Доклад: Ажы-тол болгаш ада-ие


Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг ниити билиг чери «Овур кожууннун Дус-Даг ортумак школазы»
1155700170180Доклад
«Ажы-тол болгаш ада-ие00Доклад
«Ажы-тол болгаш ада-ие

Немелде билиг башкызы:
Куулар Ч.К.Дус-Даг 2014г.
«Уругну кижизидеринин орнунга, бодунарны кижизидинер, чуге дизе ажы-толунер силерге домей болур»
(англи улустун улегер домаа).
Уругларны кижизидери-бистин амыдыралывыстын эн чугула кезээ болур. Ог-булеге чаш уруг торуттунуп келген хунунден эгелээш, кижизидилге эгелээр. Ада-ие ажы-толун кижизиг болурун чедип алырда, борта боданыр апаар. Слайд Сураглыг педагог А.С Макаренко мынчаар чугаалаан: «Шын кижизидилге – бистин аас-кежиктиг кырган назынывыс, багай кижизидилге-бистин келир уеде човуланывыс, караавыс чажы, оске улустун мурнунга болгаш бугу чурттун мурнунга бистин буруувус болур».
Кандыг-даа ог-булеге аданын-даа, иенин-даа хундуткели оларнын ниитилелге ажыктыг ажыл-херээнден, оске кижилерге хамаарылгазындан, узел-бодалдарындан тодараттынар. Ог-буленин кежигуннеринин бот-боттарынга дузалажыры, тус-тузунда кылып турар ажыл-херектерин билчири, хундулежири, аразында найыралы уругларны кижизидеринге бир ундезин, боттуг чижек болур.
Слайд Ынчангаш уругларны бугу талазы-биле кижизидеринин бир кол ундезини-ог-буле кижизидилгези болур. Ог-буленин салдары уругларнын баштайгы базымнарындан эгелээр болгаш оон кижи бооп хевирлеттинеринге онзагай черни ээлээр.
Бичии чаштарнын кижизидилгези ог-булеге уругларны культурлуг аажы-чанга кижизидеринден улуг хамаарылгалыг болур.Уругнун идик-хеви четчир, аъш-чеми эки болза ажырбас кылдыр бодаары шын эвес.
- Мээн оглумну чурум урээн, кичээлин кылбаан, озалдап кээр деп ургулчу дыннаар кижи-дир мен. Кижизидер дээрге-даа менде кижизидикчи тускай эртем чок-тур. Башкылары, школа чуну кылып турар чувел? Мээн херээм идик-хеп, аъш-чем, ооредилге херекселдери – биле хандырары-дыр – деп, чарбыттынып келирлери база тургулаар. Ындыг тайылбырга кым-даа чопшээрешпес. Уруу азы оглу дээш ада-иенин харыысалгазын кым-даа солуп шыдавас. Кичээлге олуржурун дилээрге ажылдап турар чайы чок болур. Оглу азы уруу школадан ыглап алган келирге, буруулуг, буруу чок-даа болза школада чедип келген, чугула ажылын уттуп алган, башкылары-биле маргышкан-даа турарлары база турар.
Сладй Оореникчилернин бугу талалыг кижизидилгезинче башкынын сагыш салыры, харыысалгалыг болуру чоп. Ындыг болганда, башкы-биле ада-иенин аразында бот-боттарын билчип, дузалажыры негеттинип келир.
Чамдык ада-иелер толеп чок чоруун, уругларга багай салдарын чедирери база бар. Уруг- дары дыннап орда-ла алгыжар, эки-бак соглежир, сеткилинге таарышпаан кижилерни бактап, эпчок состер соглеп олургулаар. Уругну хоректеп, хол чедип, дорамчылаары хоралыг. Коргуушкуннун уржуундан чугле кортук, чашпаа, ожегээр багай чувелер кылыр чоруктар тыптып кээр.
Кузун бирги классчыны бистин делгем чуртувустун бугу-ле булуннарында школага оорушкулуг хулээп алыр болгай. Уруглар кылайтыр баскан чаа формалыг, ак хойленнерлиг, чаа ооредилге херекселдерин чурумнуг суп алган, портфельдерин туткулаан келирлер.
Уругларны арыг-силиг дериттинген школазы, клазы уткуп алыр. Элээн уе эрткенде ол-ла чуулдернин оскерли бээрин эскерип каар бис.
Чаа алган номнарын даштатпайн хирлендирип, онаалга кылган кыдыраажын бажынында каап алганын мегелеп, кичээлдерни чылдагаан чок узуп, кичээлден чалгаарааш дезип эгелээр.
