Тоожуушкун созуглелин тургузуп ооредири

Лекция «Тоожуушкун сөзүглелин тургузуп өөредириниң аргалары»
ПЛАН
Эге школага сөзүглел тургузуп өөредириниң айтырыглары
Эге школага «сөзүглел», «сөзүглелдиң онзагай демдектери», «сөзүглелдиң темазы», «сөзүглелдиң ады», «кол бодал», «сөзүглелдиң планы», «даяныр болгаш өзек (чугула) сөстер» деп билиглерни хевирлээриниң аргалары.
Тоожуушкун сөзүглелин тургузуп тура уругларның эрттирип турар частырыглары, оларны эдип алырының аргалары
Эге школага сөзүглел тургузуп өөредириниң айтырыглары
Эге класстарга чорудар ажылдарның база бир кол угланыышкыны өөреникчилерниң харылзаалыг чугаазын сайзырадыры болур.
Эге ниити өөредилгениң күрүнениң федералдыг өөредилге стандартызының ниити негелделери-биле уруглар төрээн дылын өөредилгениң эге чадазында өөренгениниң түңнелинде дыл дээрге кижилерниң харылзажырының эң чугула чепсээ, ол дээрге национал культураның болуушкуну-дур деп чүвени билип алыр. Оларның төрээн дылын медерелдии-биле ажыглаары, сагыш-сеткили-биле үнелээри база шын аас болгаш бижимел чугаа дээрге кижиниң ниити культуразының көргүзүкчүзү деп билиишкини хевирлеттинер.
Ук сорулгаларны чедип алырда уругларның аас болгаш бижимел чугаазын, угаан-медерелин сайзырадыр, чогаадыкчы бодалдарын шаа-биле илередип шыдаар, дылдың аргаларын чугааның сорулгазынга, байдалынга дүүштүр ажыглап билир кылдыр өөредир.
Өөреникчилер тыва дыл кичээлдеринге литературлуг дылдың нормаларын шиңгээдир, чугааның янзыларын (чурумал, тоожуушкун, угаап боданыышкын) ылгап билиринге чаңчыгар, аас болгаш бижимел чугааның стиль аяннарының дугайында бөдүүн билиглерни, чаңчылдарны, мергежилдерни алыр.
Тыва эге школаның 1-4 класстарынга Күрүне стандартын база өөредилге программазын алгаш көөрге, сөзүглел-биле ажылдың кол кезектерин тодаргайлаарга мындыг:
Сөзүглел дугайында билиг (утка талазы-биле харылзаалыг ийи азы элээн каш домак), чаңгыс темага каттышпаан аңгы-аңгы домактарны болгаш сөзүглелди ылгап билир мергежилдерни хевирлээри;
Сөзүглелдиң темазы; ооң темазын тодарадып билири;
Сөзүглелдиң кол бодалы, башкының дузазы-биле сөзүглелдиң кол бодалын тодарадып билири;
Сөзүглелдиң темазынга болгаш кол бодалынга даянып алгаш, адын (эгезин) тывары;
Сөзүглелдиң тургузуу, тоожуушкун уткалыг сөзүглелди кезектерге чарары (эгези, кол кезээ, төнчүзү);
Сөзүглелдиң кезектерин хеп-хенертен, бир катап, ооё соонда дээн чергелиг сөстер-биле харылзаштырып билири;
Домактарны сөзүглел кылдыр каттыштырып чоруур сөстерни тып билири;
Сөзүглелге ажыглаар деңнелгелерни, метафораларны, диригжидилгелерни тып билири (башкының дузазы-биле);
Сөзүглелдиң янзылары-биле таныжылга: тоожуушкун, чурумал, угаап боданыышкын.
Эге класстарга бижимел ажылдарның хевирлерин өөредириниң база харылзаалыг чугаа сайзырадылгазының методиказының чамдык айтырыгларын Март-оол К.Б. “2-4 класстарга тыва дыл башкылаарының методиказы” [2006], Ойдан-оол А.К. “Эге класс өөреникчилериниң сөс курлавырын байыдарының чамдык айтырыглары” [2010] деп ажылдарда чырыткан.
Эге школага харылзаалыг чугаа сайзырадылгазынга ылаңгыя чугааның янзыларын (чурумал, тоожуушкун, угаап боданыышкынны) тургузуп өөредириниң методиказынга хамаарышкан тускай шинчилеттинген ажылдар чок. Ынчангаш ук тема тыва дыл методиказында актуалдыг айтырыгларның бирээзи болуп турар.
Кичээлдиң сорулгазы. Эрткен кичээлде эге школага сөзүглелдиң янзыларын өөредириниң лингвистиктиг үндезиннерин көрген бис. Бодал домак-биле илереттинер. Домактардан чугаа тургустунар. Чугаа бүгү-ле угаан-бодал ажылыныӊ үндезини, кижилерниӊ харылзажырыныӊ аргазы болур деп чүвени көрген бис. [Ойдан-оол, Сат, Сувандии, 2008].
Бөгүн кичээлде (планны номчуур) эге школага тоожуушкун сөзүглелин тургузуп өөредириниң аргаларын көөр бис.
Эге школага тыва дылды башкылаарының бир кол угланыышкыны - өөреникчилерниң харылзаалыг чугаазын сайзырадыры.
Харылзаалыг чугаа дээрге угаан-бодалды, сагыш-сеткилди дес-дараалаштыр, делгереңгей, тода болгаш грамматика талазы-биле шын дамчыдары болур. [Март-оол, 2006, 220] Харылзаалыг чугаа сайзырадыр ажылдың кол утказы – харылзаалыг сөзүглелдерни өөреникчилер боттары тургузуп билиринге чаңчыктырар.
Кижи бүрүзү-ле амыдыралында чогаадыг биживес, ынчангаш уругларны чогаадыг бижииринге эвес, а янзы-бүрү жанрның сөзүглелдерин бижидип өөредир болзувусса эки ышкажыл, чүге дээрге ол амыдыралга ыяап херек апаар, чижээлээрге, чарлал, билдириишкин, дилег, солунче чүүл, биография бижиири хүн-бүрүде хереглеттине бээр.
Мурнунда лекцияда бис сөзүглелдиң ылгавыр демдектери дээрге кезектериниң тема болгаш тургузуг (композиция) талазы-биле чаңгыс аай болуру; кезектериниң грамматика талазы-биле харылзаалыы (дес-дараалашкак, чергелешкек); утка талазы-биле чаңгыс аай болуру, төнген уткалыы деп чүвени көрген бис.
Азы өскээр чугаалаарга, кандыг-даа харылзаалыг чугаа бөдүүн-даа, нарын-даа болза 3 онзагай демдектиг болур. Ол дээрге сөзүглелдиң утказы, логиктиг шын тургусканы, дылдың аргаларын чөптүг ажыглааны болур.
