Классный час Улуг-Хем сайзыра, Улуг-Хем алдаржы

Тема: «Улуг-Хем сайзыра, Улуг-Хем алдаржы»
Класс шагыныӊ хевири: кичээл-аян-чорук.
Класс шагыныӊ сорулгалары:
1)Өөреникчилерниӊ билиин хынап быжыглаары болгаш ханыладыр өөредири;
2)Өөреникчилерниӊ сактып алыр шынарын бедидип, бот-тускайлаӊ билиг чедип алырын сайзырадып,төрээн чуртунга ынакшылды оттурары;
3)Өөреникчилернибашкыныӊ тайылбырынкичээнгейлигдыӊнаарынгачаӊчыктырары.
Класс шагыныӊ дерилгези: компьютер, презентация.
Класс шагыныӊ планы:
1.Кожууннуӊтөөгүзү.
2.Чырыткылыг 14-кү Далай-Ламаныӊ кожуунга кээп чорааны.
Класс шагыныӊ чорудуу:
I.Организастыгкезээ.Хөгжүмнүг номчулга «Улуг-Хемим-чоргааралым». Уруглар, бо чыл бистиӊ кожуунувуста юбилейлиг чыл. Кожуунувус–Республикада улуг кожууннарныӊ бирээзи деп билир бис. Бөгүнгү клазывыс шагында кожуунувустуӊ төөгүзүнден база бир онзагай улуг болуушкунну билип алыры болур.
II.Класс шагыныӊ кол кезээ. 1).Кожууннун төөгүзү. Кожууннуӊ төөгүзүнден айтырыглар: 1).Кожууннуӊ төвү хоорай? 2).Шагаан-Арыг хоорайнын каш чыл оюн демдеглээр деп турарыл? 3).Шагаан-Арыг хоорайнын чурттакчы чону чежел? 4).Шагаан-Арыгга почта , телеграф эргелели кажан тургустунганыл? (1929ч) 5)Шагаан-Арыгга телефон харылзаазы кажан тургустунганыл? (1930ч) 6).Улуг-Хем кожуун каш чылда тургустунганыл? 7).Улуг-Хем кожуунда чеже суур барыл? 8).Кожууннун чурттакчы чону чежел? 9). Кандыг нация чон чурттап турарыл? 10).Республиканыӊ«Тос эртине» деп проектизинге кирген, кожууннуӊ онзагай чараш черлерин сактып көрээлиӊер. (Сенек аржааны,Үш-Мөөрүк, Хайыракан даа) (Слайд-биле тайылбыр).Бөгүнгү клазывыс шагында кожуунувустуӊ төөгүзүнден база бир онзагай болуушкунну билип алырын кызыдаалыӊар.
-1992 чылдыӊ сентябрь 21-де бистиӊ кожуунувустуӊ чараш черлериниӊ бирээзи Хайыракан даанга Чырыткылыг 14-кү Далай-Лама кээп, даавысты ыдыктаан.
2)Чырыткылыг 14-күДалай-Ламаныӊ кожуунга кээп чорааны.(Слайд-Чырыткылыг 14-кү Далай-Лама)-Чырыткылыг 14-кү Далай-Лама деп кымыл? Кожуунга кажан, кандыг сорулгалыг кээп чорааныл? Бо айтырыгларг ахарыылап көрээлиӊер.
