажы-толдуг,мал-маганныг, феодал уктуг кижи чораан. Оон ог-булезинин тургустунганы база аажок онзагай. Ниитизи-биле 10 кижи санныг ажы-толу, ажы-толунун ажы-толу дыка ковей.«Уктуг кижи угун салгаар» деп улегер домак бар болгай. Ол ышкаш оларда ада-ызыгуурундан бээр хой малды малдап,ада-огбезинин чуртун амдыгаа дээр кагбайн, ээлеп,ында чурттап, шаандан тура мал малдап чораан ажыл-агыйын салбайн, салгалдан салгалче дамчыдып, уламчылап чоруурлар хой. Ынчангаш мен ызыгуурум тоогузун сонуургап, шинчилеп эгелээн чылдагааным-даа ында деп бодаар мен.
Ук ажылымда мен ада-ызыгуурумнун, торел аймаамнын тоогузун шинчилээрин,торел аймаамнын тоогузунун ыяжын чуруурун оралдаштым.
Ортааттар -алыс Бай-Тайга чурттуг,Бай-Тайганын Кооп-Соок,Улуг-Ооругга огбелери хой малын малдап,хой санныг ажы-толун остуруп,мал ажылынга оларны сундулуг,ынак кылдыр кижизидип чораан улуг торел аймак.Ортааттар деп улуг торел аймаавыстын алыс-ла угу алтай болуп турар.Алтай уктуг кырган авамдан укталган бис.Бистин торел аймактын херээжен улузу узун чаштыг,узун ,чинге мага-боттуг,а эр улузу ажылчын,кежээ,арыг-силиг.Торел аймактын чартык кезии мал ажылын ам-даа салбайн,малын малдап, остуруп чоруурлар.
I эге.
Ортаат деп фамилиявыстын тывылган кыска тоогузу
Мээн билирим-биле Ортаат деп фамилияны чугле бистин торел-аймак эдилеп чоруур. Оон тоогузу тускай, солун, элдептиг. Кырган-ачам Ортаат Калчан-оол Хертековичинин ачазы Ортаат Опакай Хертековичинин авазы кырган-авам алтай уктуг кижи. Оларнын ашак-кадай болган тоогузу аажок солун. Бо тоогуну бистин торел-болуувусте ам-даа сактып чугаалажып чоруур. Ачамнын кырган-ачазынын ачазы кырган огбем Алтайдан чылгы мал оорлап суруп алыр дээш чорупкан. Черге хонгаш, дуне када хой чылгыны суруп алгаш, дедир Хемчикче чоруп орган. Хой чылгынын кадарчызы херээжен кижи болган. Ол херээжен кижи оларнын соондан суруп, аъдынга шаап келгеш: «Чылгы малым беринер! Бербес болзунарза, силернин-биле кады чоруур мен» дээн. Шак-ла ынчаар чылгынын кадарчызы чылгызын эдерип чедип келген. Соолунде олар ог-буле тудуп кады чурттай бергеннер. Ол кырган-авам Ортаат деп фамилиялыг кижи болган. Ынчангаш бистин фамилиявыс Алтайда бир аймак торел улустан укталган деп санаттынып турар.Ында Ортаат деп чер ады база бар.
IIэге.
Кырган-ачам Ортаат Калчан-оол Хертековичинин ачазы Ортаат Опакай Хертековичинин ог-булези
Улуг огбем Ортаат Опакай Хертекович хой мал-маганныг феодал уктуг кижи чораан. Ол тускай чалчаларлыг турган. Улустун сактып чугаалажыры-биле кырган-ачам чалчаларынга эки хамаарылгалыг, чымчак кижи чораан дээр.Ол он ажы-толду торээш, толептиг кижилер кылдыр кижизидип,азыраан. Олар шупту 7 эр, 3 кыс кижи,оларнын ажы-толу шупту 36 кижи.(капсырылга 1)
№1 Ортаат Делгер Опакайович-улуг кырган-ачам,ачамнын ачазынын улуг акызы,оон 3 оглу Ортаат Делгер,Ортаат Байлан-оол, Ортаат Кама.
№2 Хертек Сенги-Доржу Опакайович-улуг кырган-ачам,оон 5 ажы-толу: Хертек Анисья,Хертек Кара-Куске,оолдары Хертек Соян-оол, Хертек Семис-оол, Хертек Дондуп.