Сөзүглелдиң бо онзагай демдектери эге класс башкызының мурнунда уругларны сөзүглел бижидип өөредип турда кандыг сорулгалар салыр ужурлугул деп чүвени айтып турар. Ол дээрге дараазында сорулгалар болур:
Сөзүглелге ат берип билир, утказын дамчыдып билир, кол бодалын тодарадып билир, темазын тодарадып билир кылдыр чаңчыктырар;
Сөзүглелдиң планын тургузуп билир, чугааны канчаар эгелээрин, чүнүң-биле төндүрерин, бир бодалдан өске бодалче дес-дараалаштыр чоорту шилчиирин билиндирер;
Чугааның утказынга тааржыр дылдың аргаларын ажыглап билиринге чаңчыктырар.
Бодаарга-ла, бо бүгү чаңчылдар кандыг-даа чогаадыг бижиирде ажыглаттынар чаңгыс аай ышкаш сагындырар, ынчалза-даа ол ындыг эвес. Кандыг-даа ажылды чорударда белеткел херек.
Тоожуушкун сөзүглелин тургузуп эгелээриниң белеткелин ийи чадага хуваап ап болур.
1-ги чадазы – ажылга белеткенири: башкы теманы бериптерге-ле уруглар чүнүң дугайында бижиирин, кайы хире хемчээлдиг болурун боданып эгелээр: дес-дараалаштыр чоруп турар кылдыныглар дугайын бе, кандыг-бир чүвениң демдектериниң дугайын бе азы чүвениң, кылдыныгның, болуушкуннуң чылдагаанының дугайын бе. Ону тодаргай чижекке көрээлиңер. Чижээлээрге, башкы «Харжыгаш» деп тема берген-дир. Чогаадыгның темазын сайгарып турар үеде уруглар ону кандыг хевирлиг бижиириниң дугайында боттарының янзы-бүрү бодалдарын илередир. Чамдыктары харжыгаш-биле болган фантастиктиг болуушкун дугайында бижип болурун чугаалаар, бир чамдыктары харжыгаштың кайы хире чаражының дугайын, өскелери чүге харжыгаш холга хонуптарга эрип каарының дугайын бижип болурун чугаалап болур. Моон алгаш көөрге, башкы уругларга ниити теманы берип каарга, уруглар тодаргай теманы шилип алыры көстүп турар. Чижээлээрге, бо ниити «Харжыгаш» деп темадан тодаргай «Хуулгаазын харжыгаш» деп фантастиктиг тоожуушкунну тургузуп болур, «Чараш харжыгаш» деп чурумал, «Чуге хар кижиниң холунга эрип каарыл?» деп угаап-боданыышкын сөзүглелин тургузуп болур-дур.
Бир эвес башкы уругларга кызыы тодаргай теманы берип каар болза, уруглар чогаадыгны бижиир мурнунда-ла сөзүглелдиң адындан чүнү бижиирин: чүвелерниң азы болуушкуннарның кылдыныгларының, демдектериниң азы чылдагаанының дугайында бе деп тодарадып аптар.
Ынчангаш чогаадыгны бижип эгелээр мурнунда-ла уруглар сөзүглелдиң кандыг хевирин бижиириниң дугайын бодап эгелээр.
2-ги чадазы- ажылын планнаары. Ук чадада уруглар бодунуң чугаазын чорудуп эгелээриниң мурнунда кандыг хевирниң сөзүглелин тургузарын (тоожуушкун, чурумал, угаап-боданыышкын), стилин (эртем, чечен чугаа, публицистика), стилин барымдаалап кандыг жанрга бижиирин тодарадып алыр. Чүгле ооң соонда сөзүглелдиң тургузуун (планын), дылдың кандыг аргаларын ажыглаарын тодарадып, домактар бот-боттарының аразында канчаар харылзашкан чоруурун, абзацтарын боданып алыр.
Ам сөзүглелдиң янзы-бүрү хевирлерин тургузарынга ажыглаар ниити болгаш тоожуушкун сөзүглелин тургузарынга ажыглаар кандыг тодаргай чаңчылдарны уруглар шиңгээдип алыр ужурлугул көрээлиңер.
Ниитизи-биле оларны 7 бөлүкке чарып болур:
Сөзүглелдиң темазынга хамаарыштыр чаңчылдар: сөзүглелдиң хевиринге (тоожуушкун, чурмал, угаап-боданыышкын) дүүштүр адын берип шыдаар, чүвени, болуушкунну, теманы тодарадып турар кылдыр сөзүглелге ат берип шыдаар кылдыр чаңчыгар.
Чугаалап турар чүүлге бодунуң хамаарылгазын (бодунуң бодалын, туружун, эмоциязын, кижилерге болгаш оларның кылып турар чүүлдеринге) илередип шыдаар кылдыр чаңчыгар.
Сөзүглелге материал чыып билир, сөзүглелдиң янзызынга, стилинге, жанрынга, темазынга хамаарыштыр кол чүүлдү тодарадып билирин чедип алыр.
Чыып алган материалын чурумчудуп, бодап, планын тургузуп, сөзүглелдиң хевириниң онзагай демдектерин барымдаалап, композициязын тургузуп (эгезин, кол кезээн, төнчүзүн) билир, домактарның аразында харылзаазын (лексиктиг болгаш грамматиктиг аргалар-биле) боттандырып билир кылдыр чаңчыктырар.
Темазынга дүүштүр словарь сөстерин чыып, сөстерни аңгылап, сөс каттыжыышкыннарын тургузуп, фразеологтуг каттыжыышкыннарны тып, сөзүглелдиң кезектерин (фрагментилерин) белеткеп шыдаар кылдыр өөредир.
Сөзүглелди тургузуп, частырыг чокка бижип, абзацтарга чарып, аразында харылзаазын тургузуп билир кылдыр чаңчыктырар.
Тургузуп алган сөзүглелин хоюглап, хынап, редакторлап, орфографтыг болгаш пунктуация частырыгларын эдип билир кылдыр чаңчыктырар.
Сөзүглелди тургузуп өөредириниң ийи аргазы бар: индуктивтиг болгаш дедуктивтиг.
Индуктивтиг арга. Бо арганы башкылар кол болгаш хөй ажыглап турар. Бо арганың дузазы-биле башкы уругларга кандыг-бир теманы бергеш, ооң соонда уруглар-биле сайгаргаш сөзүглелди бижип эгелээр. Чогаадыг бижииринге белеткээр, хынаар. Ооң соонда чаа теманы бергеш база шак-ла ынчаар ажылдаар. Ынчаар системалыг ажылдаар болза уруглар чогаадыгны бижип өорени берип болур, ынчалза-даа бо арга ындыг-ла чедимчелиг эвес деп санап турар бис. Республиканың школаларында колдуунда бо арганы ажыглап турар.
