Иры номдзыд богал Хъазыбеджы хох.

Урочы темж: «Ирыстон, дж номжй мж сомы бжттын»
(Илас Жрнигоны жмдзжвгж «Арфж ракжны»анализы алгоритм).
Урочы нысан. 1. Поэты цард жмж сфжлдыстадимж базонгж кжнын скъоладзауты.
2. Жмдзжвгжйы мидисыл бакусын.
3. Скъоладзаутжм Райгуыржн бжстжмж уарзондзинад гуырын кжнын.
Цжстуынгж жрмжг: поэты портрет, чингуыты равдыст.
Техникон фжржзтж: магнитофон, компьютер.

Урочы цыд
Ирон литературжйы ахуыргжнжг. Нж урочы темж у «Ирыстон, дж номжй мж сомы бжттын».
(Илас Жрнигоны жмдзжвгж «Арфж ракжн»-мж гжсгж).
Нж урокжн эпиграфжн райстам Дзасохты Музаферы ныхжстж:

Жнж Фыдыбжстж мжхи лжг нж хонын,
Жнж Фыдыбжстж цжрдуджй джн мард,
Жнж мжн, Ирыстон, фжцжрдзынж, зонын,
Жнж джу, Ирыстон, нж хъжуы мжн цард.

Скъоладзау кжсы Илас Жрнигоны жмдзжвгж «Сомы».
Ахуыргжнжг. 1901 азы Куырттаты комы Лжцы райдиан скъолайы жрцыд ахжм хабар
Скъоладзау. Урокмж цжттжгжнгжйж спайда кодтон Дзесты Куыдзжджы мысинжгтжй, мыхуыргонд жрцыдысты журнал «Мах дуджы».
1901 азы Куырттаты ком. Ахуыргжнжг скъоладзаутжн амыдта уырыссаг жвзаг. Цжмжй скъоладзаутж тагъдджр базоной уырыссаг жвзаг, уый тыххжй ахжм фжнд жрымысыд: тетрады цъарыл уырыссаг дзырдтж кжм уыд, уыдонжн сж акомкоммж иннж цъарыл та фыста, уыцы ныхжстж иронау куыд сты, уый. Зжгъжм, уырыссаг дзырд «вода»-йы комкоммж иннж цъарыл фыст уыд «дон», «дом»-ы ныхмж – «хждзар» жмж афтж дардджр. Иуахжмы Куырттаты коммж ссыд се скъолайыл ауджг Жрыдоны семинары ахуыргжнжг – сауджын. Сауджын ахуыргжнинжгты тетрждтжм куы 'ркаст, ужд фжхъжр кодта: «Адон та цы сты?»
Ахуыргжнжг ын бамбарын кодта, уырыссаг дзырдтж иронау фыст цжй фждыл сты, уый. Сауджын ахуыргжнжгыл йж къухтж сцагъта: «Жмж дын чи радта бар ирон жвзаг ахуыр кжнынжн». Жнхъжл уыд жмж ныртжккж ахуыргжнжгжн йж уд йж къжхты бынжй ауайдзжн, хатыртж курдзжн, фжлж ахуыргжнжг сауджыны жфцжгготыл фжхжцыд жмж йж къласжй раппжрста. Сауджын бжстж йж сжрыл систа. Жржмбырд кодта хъжубжсты нжлгоймжгты, уе скъола уын жхгжнгж кжнын, зжгъгж.
Ахуыргжнжг. Уждж, чи уыди ахуыргжнжг, уый, жвжццжгжн, уе 'ппжт джр базыдтат. Байхъусут-ма йын цыбыржй йж царды хабжрттжм.
(Скъоладзаутж кжнынц сж тетрждты тезисон пълан)
Скъоладзау. Уыцы ахуыргжнжг уыди Илас Жрнигон, йе 'цжг ном Тогуызты Газакк.