№3 Хертек Чап Опакайовна-улуг кырган-авам,оон 2 ажы-толу: Тойбу-Хаа Серенмаа Хертековна,Хертек Маадыр-оол Кунгааевич
№4 Хертек Доржу Опакайович-улуг кырган-ачам,оон 5 ажы-толу: Хертек Семис-оол ,Хертек Кажык-оол,Хертек Света,Хертек Зоя,Хертек Мария
№5 Ортаат Калчан-оол Хертекович-мээн кырган-ачам,ачамнын ачазы,оон 8 ажы-толу:Ортаат Валентина, Ортаат Светлана, Ортаат Уяра,Ортаат Татьяна,Ортаат Виктор,Ортаат Шолбан,Ортаат Наталья,Ортаат Раиса.
№6 Хертек Бичии Опакайовна-улуг кырган-авам,ачамнын ачазынын бодундан бичии кыс дунмазы
№7 Опакай Чораан-оол Хертекович-улуг кырган-ачам,оон 4 ажы-толу Опакай Иван,Маадыр,Олег , чангыс кызы Опакай Алена
№8 Хертек Ошку-Саар Опакайовна-улуг кырган-авам,оон 2 кыстары Хертек Валентина,Хертек Зоя
№9 Хертек Кавай-оол Опакайович-улуг кырган-ачам
№10 Опакай Белек-оол Хертекович-улуг кырган-ачам, оон 4 ажы-толу:Опакай Долаана,Опакай Полина,Опакай Оксана,Опакай Мерген.
Улуг оглу Ортаат Делгер Опакайович.Ортаат Делгер-оол Опакайович Бай-Талдын Ооруг деп черге хой мал-маганныг кижи чораан.Ол кыдат дылды кончуг эки билир, угаанныг кижи чораан дижир.Оон тудуп каан даш кажаазы тайгадан суур чоогунга чедир чаттылган.Ол уш оолдуг: Ортаат Байлан-оол Опакайович.Амгы уеде бистин аравыста чок,райпога ур уеде ажылдап чораан.Ортаат Кодан-оол Опакайович, Тээлиге хлеб быжырыкчызы чораан, чок апарган. Ортаат Кама Опакайович.Ол Кызыл-Дагнын Кооп-Соок,Улуг-Ооруг ынчаар хой мал-маган кадарып чурттап чораан.Амгы уеде Улуг-Ооругда улуг огбевис Ортаат Делгернин оглу ортаат Каманын оонун ээзи кырган-ававыс огбевистин езу-чанчылын сагып, мал-маганын малдап,Тыва Республиканын мунчу малчыны бооп угун,езу-чанчылын салбайн чурттап чоруу.Ийи дугаар оглу Хертек Сенги_Доржу Опакайович 5 ажы-толдуг:Хертек Анисья Сенги-Доржуевна ,Хертек Дондуп,Хертек Соян-оол,Хертек Кара-Куске,Хертек Семис-оол Сенги-Доржуевичилер.Оларнын аразында улуг башкы-даа (Хертек Кара-Куске), орт черинин ажылдакчызы-даа (Хертек Семис-оол), чолаачы-даа (Хертек Дондуп ), кодээ ажыл-агый инспектору-даа(Хертек Анисья) кижилер бар. Хертек Соян-оол, Хертек Дондуп база-ла мал-маган малдап чораан.Хертек Дондуп арат ажыл-агыйлыг.Уш дугаар уруу Хертек Чап Опакайовна 2 оол ,1 кыстыг.Хертек Маадыр-оол Кунгааевич Бай-Тайганын Шуйга райпо даргазы чораан, ам-даа Кызылда даргалап ажылдап чоруур.Ол торел болуунун мал малдаар чанчылын уламчылап, амгы уеде «Тос –Булакта» торгул-торелин эвилелдеп алган малын малдавышаан,Кызылдын чонун эът, сут-биле хандырып чоруур.Тойбу-Хаа Серенмаа Хертековна почта эргелекчилеп ажылдаан,амгы уеде Кызылдын «Гастелло» аттыг парыгынын теннис залында администратор бооп ажылдап чоруур.Дортку оглу Хертек Доржу Опакайович.Оон ажы-толу 5:Хертек Светлана,Зоя,Мария Доржуевна,Хертек Кажык-оол,Семис-оол Доржуевичилер.Оон 5 ажы-толе доозазы эртем-билиглиг.Оларнын аразында улуг эмчи-даа(Мария Доржуевна), бухгалтер-даа(Зоя Доржуевна), райпонун улуг садыгжызы-даа (Семис-оол Доржеувич), бойдус камгалалынын- даа ажылдакчызы(Кажык-оол Доржуевич) бар. Бешки оглу мээн кырган-ачам Ортаат Калчан-оол Хертекович кады торээннеринин аразында эн-не хой ажы-толдуг болган.