Март-оол К.Б. «2-4 класстарга тыва дыл башкылаарының методиказында» сөзүглел-биле ажылды 3 чадага чарып турар [Март-оол , 2006, 236]:
Чогаадыгның темазын база хевирин шилип алыры – бирги белеткел чадазы. Ону башкы күүседир, ынчалза-даа чамдык өөреникчилерни киириштирип база болур. Чогаадыгның темалары класстар аайы-биле бөдүүнүнден (агаарлаашкын, экскурсия, оюн, күш-ажыл) чоорту нарынчый бээр. Темаларның шилиишкини уругларның назы-харынга, сонуургалынга, билииниң деңнелинге дүүшкен турар ужурлуг. Башкы тып алган темаларының даңзызын баш удур класстың өөреникчилеринге берип каап болур. Уруглар шилиишкинни кылгаш, чогаадыг бижииринге херек материалдарны чыып эгелеп болур.
Чогаадыг бижииринге херек материалдар чыылдазы – ийиги белеткел чадазы. Ук чадага темага хамаарышкан демдеглелдер бижип алыры, хайгааралдар чорудары, конспект бижип алыры, хайгааралдар чорудары, конспект бижип алыры, даяныр сөстер, сөс каттыжыышкыннары, антонимнер, синонимнер словарьлары тургузуп алыры, турум сөс каттыжыышкыннары, үлегер домактар, аттыг болгаш сюжеттиг чуруктар тып алыры хамааржыр.
Үшкү чада – план тургузары. 2-ги класска планны айтырыг азы медээ хевирлиг тургузар, 3-4 класстарга уруглар боттары медээ, айтырыг, кыйгырыг база ат домактары-биле тургузар [14, 236].
Дедуктивтиг арга. Бо арганың дузазы-биле баштай сөзүглелди тургузарының ниити дүрүмүн өөредип алыр азы өскээр чугаалаарга теориязын өөредип алыр, ооң соонда практикаже шилчиир. Ук арганы эге школага орус дылды өөредириниң методиказында сүмелеп турар. Бис база бо арганы чедимчелиг деп санап турар бис. Дедуктивтиг арганың онзагай чүүлү практиктиг чаңчылдар теория билиглери-биле чепсегленген чоруур. Ооң түңнели чүгле башкының системалыг, план ёзугаар ажылдаан түңнелинде көстүр деп Саломатина, Л.С. «Теория и практика обучения младших школьников созданию письменных текстов различных типов (повествование, описание, рассуждение)» деп ажылында демдеглеп турар.
Ук аргага даянып сөзүглел-биле ажылды база 3 чадага чарып болур.
Белеткел чадазы. Белеткел чадазы уругларның «сөзүглел», «сөзүглелдиң онзагай демдектери», «сөзүглелдиң темазы», «сөзүглелдиң ады», «кол бодал», «сөзүглелдиң планы», «даяныр болгаш өзек (чугула) сөстер» деп билиглер-биле таныжылгазындан эгелээр.
Теория-практиктиг чадазы. Теория-практиктиг чадазында уругларны сөзүглелдиң хевирлери-биле (тоожуушкун, чурумал, угаап-боданыышкын) таныштырар. Сөзүглелдиң янзыларының онзагай демдектери-биле, тоожуушкун сөзүглелиниң янзы-бүрү жанрларын тургузарының онзагайлары-биле таныштырар.
Практиктиг чадазы. Практиктиг чадазында уругларны сөзүглелдиң утка, тургузуг, дылдың аргаларының харылзаазын боттандырып тургаш, тоожуушкун сөзүглелин тургузуп өөредир.
II. Эге школага «сөзүглел», «сөзүглелдиң онзагай демдектери», «сөзүглелдиң темазы», «сөзүглелдиң ады», «кол бодал», «сөзүглелдиң планы», «даяныр болгаш өзек (чугула) сөстер» деп билиглерни хевирлээриниң аргалары.
Бо кичээлде уругларның «сөзүглел», «сөзүглелдиң онзагай демдектери», «сөзүглелдиң темазы», «сөзүглелдиң ады», «кол бодал», «сөзүглелдиң планы», «даяныр болгаш өзек (чугула) сөстер» деп билиглер-биле таныжылгазын канчаар чорудуп болурунуң аргаларын көрээлиңер.
Эге школа уругларын сөзүглел деп билиг-биле таныштырып эгелээрде, ооң онзагай демдектерин барымдаалаар.
Сөзүглел домактардан тургустунар.
Утка талазы-биле харылзаалыы:
чугаалап турар чүве-биле темазы чаңгыс
кол бодал, ооң хөгжүлдези
Тургузуунуң харылзаазы (эгези, кол кезээ, төнчүзү)
1.Деңнеңер
Бажың чанынга бичии чодураа өзүп турган. Бажың чанынга бичии чодураа өзүп турган. Хенертен күштүг хат хадый берген. Ол чодурааны силгип, будуктарын сыйып эгелээн. Сылдыс өрген эккелген. Ол чодурааны чалга чыпшыр шарып каан. Чодурааны ынчаар камгалап алган.
- Бирги одуругда чүнү бижээн-дир? Бирги одуругда домак, а ийигизинде сөзүглел. Домак чүнү илередип турарыл? Домак төнген утканы илередир. Домакка бодаарга сөзүглелде бодал канчаар илереттингенил?
- Сөзүглелде чүнүң дугайында чугаалап турар-дыр? (Чодурааның дугайында)
- Сактып көрүңерем, чугааның эгезинде чүү болганыл?
Болуушкуннарны дес-дараалай көргүскен чуруктарны ажыглаар.
Бажың чанында чодураа өзүп турар чурукту азар.
- Бир катап чүү болу берген-дир? (Хенертен күштүг хат хадый берген)
- Ол дугайында кайы домактан билип алдыңар. Номчуңар. (Хенертен күштүг хат хадый берген).
- Ооң соонда чүү болган-дыр? (Хат чодурааны силгип, будуктарны сыйып эгелээн)
- Хат чодурааны силгип турары карактарыңарда көстүп тур бе? Чурукту азар.
- Чодурааны камгалаар дээш, кым чедип келген-дир? (Сылдыс)
- Ол ону канчаар камгалап каан-дыр? (Ол чодурааны чалга чыпшыр шарып каан.)
- Ол дугайын кайы домактан билип алдыңар?( Ол чодурааны чалга чыпшыр шарып каан.)
Ол карааңарда чуруттунуп тур бе? Чурукту азар.