Газакк райгуырди Жрыдоны 1888 азы, уымжн жвдисжндар у йж райгуырды метрикж. Ахуыр кодта райдиан скъолайы, стжй семинары. Куыд байхъуыстам, афтжмжй семинары фжстж райдыдта кусын Лжцы скъолайы ахуыргжнжгжй. Газакк тынг бирж уарзта йж маджлон жвзаг жмж йж йж кжстжртжн джр уарзын кодта. Фжлж Газаккжн нж батади сауджыны бафхжрд, жмж йж бахъуыди Ирыстонжй фжцжуын дард Хурыскжсжнмж. Бжргж йж нж фжндыд йж райгуыржн бжстжйж дард ранмж ацжуын, фжлж йын жнджргжнжн нж уыд. Йж царды уыцы ржстжг хорз равдыста йж 'мдзжвгж «Хжрзбон»-ы.
Скъоладзау кжсы жмдзжвгж «Хжрзбон».
Ахуыргжнжг. Зжгъжн ис жмж ацы жмдзжвгж Илас Жрнигон ныффыста йж зжрджйы тжгтжй. Тынг зын ын уыди йж райгуыржн бжстжйж фжхицжн , йж хждзар дзжгъжлжй ныууадзын.
Сымахмж та ацы жмдзжвгжмж хъусгжйж цавжр жнкъаржнтж сжвзжрди?
Скъоладзау. Жмдзжвгжмж хъусгжйж мжм фжзынди жнкъард хъуыдытж, зын у райгуыржн бжстжйж хицжн кжнын, ужлдайджр куы зонай, жцжгжлон бжстжйы дж цард зын кжй уыдзжн, уый.

Ирон жвзаджы ахуыргжнжг.
Куыд загътат, афтжмжй жмдзжвгж «Хжрзбон» баст у поэтжн йжхи хъысмжтимж. Равдыста дзы йж зжрджйы рис жмж катай.Фжлж цавжр аивадон мадзжлтты фжрцы бафтыд уый къухы, уый та сбжржг кжндзыстжм, цы цыбыр диктант ныффысдзыстжм жмдзжвгжйыл кусгжйж, уый фжрцы. Ссарут ма жмдзжвгжйы ахжм хъуыдыйждтж, кжцытж жвдисынц, поэт йж хжхтимж куыд хицжн кжны, уый.(Хжрзбон! Хжрзбон! Цжуын! Цжуын!)
Цавжр хъуыдыйждтж сты сж кондмж гжсгж? (хуымжтжг цыбыр; иувжрсыг).
Строфайжн кжм лжууынц? (лжууынц йж райдайжны).
Цал хатты жмбжлынц жмдзжвгжйы? (дыууж хаты).
Куыд хуыйны ахжм аивадон мадзал? (анафорж).
Ссарут ма жмдзжвгжйы ноджыджр анафоржтж. (фжстаг хатт абон жз уж цуры).
Цал хатты жмбжлы жмдзжвгжйы ацы хъуыдыйад? (жртж хатты).
Уждж нж диктанты фыццаг термин у анафорж.
Цы у анафорж? Цжмжн жххуыс у?
Ноджыджр ма ацы строфайы поэт цавжр аивадон мадзалжй спайда кодта? (эпитетжй –сонт зжрдж).
Цы пайда сты эпитеттж жмдзжвгжйжн? (эпитеты фжрцы тынгджр бамбаржм лирикон геройы зжрджйы жнкъаржнтж).
Эпитет сонт цавжр ныхасы хай у? (миногон).