Ол 8 ажы-толду торээш,кижизиткен. Алдыгы уруу Хертек Бичии Опакайовна 2 уруглуг: Хертек Роза Кара-ооловна,Хертек Зоя Кара-ооловна.Хертек Бичии Опакайовнанын 2 уруу кайызы-даа дээди эртемниг улуг ажылдакчылар.Хертек Зоя Кара-ооловна 2 дээди эртемниг улуг эмчи.Ол Черби суурда ажылдап,чурттап чоруур.Хертек Роза Кара-ооловна-дээди категориянын тыва дыл ,чогаал башкызы.Ол «Тыва Республиканын алдарлыг ажылдакчызы», «Улусчу ооредилгенин тергиини», «Куш-ажылдын хоочуну» деп алдарлыг аттарнын эдилекчизи , хой ажы-толдуг ие. Чедиги оглу Опакай Чораан-оол Хертекович дорт ажы-толдуг.Опакай Иван,Маадыр,Олег Чораан-ооловичилер база чангыс кызы Опакай Алена Чораан-ооловна.Опакай Иван Чораан-оолович хой чылдар дургузунда совхоз директорлап чораан,эът комбинадынга ажылдаан.Оларнын аразындан Опакай Олег Чораан-оолович -ат-алдарлыг улуг малчын.Кызымаккай,уре-туннелдиг ажылы дээш 2 удаа «УАЗ» машиналар-биле шаннаткан. Сески уруу Хертек Ошку-Саар Опакайовна 2 кыстыг: Хертек Валентина Шагдыровна,Хертек Зоя Шагдыровна.Хертек Зоя Шагдыровна Тээлиде эмчи сестразы,а Хертек Валентина Шагдыровна Кооп-Соок, Кызыл-Дагда Хой чылгы мал малдап,ада-огбезинин изин истеп чурттап чоруурларнын бирээзи. Тоску оглу Хертек Кавай-оол Опакайович.Кады торээннеринин аразындан эн-не кээргенчиг салым-хуулуг болган.Ынчалза-даа оон чырык адын торгул-торели ам-даа сактып чоруур.Ол репрессия уезинде шолуттургеш,олчаан ээп келбээн.Кыдат кадайлыг чораан ,ол кадайында ийи уруглуг деп соолунде дынналган. Онгу хеймер оглу Опакай Белек-оол Хертекович уш кыстыг,чангыс оолдуг.Опакай Мерген Белек-оолович –шагдаа, Оксана Белек-ооловна –бухгалтер, Долаана Белек-ооловна Тээли ортумак школазынын дуржулгалыг улуг башкызы,ооредилге талазы-биле эргелекчизи.Ол бодунун торел аймаанын тоогузун чыып бижээн.Полина Белек-ооловна Бай-Тайгада мал –маган малдап чоруур.
Шупту кады торээннернин фамилиялары,адазынын аттары янзы-буру. Ында база чылдагаан бар. Тывага репрессия уезинде фамилиязын, адазынын адын солуп турганнар. Олар бир чамдыызы Ортаат, чамдыктары Опакай, бир чамдыктары Хертек деп фамилияларлыг.Ынчалза-даа олар фамилиязын солувааннар.Ол дээрге оларнын тоогузун,угун онза унелеп чоруурун херечилеп турар.
IIIэге
Ачам Ортаат Шолбан Калчан-ооловичинин ог-булези,мээн ог-булем,торел аймаавыстын сулдези.
Кады торээннеринин аразындан эн-не хой ажы-толдуу мээн кырган-ачам болуп турар деп устунде айыткан мен. Ол сес ажы-толдуг. Кырган-ачам Ортаат Калчан-оол Хертекович Кызыл-Дагнын Коп-Соок, Улуг-Ооругга огбелеривистин чаагай чанчылдарын сагып, мал-маган тудуп чораан. Ам-даа Улуг-Ооругда улуг огбевис Ортаат Делгер Опакайовичинин оглу Ортаат Каманын оонун херээжен ээзи Ортаат Калдармаа огбелеривистин чуртун ээлеп, Тыва Республиканын база бир алдарлыг мунчу малчыны бооп угун, езу-чанчылдарын салбайн чурттап чоруур.Кырган-ачам 6 кыстыг,2 оолдуг.Ортаат Раиса,Наталья -хлеб быжырыкчылары,Ортаат Светлана Калчан-ооловна, Уяра Калчан-ооловна, Виктор Калчан-оолович база-ла мал-маган малдап чоруурлар, мээн ачам охранниктеп ажылдап чоруур.