- Болуушкун чүнүң-биле төнген-дир? (Чодурааны ынчаар камгалап алган.)
- Ынчангаш сөзүглел чүден тургустунар-дыр? (Домактардан)
2. Сөзүглелде домактар чаңгыс бодал-биле (тема-биле) харылзашкан чоруур. Бо сөзүглелде чодураа дугайында чугаалап турар. Ол болза сөзүглелдиң ТЕМАЗЫ болур.
Тема дээрге сөзүглелде чүнүң дугайын чугаалап турары болур. Тема домактарны сөзүглел кылдыр каттыштырар (Тыва дыл 3 класс ар.144)
3. Сөзүглелге ат берип болур. Сөзүглелдиң ады утказынга дүгжүп, шупту домактарга хамаарышкан чоруур. Ам бо сөзүглелге кандыг ат берип болур-дур? «Чодурааны камгалап кааны», «Бичии чодураа». Сөзүглелдиң ады утказынга дүгжүр, тааржыр-дыр бе? Сөзүглелдиң ады кол утказын болгаш темазын дамчыдып турар ужурлуг.
4. Уруглар, кол бодал деп чүл? (Ол дээрге сөзүглелдиң кол утказы-дыр)
- Бо сөзүглелде кайы домакта кол бодал илереттинген-дир? (Ынчаар чодурааны камгалап алган.)
-Шын-дыр. Чодурааны камгалап алган.
Ынчангаш бис сөзүглел домактардан тургустунар деп чүвени билип алдывыс.
Утка талазы-биле ниити темалыг харылзашкан домактар сөзүглел тургузар. Сүглелге ат берип болур (Тыва дыл 3 класс ар.144)
Домак төнген уткалыг болур. Сөзүглел база төнген уткалыг болур, ынчалза-даа ында бодал сайзырап турар. Сөзүглелде немешкен чаа домак бүрүзү чугаалап турар чүүлге чаа утканы, сайзыралды киирип турар.
5.Шупту-ла бөлүк домактар сөзүглел тургузуп чоруур бе?
Деңнеңер.
Бажың чанында чодураа өзүп турар. Чайын черле изиг болур. Күзүн эки ногаа дүжүдүн ажаап алган бис. Бажың чанынга бичии чодураа өзүп турган. Хенертен күштүг хат хадый берген. Ол чодурааны силгип, будуктарын сыйып эгелээн. Сылдыс өрген эккелген. Ол чодурааны өргенге чыпшыр шарып каан. Чодурааны ынчаар камгалап алган.
Чүге бирги одуругда домактар сөзүглел болбазыл? Кайы одуругда ниити темалыг харылзашкан домактар бар-дыр?
6. Сөзүглелде домактар бот-боттары аразында харылзаалыг, тускай чурум ёзугаар тургустунган болур. Бир эвес ол чурум үрелип каар болза, домактар аразында харылзаа база үстүп каар болгаш сөзүглел тургустунмайн баар.
Сылдыс өрген эккелген. Хенертен күштүг хат хадый берген. Бажың чанынга бичии чодураа өзүп турган. Ол чодурааны силгип, будуктарын сыйып эгелээн. Чодурааны ынчаар камгалап алган. Ол чодурааны өргенге чыпшыр шарып каан.
- Бо бөлүк домактарны сөзүглел деп болур бе? Домактарның аразында харылзаа канчап үстүп кааныл? (Домактарның турар чуруму өскерлип каан).
- Домактарны туружун шын тургузуптуңарам.
- Уруглар, ам бо сөзүглелде 3 дугаар домакты ап кааптыңарам.
Бажың чанынга бичии чодураа өзүп турган. Хенертен күштүг хат хадый берген. Сылдыс өрген эккелген. Ол чодурааны өргенге чыпшыр шарып каан. Чодурааны ынчаар камгалап алган.
Бо сөзүглелде уткалыг харылзаа чиде берген. Сөзүглелдиң утказы орта билдинмес, ылаңгыя кол утказы билдинмес болу берген. Чүге дээрге сөзүглелдиң кол утказы 3-кү домак турган болгай. «Хат чодурааны силгип, будуктарын сыйып эгелээн». Ынчангаш сөзүглелде домактар тускай чурум ёзугаар турар. Ынчангаш сөзүглел бүрүзү эгелиг, кол кезектиг, төнчүлүг болур.
Ам бо сөзүглелде ол кезектерни тодарадып көрээлиңер.
Бажың чанынга бичии чодураа өзүп турган. – ЭГЕЗИ.
Хенертен күштүг хат хадый берген. Ол чодурааны силгип, будуктарын сыйып эгелээн. Сылдыс өрген эккелген. Ол чодурааны өргенге чыпшыр шарып каан. – КОЛ КЕЗЭЭ.
Чодурааны ынчаар камгалап алган. – ТӨНЧҮЗҮ.
Сөзүглелдиң бо кезектеринге ат берип болур бис. Моон алгаш көөрге, сөзүглелдиң ПЛАНЫ ынчаар тургустунуп кээр-дир.
7.Мындыг сайгарылганың түңнелинде уруглар сөзүглел дараазында онзагай демдектерлиг деп түңнелди үндүрер.
Сөзүглел домактардан тургустунар.
Сөзүглелде домактар аразында харылзаалыг.
Сөзүглелде кымның азы чүнүң дугайында чугаалап турар (тема)
Сөзүглелдиң темазын адындан тодарадып ап болур.
Сөзүглелдиң кол утказын база адындан билип ап болур.
Сөзүглелди кезектерге чарып болур (эгези, кол кезээ, төнчүзү). Ону бармдаалап сөзүглелдиң планын тургузуп болур.
Моон алгаш көөрге, сөзүглел кезектерге чарлыр, утка-тургузуг талазы-биле харылзаалыг болур дугайында теоретиктиг билиглерни эге класс өөреникчилери-биле сайгарып болур.
Ындыг ажылды чаңгыс кичээл дургузунда чорудары чогумчалыг. Ооң соонда быжыглаашкынны өске-даа улуг эвес сөзүглелдерге чорудуп болур.
Чижээлээрге: Сөзүгледи номчуңар. Кол бодалын болгаш темазын тодарадыңар. Сөзүглелге аттан бериңер.
Арыгга ийи эжишки каттап чораан. Хенертен алгы үнген. Эжишкилер корга бергеш, дыңнаалай бергеннер. Удатпаанда база катап ынаар чангыланган. Оля үгүнүң үнүн танып кааш, каттырыпкан. Ийи эжишки хумуң долдур кадын чыггаш өөрүшкүлүг чаныпканнар.
