Ада-иелерге беседа Чоптуг чорук дугайында.


Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение
Найыралская начальная общеобразовательная школа
сельского поселения Ээр-Хавак с.Дружба
Администрации муниципального района «Бай-Тайгинский кожуун Республики Тыва»
(МБОУ ННОШ)
Ада-иелерге беседа
«Чоптуг чорук дугайында»

Социальный педагог: Сендажы М.Б.
с.Дружба
Ада-иелерге беседа «Чоптуг чорук дугайында»
Сорулгазы: «Толерантность» (чоптуг чорук) болгаш «интолерантность» (чоптуг эвес чорук) деп терминнернин утказын, ылгалын тодарадып сайгарар.
I. Чоптуг болгаш чоптуг эвес чорук. (Толерантность и интолерантность) «Толерантность» деп сос латин дылдан укталган, очулдурарга «терпение» - чоптуг, ажык дээн уткалыг. Ол дээрге кижинин долгандыр турар чуулдерге чоптуг хамаарылгазы, ажык сеткили болур.
«Интолерантность» дээрге оске чоннун национал культуразын болгаш чудулгезин тооп корбези, чугле бодунуу-биле болуру.

II. Чоптуг чоруктун тыптыр уржуктары:
Кижи долгандыр турар чуулдерге чоптуг болгаш шын хамаарылгалыг чоруур болза, ол дыннангыр болгаш ажык сеткилдиг болур;
Кижинин хей-аъды бедик чоруур болза, ол бодунга бузурелдиг болур;
Быжыг туруштуг чорук шынчы сеткилдиг болур;
Бот-боттарын билчир болгаш эп-найыралдыг чоруур болза, ынчан кижи бурузу амыдыралга ынак болур.
III. Чоптуг эвес чоруктуг тыптыр уржуктары:
Бир кижиге хамаарыштыр ургулчу бедик ун-биле алгырып чугаалажыр болза, ол кижиинин талазындан коор хоончок чорукка чедирер;
Бир эвес кижиге удур чуве чугаалаар болза, ол каржы чорукка чедирер;
Кижини кочулап, шоодар болза, ол хагдынчак кижи болур.
IV. Чоптуг кижи болур дизе:
Кижинин сагыш-сеткилин хомудадып болбас;
Оске кижинин узел-бодалын дыннап билир херек;
Сеткилин хомудаткан кижини оршээп билир болза эки;
Аас-дыл болгаш маргыш чокка чугаалажып ооренир;
Кижи сеткилин куду корбес;
Эп-чоптуг болур болгаш эки чуулду кылып чоруур;
Ниитилелге бодун алдынып билир херек;
Дыл-домаа эвилен, чымчак болур;
Чазык аажы-чанныг болур.
V. Чоптуг болгаш чоптуг эвес чоруктун ылгалдары:
Бодунун дугайында билири (знание самого себя).
Чоптуг кижи – бодунун чедиишкиннерин болгаш четпестерин сайгарарын оралдажыр, ындыг кижи частырыын оске улусче чууй кагбас, а бот- хуузунда шынгыызы-биле хулээп алыр.
Чоптуг эвес кижи – чугле бодунун чедиишкиннеринче сагыш салыр, а четпестерин сайгарарын оралдашпас. Четпес талазын оске кижилерге чарбыыр.
Оваарымчалыг болуру (защищенность).
Тыва улустун улегер домактарында мындыг ханы утка бар: «Эки аътка ээ хой, эки кижээ эш хой». Бо дээрге чоптуг кижи дугайында элдээртип чугаалап турары бо. Чоптуг кижи бодун янзы-буру багай чуулдерден, сагыш-сеткил дувурелдеринден камгалап билир болур.
Чоптуг эвес чорук – долгандыр турар кижилерге тоомча чок хамаарылга, кижилерни ылгай коор чорук.
Харысаалгалыг чорук (ответственность).
«Соглээн сос, керткен ыяш». Соглээн созунге ээ, харысаалгалыг болуру. Чоптуг кижи харысаалгадан кортпас, кылган ажылын кезээде тончузунге чедирер.
Чоптуг эвес кижи бодунга харысаалгаалырындан ойталаар. Оон узел-бодалы мындыг уткалыг: улуска мен хора чедирбейн турар мен, а оске улус менээ база хора чедирбезин. Ындыг кижинин сагыш-сеткили байлак эвес болур. «Кудай багы арыыр, кижи багы арывас».
4. Эмпатия – оске кижинин психологтуг иштики сагыш-сеткилин бодап, кээргеп, чоптеп билири. «Булут аразындан хун кара чылыг, улус аразындан ие кара чымчак». «Ие кижи эриг баарлыг».
Эмпатиялыг кижи кандыг болурул? Эмпатиялыг кижи – чоптуг кижи болур.
Чоптуг эвес кижи оске кижинин уян сеткилин бодунга чоок тооп корбес, кадыг-дошкун сеткилдиг кижи болур.
5.Баштактанып билири (чувство юмора).
Чоптуг кижи бодунун кылган частырыын баштактаны арак чииги-биле хулээп алыр. Чопшул эвес кижи баштак шуут билбес, бодунун кылган частырыын хулээп корбес, ындыг кижилерни «отка каггган сиир-ле» дижир.
VI. Туннели:
Чоптуг чорук – хостуг болгаш бодун эки билир, долгандыр турар чуулдерге хамаарылгазы эптиг болгаш бузурелдиг. Ындыг чуулдерден эки кижи хевирлеттинер: эки эш, эки кижи, эки ие, эки ада.
Чоптуг эвес чорук – бодундан харысаалганы чайладырын оралдажыр, буруну оске кижилерже чая каар, янзы-буру чылдагааннар чугаалаар, оске кижилернин узел-бодалын тооп корбес. Бо аажы-чаннардан мозу-шынар чок кижи хевирлеттинер.