Фыссжм дардджр нж тематикон диктант. Дыккаг термин та нын у эпитет. Дардджр кжсжм жмдзжвгж.
Фжстаг хатт абон жз уж цуры
Лжууын, мж хжхтж, 'мж кжуын.
Кжмж зджхт у поэты ныхас? (йж хжхтжм).
Куыд хицжнгонд у иннж дзырдтжй? (къждзыгтжй).
Уый та цы уыдзжни? (риторикон сиджн).
Дзургжйж та куыд хицжн кжнжм риторикон сиджн? (интонацийж). Фыссжм термин риторикон сиджн.
Хъуыдыйадыма жркжсут дзырд мж мж жмж зжгъут, цавжр жрхжцжны нысан лжууы йж разжй? (апостроф).
Цжмжн? (уымжн жмж фембжлдысты дыууж хъжлжсоны жмж лжмжгъ ахауд.
Лжмжгъ хъжлжсоны бжсты жвжржм апостроф).
Уждж нж иннж термин та цавжр уыдзжн? Апостроф.
Зжгъут – ма, поэт ам хжхты куыджй жвдисы? Куыд жнжуд предметтж жви сж удджын кжны? (кжны сж удджын). Ссарут жмдзжвгжйы уыцы бынат жмж йж бакжсут.
Фжстаг хатт абон мжн жгасжй
Уынут, мж хжхтж, о, сымах.
Куыд хуыйны ахжм аивадон мадзал? (олицетворени). Ныффыссут олицетворени.
Зжгъут, цы у олицетворени? Цжмжн хъжуы тексты?
Цжуын! Цжуын! Фжлж, дж-дж-джй,
Уж кжмттжй дард цы у мж цард?
Цавжр хъуыдыйад у йж загъды нысанмж гжсгж? (фарстон).
Поэт фарст джтты, фжлж йж фарстжн дзуапп агуры? (нж).
Цжуылнж? (уымжн жмж дзуапп ис хъуыдыйаджн йжхи миджг:
Тжрсын, мыййаг, куы уа жгаджй
Мжнжн фыдраны тагъд мж мард).
Ам Илас Жрнигон спайда кодта риторикон фарстжй. Ныффыссжм ацы термин джр.
Бакжсжм фжндзжм строфа.
Кжсын ужм жз фжстжмж дарджй;
Сымах джр мжм кжсут жнцад, -
Хъжбулы фждыл афтж нкъарджй
Кжсы жрмжст ныййаржг мад.
Цавжр аивадон мадзалжй спайда кодта поэт? (абарстжй).
Цжимж абарста йж зжрджйы рыст? (ныййаржг мады зжрджйы рыстимж).
Ныффыссжм термин абарст.
Бакжсжм ма жхсжзжм строфж.
Жллжх, мж бон, цжрынжй уемж
Мжнжн нж бафсжсти мж уд!
Хжссын уж хуыз мж риуы мемж
Ржсугъджй жзхжрзбон мын ут!
Цавжр хъуыдыйад у? (сидтон хъуыдыйад, ис ма дзы хъжрон зджхжн). Фыссжм терминтж сидтон хъуыдыйад, хъжрон зджхжн.
Скжнжм хатдзжг. Бакжсжм, цы литературон терминтж ныффыстам, уыдон (скъоладзаутж кжсынц терминологон диктант). Диктанты кжрон стъжлф ма сжвжрут, нж куыст адардджр кжндзыстжм фжстжджр