«Даяныр болгаш өзек (чугула) сөстер» деп билиглер-биле таныжылга
Сөзүглелдерни чогумчалыг тургузуп өөредиринге белеткел ажылының бир кезээ – даяныр сөстерни ажыглаары болур.
Даяныр сөстер-биле ажылды чорударда, дараазында ажылды сумелеп турар бис:
Чижээлээрге:
«Чазын бичии койгун оолдары төрүттүнүп келген. Эртен эрте ам-даа соогу хевээр. Бичии койгунчугаштар үңгүрүнде сыңны берген олурганнар. Удавас иези келир. Койгун-ие чедип келгеш, оолдарын чемгере-ле берген».
- Бо домактарны сөзүглел деп адап болур бис бе? (ийе, чүге дээрге, домактар аразында харылзаа бар, утказы билдингир)
- Сөзүглелди катап номчааш, темазын тодарадып көрээлиңер (Койгун оолдарының дугайында).
- Сөзүглелдиң кол бодалы деп чүл сактып көрүңерем? (Ол дээрге сөзүглелдиң кол утказы-дыр. Кижиниң чүнү чугаалаксаанының дугайында кол бодалы-дыр).- Бо сөзүглел койгун оолдары деп сөс каттыжыышкыны чокта сөзүглел утка илередир-дир бе?
- Чок.
- Ынчангаш сөзүглелге даяныр сөстер турар. Олар чокта сөзүглел тургустунмас.
- Сөзүглелде кайы сөстерге даянып болур-дур бис?
- Час, соок, үңгүр, койгун ие, чемгерер.
- Оон аңгыда даяныр сөстерниң иштинде эң-не чугула сөстер турар. (Ключевые слова). Олар чокта шуут сөзүглел тургустунмас. Чижээлээрге, бо сөзүглелде оларга час, койгун оолдары, койгун ие, чемгерер деп сөстер хамааржыр. Чүге дээрге олар домактарны чаңгыс бүдүн сөзүглел кылдыр каттыштырып турар [39, ар. 81-84].
Час, хүн, хар, өөрүп турган, куштар. Бо ам тургузар сөзүглелиңерниң даяныр сөстери-дир. Оларның дузазы-биле сөзүглелден тургузуп көрүңерем.
Аргалыг-ла болза белеткел чадазында теориялыг билиглерни быжыглап алыры-биле белен сөзүглелдер-биле ажылдаар болза эки деп санап турар бис. Башкы сөзүглелдерни таарыштыр боду шилип алыр ужурлуг. Ооң соонда ам сөзүглелге ат берип, темазын тодарадып, планын тургузуп, кол бодалын илередип, даяныр сөстерин тыптырып уругларны чаңчыктырар.
III. Тоожуушкун сөзүглелин тургузуп тура уругларның бергедежи бээр таварылгалары азы эрттирип турар частырыглары, оларны эдип алырының аргалары
Тоожуушкун сөзүглелин тургузуп тура кол-ла болу бээр частырыглар сөзүглелде домактарның аразында харылзаазы база сөзүглелдиң кезектериниң аразында харылзаазын боттандырары-биле холбашкан.
Оларны ийи бөлүкке чарып болур:
Грамматиктиг харылзааларны боттандырып тургаш, эрттирип турар частырыглар.
Лексиктиг харылзааларны боттандырып тургаш, эрттирип турар частырыглар.
1.Грамматиктиг харылзааларны боттандырып тургаш, эрттирип турар частырыглар
Тоожуушкун дээрге көрген, дыңнаан, киришкен болуушкуннуӊ дугайында дес-дараалашкак кылдыр дамчыдары болур. Тоожуушкун эгелиг, кол кезектиг (хөгжүлделиг) болгаш төнчүлүг болур деп чүвени өөреникчилерге билиндирери чугула.
Тоожуушкуннуң болуушкуннарының динамиказын (хөгжүлдезин) көргүзерде кылыг сөстерин шын ажыглаары негеттинер. Болуушкунга чугула чүүл: кылдыныгны кым азы чүү күүседип турары болгаш ооӊ күүсеттинип турар үези болур. [Тыва дыл, 2 класс, 2012] Тоожуушкунда кылдыныглар колдуунда чаңгыс үеде болуп турар. Ынчангаш кылыг сөзүнүң чаңгыс үезин ажыглаары күзенчиг. Ынчангаш сөзүглелде бот-боттары-биле солчуп турар кылдыныгларны, оларныӊ үезин айтыры уругларга бергедээшкиннерни таварыштырып турар.
2.Лексиктиг харылзааларны боттандырып тургаш, эрттирип турар частырыглар
Уруглар тоожуушкунда болуушкуннарның дес-дараалашкаан боттандырып шыдавайн баар. Тоожуушкунну тургузуп тургаш, кылдыныгныӊ дес-дараалашкаан көргүзер мындыг сөстерни болгаш сөс каттыжыышкыннарын үргүлчү ажыглаар апаар: баштай, эгезинде, дараазында, соонда, ооӊ соонда, элээн болганда, оон ыӊай, удаа-дараа, орайтадыр, ынчан, кежээ, дораан, ооӊ соон дарый дээш оон-даа өске. А уруглар боттарының бижимел ажылдарынга «ооӊ соонда» чергелиг сөстерни, «болган, эгелээн, апарган» дээн ышкаш кылыг сөстерин катап-катап хөйү-биле ажыглап турар.
База бир делгереңгей частырыг - тоожуушкунну тургузуп тургаш, кылдыныгныӊ күүседикчизин (боттандырыкчызын) домак бүрүзүнге катаптап адааш чоруп бээр. Ону тааржыр ат оруннары-биле солуп шыдавайн баар, а бир эвес кылдыныгның күүседикчилери көвүдей бээр болза, уруглар аңаа база будалы бээр. Сөстерниң синонимнерин, төрел сөстерин чөптүг ажыглаарын билбес, ол чүнү көргүзүп турар дээрге уругларның сөс курлавыры ядыы, чегей деп чүвени чугаалап турар.
Мындыг частырыгларны болдурбазы-биле башкы дараазында ажылдарны чорудуп болур. Чүвелерни, кылдыныгларны, болуушкуннарны көргүскен сөстерни оларның төрел сөстери-биле, синонимнери-биле, ат оруннары-биле солуп болурун чедип алыр.
Мергежилгелер системазы
Мергежилге 1.