Болу берген чоруктун чылдагааны ада-иелерде дээр болза чазыг эвес. Ог-булезинге олар база ынчаар чанчыгыпкаар. Хойленин чуп алыр болгаш уттупкан боор. Албан чугган турарын негевеске хунден хунче, шактан шакче ажыл узамдыгар.
Слайд Уругну эде кижизидери- эге кижизидилгеден нарын болур.
Ада-иенин хыналдазы шынгыы болгаш доктаамал болган тудум-на, уругларны чурумга чанчыктырары дурген.
Бир эвес ог-буленин иштинде улуг кижилер уругнун школага чуну кылып турарын айтырбас, оон номнарын, ооредилге херекселдерин шыгжаар чер тыппас, уругнун кичээлдеринге таарымчалыг байдалды тургузуп бербес болза, школачы оон ооредилгези ындыг-ла чугула эвес-тир деп дораан-на билип каар.
Бир эвес школачы чуну чедип алырын билбес, сорулгазы чок чурттап чоруур болза, ол куштуг тура-соруктуг кылдыр кижизиттинеринин аргазынышкынар. Чижээ: Диктант бижээш «2» алыр оолдун иези немелде мергежилгелерни башкыдан сумележип алгаш, оглунга ургулчу кылдырып турганынын туннелинде оглу диктантыны «4-5»-ке бижиир апарган. Шиитпирлиг, тодаргайлаарга, кандыг-даа чайгылыышкын чокка шиитптрни хулээп алгаш, ону кууседири- тура-соруктун база бир шынарларынын бирээзи болур.
Слайд Оюн аукцион «Эвилен ээлдек состер»
Слайд Ог-буленин болгаш школанын негелделери чангыс аай болуру, ада-иенин боттары эки улегер бооп шыдаар болза оларнын соглээн состери-биле ажыл-херээ дуушкек болза, чугле ынчан уругларнын кижизидилгезинге дузалаар.
«Эки келзе салдынма, Багай келзе туттунма» деп улегер домактын утказы ханы. Тыва улустун эки чанчылдарын школаларда ооредип турар. Чижээ:
1.Тыва кижинин экииргек чоруу-хундулээчел болурунга ооредип турар.
Шынчы, толептиг болуру. Караа –биле корген, кулаа-биле боду дыннаан чувезин чугаалаар. Меге чуве чугаалавас.
Оске кижинин чувезин албазы, оон чопшээрели чокка ажыглавазы.
Харам болбазы. Бар-ла чувезин эжи-биле улежири. Харам чорук соолунде барып чааскаанзырак, эш-оор чок арттарынга чедирер.
Чиижен болбас. Хоптак , чиижен чорук багай.
Кежээ болуру. Кежээ улустун уруг-дарыы кежээ болур.
7. Карбан болбас. Карбан кижи соолу барып, кээргел чок кижи апаар.
8. Хундулээчел болуру.
9.Дузааргак болуру.
10. Улуургак болбас.
Аксым бар дээш кайы хамаан чок сос эдерин болдурбас.
Слайд Уруглар кижизидилгезинге чамдык сумелерни билип, дыннап ап, ооренип чорууру кажан-даа артык эвес боор.Чижээ :
Бир эвес уругну ургулчу шугумчулээр болза, ол коор хоон чок чорукка ооренир.
Дайынзырак чорукка озер болза, ол каржы болуп озер.
Кочулаар болза, ол чуве чугаалавас, хагдынчак апаар.
Шыдамык чорукка оорензе, ол оскелерни тооп билир боор.
Мактаар болза, ол кижилерге оорээн сеткилин илередир.
Шынчы чорукка ооретсе, ол чоптуг кижи болур.
Уруг камгалалга оссе, ол кижилерге бузуреп ооренир.
Уругну деткиир болза, ол бодун унелеп ооренир.
Уруг билиишкинге болгаш эп-найыралга озер болза, ол бо ортемчейге ынакшылды дилеп тывар.
Слайд Дыштанылга «Арын хоонун оскертири»
Кижизидилгенин база бир негелдези- уругларнын аажы-чанында, сагылга чурумунда, сонуургал- мергежилинде эки чуулдерни тып эскерери, ону ажыглаары болур. Оон ангыда хар-назынынын аайы-биле оларнын аажы–чанынын оскерилгелерин эскерип коору кончуг чугула. Уругларны бис хайгааралдан ундурбейн амыдыралга белеткээр ужурлуг бис. Оларны толептиг аажы-чанга, уенин негелдезинге дуушкен, эртем-билиглиг, ажыл-ишчи, кызымак, чуткулдуг, чоптуг хамаатылар кылдыр кижизидери- шуптувустун хулээлгевис болур.