Ыдыктыг XIV Далай-Лама Тензин ГьяцоТөвүттүӊ (Тибеттиӊ) Такцер деп бичи суурунга 1935 чылдыӊ июль 6-да төрүттүнген. Ол бир угбазыныӊ, үш акызыныӊ дунмазы болур. Дөрт хар чаа-ла ажып чораан Далай-Ламаны ламаларныӊ эртем билиинге өөредип эгелээн. Өөредилге 10 эртемнерден тургустунган: оларныӊ бежи Улуг эртемнер- логика, тибет уран чүүлболгаш культура, санскрит дыл, медицина, буддизмниӊ философиязы. Беш биче эртемнер-шүлүк чогаалы, хөгжүм болгаш драматургия, астрология, метрика болгаш композиция, синонимнер. Ынчангаш бичиизинден эгелеп-ле Далай-Лама эӊ-не ханы эртем-билигни өөренип, шиӊгээдип эгелээн. 1950 чылдыӊ ноябрь 17-де 15 харлаан XIV-кү Далай-Лама 6 млн. төвүт чоннуӊ чүгле шажын эвес, а күрүне баштыӊы база болур апарган. Ындыг турбуже, Далай-Лама Башкы шажын Өөредиин уламчылап, чонунга мөргүлдерни эрттирип турган. 1959 чылда, 24 харлыында буддизм философиязыныӊ доктору атты Башкы чүгле бодунуӊ чону дээш эвес, бүгү кижилерниӊ эп-найыралдыг, аас-кежиктиг чуртталгазын күзеп, тайбыӊ херээнге улуг үлүүн киирип чоруур. Амгы үеде XIV Далай-Лама делегейде эӊ-не хүндүткелдиг, билдингир кижилерниӊ бирээзи. Ол ачы-буянын муӊ-муӊ кижилерде көргүзүп чоруур. Философия эртемнериниӊ доктору, Нобель шаӊналыныӊ эдилекчизи (1989ч). Бүгү талазы-биле алгаш көөрге, XIV-кү Далай-Лама бистиӊ XX чүс чылдыӊ эӊ-не онзагай, өскелерден ылгалып турар, чырык, сорунзалыг угаанныг кижизи болур. Делегейниӊ кандыг-даа чурттарынд акижилер Далай-Ламаны көрүп, Башкыга ужуражырын улу гаас-кежик деп санап чоруур. Сайзыраӊгай чурттарныӊ президентилери Башкы-биле ужуражылгаларны чыл санында эрттирип турарлар. Олдээрге Ыдыктыг Башкыны эӊ-не улуу-биле хүндүлеп, өскелерден бир янзы көрүп турары ол.Ынчангаш,14-кү Чырыткылыг Далай-Ламаныӊ кожуунга келгени, Улуг-Хемчилерге ажы-төлүн, ал-боттарын суйбадып, эргий кылаштаан эзининге айызадып алганы эгээртинмес аас-кежик бооп турар.(Слайд-биле башкынын тайылбыры).
3).Владимир Кара-Салдыӊ сактыышкыны«Далай-Лама Тывада»,деп номдан, 1993 чыл: «1992 чылдыӊ сентябрь 21-де Хайыракан суурнуӊ дужунда шөлге хонуп алгаш, машиналарлыг шаанда көдээ Совет күүскому турган бажыӊда дуганга чеде бээривиске, чон кудумчуда калбарты олурупкан болду.(Слайд)
«14-кү Чырыткылыг Далай-Лама дуган-хүрээниӊ иштин сонуургап ,ону арамайлап тариналар чугаалап, ону ажыдып алган Серенот башкыдан каш айтырыглар салып-салып, бурган чуруктары, кызыл удазыннар, үрүннер белекке берди.» (Слайд)
«Аӊаа баргаш Башкы дуганныӊ иштин эргип тура эӊ бир дугаар сегирип алган херексели –үнелиг Алмаз судуру -мерген, чедишкен угаанныӊ чырык эртине судурун тып ап, көргени болур. Ону ажып, тудуп, суйбап пат-ла болду. Ыдыктыг Башкы дугандан үнгеш, мөргүл кылыр апаарга микрофон чоокшуладырывыска, ам чаа ажылдап турган чүвеӊ ажылдавас болду, өскени сундувус, база-ла шыйт…».(Слайд)
Ыдыктыг Башкы сөс ап, байыр чедирбишаан, номнал кылырга, улус адыш часкады. «Адыш часкавас, тейлээр чүве дийин»- деп эрткен-барган таптаашкын үезинче мелеп артып калдым.»(Слайд)
«Орууву суламчылап, сүрлүг бедик Хайыраканныӊ эдээнде оваага чеде бердивис. Ында муӊ ажыг чон чыылган болду. Ыдыктыг Далай- Лама түмен бүгүдеге баран болуп черни, дээрни, чонну, кол-ла чүве Хайыракан даан ыдыктаан.» Владимир Кара-Сал «Далай-Лама Тывада» деп номдан үзүндү.(Слайд).
III. Быжыглаашкын.
Тывага 14-кү Чырыткылыг Далай-Лама кажан, кандыг сорулгалыг кээп чорааныл?