Деңнеңер
Хадыыр-сарыглар огородтарга, орук кыдыынга, ховуларга өзер. Хадыыр-сарыглар баштай бичии алдын согунчугаштарлыг хүнчүгешке дөмей болур. Хадыыр-сарыгларның үрезини дыка дүрген часты бергеш, бичии хоюг дүктүг дүргек болу бээр. Хадыыр-сарыгларны үрүптерге, агаарже дыка хөй ыйбааңгы дүктер ужуп чоруй баар. Хадыыр-сарыглар огородтарга, орук кыдыынга, ховуларга өзер. Олар баштай бичии алдын согунчугаштарлыг хүнчүгешке дөмей болур. Ооң үрезини дыка дүрген часты бергеш, бичии хоюг дүктүг дүргек болу бээр. Ону үрүптерге, агаарже дыка хөй ыйбааңгы дүктер ужуп чоруй баар.
Мындыг хевирлиг частырыгларны болдурбас дизе, дараазында ажылдарны чорудуп болур. Башкы боду сөзүглелди тыпкаш, кылдыныгның күүседикчизин ат оруннары-биле солуп тургаш, ажыглаарынга чаңчыктырар.
Мергежилге 2. Сөзүглелди номчааш, чүнү эскердиң? Сөзүглелди эде тургузуп көрүңерем.
Частырыглыг сөзүглел Шын тургузуп каан сөзүглел
Сырга эжим-биле кады чаңгыс класста өөренип турар мен. Сырга дыка дузааргак кижи. Онаалгавыс күүседип алгаш, ойнап чоруптар бис. Сырганың экииргээ хөлчок, чүнү-даа харамнанмас. Сырга эжим-биле кады чаңгыс класста өөренип турар мен. Ол дыка дузааргак кижи. Онаалгавыс күүседип алгаш, ойнап чоруптар бис. Эжимниң экииргээ хөлчок, чүнү-даа харамнанмас.
Мергежилге 3. Сөзүглелди номчааш, чүнү эскердиң? Сөзүглелди эде тургузуп көрүңерем.
Частырыглыг сөзүглел Шын тургузуп каан сөзүглел
Ивилерниң чиир чеми онзагай. Өдүген тайгаларында шулун дээр чиңгис оъттарга ивилер аажок ынак. Ивилер чааттарга, чекпеге дыка ынак. Ивилер чаа үнген көк сигеннерни, бүрүлерни база оъттаар. Ивилер кижи берген чемден чүгле дуска тергиин ынак. Ивилерниң чиир чеми онзагай. Өдүген тайгаларында шулун дээр чиңгис оъттарга олар аажок ынак. Иви мал чааттарга, чекпеге дыка ынак. Олар чаа үнген көк сигеннерни, бүрүлерни база оъттаар. Ол кижи берген чемден чүгле дуска тергиин ынак.
Сөстерниң синонимнерин ажыгладып өөредири.
Мергежилге 4. Хөй сектер орнунга тааржыр сөстерни киирип тургаш, бижиңер.
Бир катап аргаже агаарлап чораан бис. Кылаштап чорувуста “торр” дээн дааш дыңалды. Бис ... көрүп кагдывыс. ... ыяшты дыка үр шинчилеп, соктап келди. Бис ... хайгаарап-ла тур бис. ... бир теректен бир терекче ужуп чоруп-ла тур. Бир катап аргаже агаарлап чораан бис. Кылаштап чорувуста “торр” дээн дааш дыңалды. Бис торганы көрүп кагдывыс. Кушкаш ыяшты дыка үр шинчилеп, соктап келди. Бис “арганың эмчизин” хайгаарап-ла тур бис. Ол бир теректен бир терекче ужуп чоруп-ла тур.
Ажыглаар сөстери: торга, кушкаш, “арга эмчизи”, ол.
Мергежилге 5.
Ат оруннарын шын эвес ажыглай бээр таварылгалар.
Мээң кожам Коля эниктиг. Ол бир катап дезе берген.
Кым дезе бергени билдинмес, кожазы бе азы эник бе. Бо таварылгада эникти ат орну-биле эвес, а синоними-биле солаан болза эки-дир бе. Чамдыкта ат орну-биле солууру домактың утказынга таарышпайн барып болур-дур. Чижээлээрге: Бичии ыт бир катап дезе берген.
Чамдыкта сөстү катаптаары сөзүглелдиң утказын дамчыдарынга эптиг арга апаар. Чижээлээрге:
Пөш — ине бүрүлүг ыяш. Чаагай пөштер Сибирьде болгаш Тывада үнүп турар. Пөштүң тооруу хоолулуг чемниг. Ооң тооруунда чигир болгаш үс хөй. Пөштү камгалаар.
Бис чүгле тоожуушкун сөзүглелин тургузуп тургаш, уругларга эң-не хөй таваржы бээр бергедээшкиннерге доктаадывыс. Оон ыңай уруглар төнген уткалыг домактар тургузуп чадай бээр, домактарны шын эвес тургузуп алыр, абзацтарны ылгап шыдавас, кезектерге чарып шыдавас дээш оон-даа өске. Ол бирээде, уругларның ам-даа сөзүглел тургузар чаңчылдарының хевирлеттинмээнинден, ийиде, дуржулга чогундан, үште сөс курлавыры чегейинден, дөртте харылзаалыг чугаазы сайзыраваанындан болуп турар деп санап турар бис. Ынчангаш башкы ону болдурбас дизе сөзүглел-биле системалыг ажылдаар, ол частырыгларны эдер мергежилгелер системазын чогаадып тургузар болза эки.
Ол мергежилгелер системазы дараазында негелделерге дүгжүп турары чугула:
мергежилге бүрүзү сөзүглел тургузарының тодаргай чанчылдарын хевирлээр сорулгалыг болур ужурлуг;
чамдык таварылгада чаңгыс эвес, комплекстиг хары угда элээн каш чаңчылдарны хевирлээрин чедип алыр;
мергежилгелерниң хевирлери чаңгыс аай эвес, а янзы-бүрү уругларны боттары ажылдаарынче хөй угланган, чогаадыкчы чоруун сайзырадырынче угланган болур ужурлуг;
мергежилгелерниң хөй кезии үргүлчү таваржы бээр частырыгларны эдер угланыышкын-биле тургустунган болур ужурлуг;
ол ышкаш мергежилгелер тыва дылда өөренип турар материалы-биле (грамматиктиг болгаш орфографтыг) харылзаалыг турары күзенчиг.
Уругларның аас болгаш бижимел чугаазынга ФГОС НОО-нуң негелделери.
Ниити өөредилгениң эге чадазының онзагайы болза өөреникчи чүнү шиңгээдип алыр ужурлуг деп айтырыг эвес (сактып алгаш, дамчыдар), а бот сайзырал, эртем, харылзаалыг чугаа, башкарылга талазы-биле өөредилгениң бүгү талалыг ажыл-чорудулгазын (УУД) хевирлээринде болуп турар. Ол ышкаш өөредилгениң бүгү талалыг ажыл-чорудулгазы (УУД) уругларның боттары өөредилгезин организастаарынга чаңчыктырар.