Ачамнын 8 кады-торээнинин ажы-толу 21 кижи бис(капсырылга 2)
№1 Ортаат Валентина Калчан-ооловна ,оон ажы-толу 2- Кизимир,Солангы
№2 Ортаат Светлана Калчан-ооловна,оон ажы-толу 3-Радик ,Вячеслав,Сайзана
№3 Ортаат Раиса Калчан-ооловна,оон ажы-толу 1 –Дамырак
№4 Ортаат Наталья Калчан-ооловна,оон ажы-толу1- Алдынай
№5 Ортаат Виктор Калчан-оолович, оон ажы-толу 2- Буян,Боря
№6 Ортаат Шолбан Калчан-оолович,оон ажы-толу 3- Альберт,Буяна,Чаяна
№7 Ортаат Татьяна Калчан-ооловна,оон ажы-толу 4-Байырмаа,Ульяна,Анчы,Арат
№8 Ортаат Уяра Калчан-ооловна, оон ажы-толу 5- Ангыр-оол,Аратмаа,Кошкар-оол,Кара-оол,Арбай-оол
Мээн ог-булемде 5 кижи бар бис,иеден торээн 3 кады –торээн бис: улуг акым Ортаат Альберт Шолбанович,бичии дунмам Ортаат Чаяна база мен.Авамны Ортаат Римма Балчыровна дээр.Ол Тес-Хемнин Самагалтай чурттуг.Ачам Ортаат Шолбан Калчан-оолович ог-булезинин хеймер оглу болуп 1969 чылда Бай-Тайганын Тээлиге торуттунген.Улуг акым –Ортаат Альберт Шолбанович 2 ажы-толдуг Тээлиде ажылдап,чурттап чоруур.Бичии дунмам Чаяна 5-ки класста ооренип турар. Бис шуптувус ачавыс мындыг улуг тоогулуг торел аймактан болганынга ооруп, оон торел аймаанын тоогузун ургулчу сонуургап чоруур бис.Ынчангаш бис ог-булевис кежигуннери –биле Ортааттар деп торел аймаавыстын сулдезин чогаадып алган бис.(капсырылга 3)
Бистин торел аймаавыстын сулдезинин утказы мындыг.
Ниити хевири -тыва ог .Ол дээрге тоогулуг тыва уктуг аймак дээн. Огнун иштинде хуннеп турар хун, а оон чанында даглар бар.Ол амдыгаа дээр ада-огбелеринин чуртун кагбайн,ам-даа ында салгалалдары огбелеринин ажыл-херээн уламчылап, чуртунда чурттап чоруур дээни ол.Огнун эжии кылдыр дага хевирин, оон кыдыгларында хой,ошку чураан.Ол дээрге огбелеринин мал малдаар езу –чанчылдарын салбайн,кадагалап,хумагалап,камнап ,уламчылап чурттап чоруур дээн уткалыг.
Туннел
Ортааттарнын торел аймаа онзагай ук –тоогулуг,хой санныг ажы-тол,салгалдыг,шаандан бээр-ле амдыгаа дээр мал ажылын чедиишкинниг,кызымаккай кылып чораан ажылчын,кежээ торел болук болур.Ук ажылымда торел аймаамнын кыска тоогузун шинчилээш бижээн мен.Шинчилелимнин бо базымнары менээ дыка хой чаа бодалдарны,кузелдерни торуттундурген.Улаштыр-ла бо ажылымны,шинчилелимни моон –даа ханы шинчилээр сорулгалыг мен.Ылангыя ада-огбелерим чурту Кооп-Соок,Улуг-Ооругче барып, огбелеримнин хонаштарынын болгаш мал малдап чораан черлеринин чуруктарын тырттырып,ында улуг улус-биле чугаалажып,шинчилелимни уламчылаар кузелим улуг.Оон ангыда Ортаат деп фамилиянын тоогузун шинчилээри эргежок чугула деп бодалда келген мен.Ортааттарнын торел аймаанын аныяк салгалын уктап шинчилээрин кузеп турар мен.
Капсырылга 1 Ортааттарнын торел болуунун ыяжы (саазында чураан)
Капсырылга 2 Ачамнын 8 кады торээнинин ажы-толу (саазында чураан)
Капчырылга 3 Ортааттарнын торел болуунун сулдези (саазында чураан)Информантылар
Ортаат Валентина Калчан-ооловна
Хертек Роза Кара-ооловна
Ортаат Римма Балчыровна
Ортаат Шолбан Калчан-оолович
Ажыглаан литература
1 Е.И.СамохваловаТворческий проект «Моя родословная.Создание генеалогического дерева»
2.М.К.Господникова Творческий проект «Моя родословная.История фамилии»
3. М.К.Господникова,Н.Б.Полянина Проектная деятельность учащихся Издательство «Учитель»,Волгоград.
4. Тезисы и материалы Конгресса национальных систем образования «Юрта-национальное жилище кочевых народов Азии» Кызыл,2004г