Сентябрь 21,1992чыл. 14-кү Чырыткылыг Далай-Лама Башкыныӊ Өөредии:
Кижиниӊ угаан-медерелин сайзырадыры, чуртталганыӊ утказын шын билип, ону чөп ажыглаары.
Бүгү кижилерниӊ эп-найыралдыг, аас-кежиктиг чуртталгазын күзеп, тайбыӊ херээнге улуг үлүүн киирип чорууру.
Амылыг дириг амытаннарга дуза кадып, эки чүве күзеп, мага-бот, чугаа-домак, угаан-бодал-биле өскелерге хора чедирбезин өөредип турары.
IV. Кичээлдиӊ түӊнели.
Кожуунувустуӊ хөй нациялыг чурттакчы чону эвилеӊ-ээлдек, эп-найыралдыг, үениӊ аайы-биле сайзырап, хөгжүп, аас-кежиктиг амыдырап чурттап турар.
Аас-кежикке кол чүүл- буянныг чорук болгаш өскелерге экини күзээри болур.
Бо хүнде үениӊ аайы-биле чоннуң национал культуразы, чүдүлге-сүзүглели, ёзу-чаӊчылдары бедип, бурунгаар көрүштүг амыдырап эгелээн.Сарыг-шажынныӊ сайзыраар эге оруун14-кү Чырыткылыг Далай-Лама кожуунга ажыткан. Ачы-буянны, чаагай үүлени бүдүрүп алырда ыдыктыг тариналарны номчуулуӊар. (Слайд)
Ыдыктыг тариналар:
ОМ МАНИ ПАДМЕ ХУМ азы ОМ МУНИ МУНИ МАХА МУНИЕ СОХА.
ОМ- Будда Башкыныӊ болгаш кижи бүрүзүнүӊ угаан, чугаа-домак, мага-бодун демдеглеп турар. Таринаныӊ утказы: «Бистиӊ хирлиг мага-бодувусту, чугаа-домаавысты, дүмбей угаанывысты Будданыӊ Чырыткылыг мага-боду, чугаа-домаа, угаан-бодалы кылдыр өскертиили» дээн.
ОМ А РА ПАЦА НА ДИ. – мерген угаанны сайзырадыр, камгалаар.
ОМ ТАРЕ ТУТАРЕ ТУРЕ СОХА. Ногаан Дарийгиниӊ тариназы чуртталгада шаптараазыннарны арыглаар, каргыш-чатка, багай дүштерден камгалаар. Ногаан Дарийги Бурган-бөдүүн херээжен кижи турган. Бүгү-ле амылыгларныӊ авазы кылдыр хүлээп турар.(Слайд)
Улуг-Хемниӊ күчү-күштүг агымы дег,
Улус-чоннуӊ сагыш-чүрээн сорук киирип,
Сайзыралдыӊ чаа бедик чадазынчеШаптыктарны ажып тиилеп сайзырап тур, алдаржып тур, УЛУГ-ХЕМИМ!
Класс шагын түӊнеп ыры- биле доозар.
Ыры «Шагаан-Арыг».Сөзү С.Соруктуу, аялгазы И.Моховтуу.(Слайд).
Чонуӊ алгап ырлай бээр, Чоргааралым Улуг-Хем.
Эне-Сайныӊ эриинге
Эде туткан хоорайым.
Кожумаа:Шагаан-Арыг өргээм
Чаглактанган уям,
Сагыжымга эргим,
Салым-чолум тудуш.
Бойдус чаяап бодараан Боду бүткен эртине, Хамык чонга ыдыктыг
Хайыракан кожа тур.
Буура тайгаӊ бажын көр,
Булуттарда шаштыккан.
Бурунгаарлап хөгжү-ле,
Буян-кежиин өргү-ле.
Ажыглаан литература данзызы:
1). «Три дня в Туве». Л.Хунай-оол,г.Кызыл., 1995г.
2).«Далай –Лама Тывада» В. Кара-Сал, В. Савиных, Р.Тас-оол. Красноярск, 1992 ч.
3).Серенот С.К.-ныӊ бодунуӊ архивинденчуруктар.
4). «Өг-бүлегесагыырыныӊ, ёзу-чаӊчылдары» И.Монгуш, Кызыл, 2007ч