Эге ниити өөредилгениң чадазын доосканнар дараазында түңнелдерни чедип алыр: (Результаты изучения учебного предмета)
Бот сайзырал талазы-биле (личностные): дыл дээрге кижилерниң харылзажырының эң чугула чепсээ, национал культураның болуушкуну деп чүвени база бодунуң чугаазын хайгаарап, үнелеп шыдаар, шын аас болгаш бижимел чугаа кижиниң хууда культуразының көргүзүкчүзү деп чүвени медереп билген болур ужурлуг.
Эртем талазы-биле (предметные): литературлуг тыва дылдың нормаларының (шын адалганың, лексиктиг, грамматиктиг) болгаш чугаа этикединиң (ээлдек-эвилең болурунуң) дүрүмнериниң дугайында эге билиглерни шиңгээдип алыр; бодунуң хууда тургусканы азы бердинген сөзүглелдерни бижип тура, өөренген орфографтыг болгаш пунктуастыг дүрүмнерни ажыглап билир; өөренген бөлүктеринге хамаарышкан үн, үжүк, сөстүң кезээ, чугаа кезээ, домак кежигүнү, бөдүүн домак дээн чергелиг дылдың эге хемчеглерин тып, тайылбырлап, деңнеп, удур-дедир деңнеп, бөлүктеп билир ужурлуг.
Эртемден дашкаар (метапредметные): өөредилгениң сорулгазынга дүүштүр аңгы-аңгы черлерден (словарьлардан, библиотека каталогтарындан, компьютерден) херек информацияны (медээни) тып алыр сорулга-биле дылды ажыглап билир ужурлуг;
чугааның сорулгазының, аргазының болгаш байдалының уг-шиин тодарадып, харылзажылганың сорулгазынга дүүштүр диалог, монолог болгаш бижимел сөзүглел тургузарда, оларның утказынга тааржыр дыл аргаларын шын шилип, ажыглап билир ужурлуг;
диалогка чедиишкинниг киржир сорулга-биле чугаалажып турар кижиниң бодалының уг-шиин өөренип көрүп, бодунуң санал-оналдарын болгаш туружун ылап шын илередип, айтырыгларны шын салып билир ужурлуг.
Чугааның культурлуг болурунуң кол-кол негелделери:
Бодунуң бодалын логиктиг, тода, шын, чечен-мерген кылдыр илередир;
Чер-чер аялгаларынга хамаарышкан сөстерни (диалектизмнерни) литературлуг чугаага хереглевес. Оларны анаа чугаага тускай сорулгалыг ажыглап болур.
Бижимел чугаага шын бижилгениң болгаш бижик демдектерин салырының дүрүмнерин сагыыр.
Сөстерни утказынга дүүштүр ажыглаар, домакка кандыг-даа утка киирбейн чоруур сөстерни артыкка ажыглавас.
Домакка чаңгыс сөстү хөй катап катаптавазын оралдажыр;
Херекчок черге үлегерлээн болгаш бок сөстер ажыглавас.
Сөстерни болгаш сөс каттыжыышкыннарын база домактарны аянныг, тода чугаалаар.
Литература
Азимов Э. Г., Щукин А. Н. Новый словарь методических терминов и понятий (теория и практика обучения языкам). – М.: Издательство ИКАР, 2012. – 448 с.
Дондуп Е.Ч. Уругларның сөс курлавырын байыдар аргалары.//Башкы, 2003, №2.-А.23-27.
Заир-Бек С. И., Муштавинская И. В. Развитие критического мышления на уроке: пособие для учителей общеобразоват. учреждений. М.: Просвещение, 2011. – 223 с.
Иргит Е. Тыва дыл кичээлдеринге чугаа сайзырадылгазын экижидериниң аргалары // Башкы. – 2005. - №1. – с. 60-65.
Март-оол К.Б. 2-4 класстарга тыва дыл башкылаарынын методиказы. – Кызыл, 2006.- 256 ар.
Ойдан-оол А. К., Ондар Э. Д., Дамба Н. Ч. Государственный стандарт и учебные программы по тувинскому языку для 1-4 классов. / Пособие для учителей – Кызыл, 2008.
Ойдан-оол А.К. Эге класс өөреникчилериниң сөс курлавырын байыдарының чамдык айтырыглары.//Башкы, 1996, № 2(20)._А.19-23.
Ойдан-оол А.К., Сат Ш.Ч., Сувандии Н.Д. 5-11 класс “Күрүне стандарты болгаш өөредилге программазы” Харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы [2008]
Ооржак Д.Х. 5-6 класстарга харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы. – Кызыл, 2004.- 28-40 ар.
Саломатина, Л.С. Материалы курса «Теория и практика обучения младших школьников созданию письменных текстов различных типов (повествование, описание, рассуждение)»: лекции 1–4[Текст]: метод.пособие / Л.С. Саломатина. – М.: Педагогический университет «Первое сентября», 2010. – 124 с.
Сат Ш.Ч. Уругларның чугаазын сайзырадыр сүмелер.// Башкы, 1999, № 4.-А.37-40.
Сат Ш.Ч., Дамба Н.Ч., Ондар Н.М. Тыва дыл 3 класс.- Кызыл, 2013.- ар.156
Узорова О.В., Нефёдова Е.А. Самый полный справочник для младших школьников по написанию сочинений – М., 2006 .
Федеральный государственный образовательный стандарт начального общего образования второго поколения - М.: Просвещение, 2009 год.
Эргил-оол И.Ч., Дамба Н.Ч., Ондар Н.М. Тыва дыл 2 класс.- Кызыл, 2012.- ар.124
Лекция 2
Теория-практиктиг кезээ
Сөзүглел-биле баштайгы таныжылганы сөзүглелдиң үш хевирин хары угда таныштырары-биле эгелээр болза эки деп санаар бис.
Ол ажыл мындыг угланыышкынныг бооп болур:
Сөзүглелдиң үш хевириниң онзагайлары-биле таныжылга
Тоожуушкун сөзүглелиниң ниити теориязын база практика кырында өөредири (жанрлыг онзагайлары чокка)
Тоожуушкун сөзүглелиниң жанрларын (стильдерин) барымдаалап өөредири
Тоожуушкун сөзүглелин база чогаадыгларын бижидип өөредири
Сөзүглелдиң 3 хевири-биле таныжылга
Айтырыглар болгаш онаалгалар:
-Мен чурукка хамаарыштыр айтырыглар салыр мен, а силер харыылаар силер.