Литературжйы ахуыргжнжг. Ирыстонжй Илас Жрнигон ацыдис, йжхи загъдау, «цардагур» Дард Скжсжнмж. Уыцы зын фаджтты ужвгжйж ма йж къухы бафтыд ужлджр ахуырдзинад джр райсын иттжг хорз бжржггжнжнтимж. Уыцы ржстжг мыхуыры зынын райдыдтой йе 'мдзжвгжтж джр.

Скъоладзау. Ирыстонжй дард ужвгжйж джр Иласжн йж сагъжс уыди йж райгуыржн бжстжйыл, йж аджмыл.
1915 – 1916 азты Владикавказы райдыдта цжуын дины журнал «Чырыстон цард». Йж уацмыстж йжм жрвыста Илас Жрнигон джр Владивостокжй. Сауджын Цомайты Харламли журналы 12 номыры арфжйы ныхжстж ныффыста, кжй уацмыстж дзы мыхуыргонд цыдысты, уыдонжн. Се 'хсжн уыди Илас Мызуроны ном джр.
Ахуыргжнжг. Дард Хурыскжсжны цжргжйж Жрнигоны фжндыди йж аджмжн исты хорздзинад бакжнын, Ирыстоны ирон жвзаджы хъуыдджгтж чи кодта, уыдонжн баххуыс кжнын.
Цы хорздзинад баци скжнын йж бон Ирыстонжн?
Скъоладзау. Илас Жрнигон ныффыста жмж 1934 азты Харбины йжхи хардзжй рауагъта «Ирон грамматикжйы чиныг». Уыцы ржстжг Илас Харбины уыд ирон жхсжнады активон архайжг. Уымжн жвдисжн йж «Арфжйы гжххжтт». Фыст дзы жрцыди ахжм ныхжстж: «Тогуызы – фырт, кжд дард дж, уждджр дж бон, дж фадатмж гжсгж ирон артыл фу кжныс, цжмжй йж зынг ма ахуысса, фжлж тынгджр цыренжй судза».
Ахуыргжнжг. Зжгъут-ма мын, цал чиныджы рацыд «Ирон грамматикж»-йж жмж абон кжм сты?
Дзуапп. «Ирон грамматикж»-йы чингуытжй рацыд жрмжстджр джс чиныджы. Дыууж чиныджы дзы Илас ныууагъта Харбины, иу дзы радта Калоты Къостайжн, иу чиныг та йе 'рдхорд Гжбуты Алыксандржн.
Ирыстонмж дзы схжццж авд чиныджы. Уыцы авд чиныгжй дыууж уыдис наукон-иртасжг институты, иу - профессор Жлборты Барысбимж, дыууж чиныджы та дзы жрвыст жрцыд Хуссар Ирыстонмж. Иннжтж цы фесты, уый бжржг нжу.
Ахуыргжнжг. Хъыгагжн, ацы чингуытжй иу джр мж бон нж баци ссарын. Уждж, куыд федтам, афтжмжй Иласы сагъжс уыди йж Ирыстоныл, йж маджлон жвзаджы хъысмжтыл, фжндыдис жй Ирыстоны амондджынжй фенын.
Ацы цаутыл дзуржг у йе 'мдзжвгж «Арфж ракжн».
Бахъусжм – ма, куыд жй кжсы нж республикжйы аджмон артист Бытъжты Роберт.
Хъуысы магнитофоныл фыст жмдзжвгж «Арфж ракжн».
Фарст. Зжгъут-ма, цы ужм фжкасти ацы жмдзжвгжйы цымыдисагжй?
Дзуапп. Ирон куывды хуызы фыст у.
Фарст. Жмдзжвгжйы поэтжн йж ныхас кжмж у?
Дзуапп. Арвмж жмж бжстжмж.
Фарст. Кжмжн жмж цы куры уый ужлжрвтжй?
Ссарут-ма сж тексты.
Дзуапп. Илас Жрнигон йж аджмжн ужларвжй куры, цжмжй фарнжй бамбжрза, царджй бафсада, амонд ыздаха, ратта бжркад, тава хуржй, рухс кжна ком.

Компьютержй жвдыст цжуы схемж (1)


АРВ
Лексикон ржнхъытж
Ассоциацитж

Фарнжй бамбжрз
Амонд ыздах
Царджй бафсад
Тав дж хуржй
Рухс кжн ком
Цъжх арв, сау мигътж, цин, жнкъарддзинад, амонд.

Фарст. Сымахмж та арвмж кжсгжйж цавжр хъуыдытж фжзыны? (скъоладзаутж дзурынц сж хъуыдытж).

Ахуыргжнжг. Раст загътат, арв цъжх куы уа, сыгъджг, хур куы кжса, ужд арвжй амонд цжуы.
Арв – цардджттжг у.

Ирон жвзаджы ахуыргжнжг
Жрбакжсут ма, фжйнжгыл жмдзжвгжйж цы дзырдбжстытж рафыстон, уыдонмж, жмж зжгъут, ацы дзырдбжстыты сжйраг дзырд цавжр ныхасы хайж загъд жрцыд? (мивдисжгжй).
Кжцы зджхжны ис мивдисжг? (фждзжхстон).
Фждзжхстон зджхжны мивдисжг цы 'вдисы? (домынад).
Зжгъут - ма, жмдзжвгжйы поэт жрмжстджр фждзжхстон зджхжны мивдисджытжй цжмжн пайда кодта? (лирикон герой кувгж кжны. Аджймаг та кувгж куы фжкжны, ужд жнж фждзжхстон зджхжны мивдисджытжй нжй кувжн).
Поэт жрмжстджр мивдисджытжй пайда кжны? (пайда ма кжны номдартжй джр).
Ссаржм ма сж жмдзжвгжйы (арв, арфж, бжстжм, фжзтжм, амонд царджй, бжркад, Ир, хос, хур, хжхтж, ком жмж а.д.).
Куыд уынут, афтжмжй поэт номдартжй фылджр спайда кодта. Сымахмж гжсгж, цжмжн? (куры йж аджмжн ужлжрвтжй ацы хорздзинждтж).
Поэтжн йж ныхас кжмж зджхт у? (арвмж).
Хъуыдыйады арв цы у? (сиджн).
Уждж нж жмдзжвгжйы сжйрагджр дзырд цавжр у? (арв).
Хъуыдыйады ужнг у? (нжу, сиджнтж хъуыдыйады ужнгтж нж вжййынц).
Бакжсжм ма фыццаг строфа.
Арфж ракжн, арв, нж бжстжн,
Арф дж фарнжй бамбжрз мах.
Арв, нж бжстжм, арв, нж фжзтжм
Амонд аржхджр ыздах.
Кжсгж кжсын дзы тынгджр уж хъус цавжр дзырдтжм жрдардтат?
Арфж
Арф
Арв
Аржхджр
Цавжр жмхъжлжсон мырты къорд жмж жмхъжлжсон мыртж дзы фжлхатгонд цжуынц? (рф, рв).
Хатдзжг. Поэтикон уацмысы жмхъжлжсон мыртж цалджр хатты фжлхатт куы 'рцжуынц, ужд ахжм аивадон мадзал хуыйны аллитераци.
Фжстжмж разджхжм нж терминологон диктантмж жмж йын кжрон скжнжм, цы ног термин базыдтам, уымжй. Ныффыссут термин аллитераци. Аллитераци у латинаг дзырд. Йж фжрцы тыхджынджр кжны авторы хъуыды.
Литературжйы ахуыргжнжг. Ныр та рахизжм нж тексты дыккаг дзырдмж.
Дыккаг дзырд – бжстж
Фарст. Куыд ужм кжсы, Илас Жрнигон йжхицжн стырджр амондыл цы нымайы?
Дзуапп. Йж бжстжйы амонд.
Фарст. Ирыстон та амондджын кжд уыдзжн? Рахицжн-ма кжнут уыцы лексикон ржнхъытж.
Бирж фос
хос аржх
зад хор


Компьютержй жвдыст цжуы схемж (2)

БЖСТЖ
Лексикон ржнхъытж
Ассоциацитж

Бирж фос
хос аржх
зад хор

Амондджын цард,
хъжздыгдзинад,
куыстуарзондзинад
жвадат цард,
жнкъарддзинад


Фарст. Уждж, нж бжстжйы фос куы уа, хос аржх, зад нж хортж, ужд уый цжмжн жххуыс у?
Дзуапп. Амондджын царджн, хъжздыгдзинаджн.
Фарст. Авторжн алы хатт джр вжййы йжхи хъуыды, сбжржг ма йын кжнжм йж позици джр.
Дзуапп. Автор йж аджмжн арвжй куры, цжмжй арфж ракжна нж бжстжн, амонд аржхджр ыздаха, Иржн уарзон скжна йж ном.
Ахуыргжнжг. Раст зжгъут, цжстуарзон куывды хуызы Жрнигон йж аджмжн куры амонд, бжркад, фарнжй дзаг куыд уа алы хждзар джр.
Уждж Иласы куывджй хайджын ужд кждджридджр нж гыццыл Ирыстон.






Компьютержй жвдыст цжуы схемж (3)

Авторы позици сбжлвырд кжнынжн
Арфж ракжн
Амонд аржхджр ыздах
Иржн уарзон ды сж ном (кжн)


Ахуыргжнжг. Кжд Илас жцжгжлон бжстжйы бирж азты фжци, уждджр йж уарзондзинад йж райгуыржн бжстжмж нж фжкъадджр.


Мжнж куыд зжгъы Дзасохты Музафер джр:
«Жнж мжн, Ирыстон, фжцжрдзынж, зонын,
Жнж джу, Ирыстон, нж хъжуы мжн цард».

Афтж жнж Ирыстон йжхицжн цард жцжгжлон бжстжйы нж аккаг кодта Илас Жрнигон жмж жрызджхт фжстжмж йж райгуыржн бжстжмж 1935 азы.
(Скъоладзау кжсы Джыккайты Шамилы жмдзжвгж «Харбинжй цжугжйж»)
Иласы мжт уыди йж аджмыл, йж Ирыстоныл. Уждж, йж цжстуарзон куывд нж гыццыл Ирыстоныл жрцжужд. Алкжй хждзары джр уж куыд уа бжркад, амонд!


Хждзармж куыст. Ныффыссын сочинени ахжм темжйыл «Мж арфж Ирыстонжн».














13PAGE 14115


13PAGE 14115