-Күскү аргаже кымнар агаарлап чорупкан-дыр? (Уруглар (Миша, Нина) күскү аргаже агаарлап чорупкан)
-Кажан агаарлап чорупкан-дыр? (Олар хүндүс агаарлап чорупкан)
-Уруглар аңаа чүнү кылып турганыл? (Уруглар аргага агаарлап, арыг агаар тынып, дүжүп каан бүрүлер чыып, дииңчигешти сонуургап көрүп турган)
-Уруглар бүрүлерни кайыын ап алганнарыл? (Уруглар бүрүлерни черден чыып алган)
-Уруглар кайы хире үр агаарлаан деп бодап тур силер? (Уруглар агаарлааш, кежээ чанып келген)
-Ол хүн агаар-бойдус кандыг турган-дыр? (Ол хүн аяс, чылыг агаар турган)
-Хүн, дээр, агаар кандыг турган-дыр? (Хүн изиг, дээр ак-көк, агаар арыг турган)
-Теректер кандыг турган-дыр? (теректер шупту янзы-бүрү кылдыр кеттинипкен турган)
-Уругларга күскү аргаже агаарлаарга солун болган бе? Чүге? (Уругларга күскү аргаже агаарлаарга кончуг эки болган. Чүге дээрге уруглар кончуг эки дыштанып алган)- Шупту айтырыгларга кончуг эки харыыладыңар. Чүү болганын шуптузун чугааладыңар: уругларның дугайында, оларның чүнү канчап турганының дугайында, күскү арганың дугайында, уругларга агаарлаарга чүге эки болганыл база чугааладыңар.
-Ам ол айтырыгларны үш бөлүкке чарып көрээлиңерем.
Күскү аргаже КЫМНАР агаарлап чорупкан-дыр? КАЖАН агаарлап чорупкан-дыр? Уруглар аңаа ЧҮНҮ кылып турганыл? Уруглар бүрүлерни КАЙЫЫН ап алганнарыл? Ол хүн агаар-бойдус КАНДЫГ турган-дыр?
Хүн, дээр, агаар КАНДЫГ турган-дыр? Теректер КАНДЫГ турган-дыр? Уругларга күскү аргаже агаарлаарга солун болган бе? ЧҮГЕ?
Айтырыгларны саазынга парлап алыр. Айтырыг сөстерин улуг үжүктер-биле бижээш, кызыл будук-биле өңнеп алыр. Уруглар башкының айтырыынга харыылаарга, башкы канчаар уруглар харыылааныл ол хевээр, канчаар-даа болза айтырыглыг карточкаларны самбырага чыпшырып каар.
Башкы уругларны айтырыгларны бөлүктээр (сорттаар) кылдыр самбыраже чалаар. Айтырыгларны канчаар бөлүктеп алган-дыр бис. (Уруглар чугаалаар)
Бирги бөлүк айтырыглар кылдыныг дугайында бодалды илередип турар.
Ийиги бөлүк айтырыглар чүвелерниң демдээниң дугайында бодалды илередип турар.
Үшкү бөлүк айтырыглар чүге уругларга агаарлаары эки болганынга тайылбырны негеп турар.
Бирги бөлүк айтырыгларга харыылап тургаш, бис кылдыныг болгаш ооң хөгжүлдезиниң дугайында чугаалап турар бис. Ийиги айтырыгга харыылап тургаш, чүвелерниң демдээн чугаалап турар бис, үшкүзүнге харыылап тура чылдагаан болгаш ооң түңнелиниң дугайын чугаалап турар бис.
Янзы-бүрү айтырыгларга, бис янзы-бүрү харыылап турар бис. Моон алгаш көөрге, бистиң харыыларывысты азы сөзүглелди база аңгы-аңгы кылдыр адап болур-дур бис. Башкы самбырага сөзүглелдиң янзыларын бижээн таблицазын азар.
-Ам айтырыг бүрүзүнде айтырыг сөстерин кичээнгейлиг хайгаараңар.
Башкы сөзүглелдиң янзыларынче айтырыг сөстерин чыпшырар.
ТООЖУУШКУН ЧУРУМАЛ УГААП БОДАНЫЫШКЫН
КЫМНАР?
ЧҮҮ?
КАЖАН?
КАЯА?
КАНЧААР? КАНДЫГ? ЧҮГЕ?
Ынчангаш кандыг-бир чүвениң дугайында бис аңгы-аңгы хевирниң сөзүглелин тургузуп болур-дур бис. Моон алгаш көөрге, сөзүглелдиң үш хевири бар-дыр.
ТООЖУУШКУН - чүү болганын, болуушкуннар оон ыңай канчаар хөгжүп чоруй барганын чугаалап турар.
ЧУРУМАЛ - чүвениң, болуушкуннуң демдээн көргүзүп турар
УГААП БОДАНЫЫШКЫН – кандыг-бир чүве чүге ыяап-ла ындыг, чүге аңаа хамаарылга ындыг дээн бодалдар болур.
ТООЖУУШКУН сөзүглелинде кылдыныгларның дес-дараалай болуп турарын көргүзүп турар. Бир кылдыныг соонда өске кылдыныг эгелээр дээш чоруп каар. Тоожуушкун хевирлиг сөзүглелдиң ЭГЕЗИНДЕ, ООҢ СООНДА база ТӨНЧҮЗҮНДЕ ЧҮҮ болганыл деп айтырыг салып болур.
ЧУРУМАЛДА чаңгыс үеде көрүп болур кандыг-бир болуушкуннуң, чүвениң демдээниң дугайында чугаалап турар
УГААП БОДАНЫЫШКЫНДА кандыг-бир чүвеге, болуушкунга тайылбыр берип турар. Чүл ол? Чүге ындыг? Чүге ынчаар болганыл, болуп турар?
Жанрын барымдаалавайн тоожуушкун сөзүгелелиниң онзагайын өөредири
Тоожуушкун сөзүглелиниң жанрын барымдаалавайн онзагайларын өөредип эгелээрде, сөзүглелдиң темазын, адын чогаадып билир, сөзүглелдиң адын барымдаалап чүнүң дугайында чугаалап турарын тодарадып билир, домактарның болгаш сөзүглелдиң аразында харылзаазын, кылдыныгның чаңгыс аай үезин сагып билир, абзацтарын, планын, композициязын тургузуп билир кылдыр өөредир.
Тоожуушкун сөзүглелиниң онзагайлары-биле таныжылга
Сөзүглелди номчуңар.
Бичии адыг оглу төрүттүнүп келген. Ол аажок хензиг болган. Хүннер эрткен тудум адыг оглу өзүп-ле орган. Карактары ажыттынып келген. Ол ижээн иштин хайгаарап көрген. Адыг оглунуң иези ижээнин кончуг делгем кылдыр кылып алган болган. Адыг оглу аңаа хостуг кылаштап турган. Бир-ле часкы эртен адыглар шупту ижээнинден үнүп чорупкан.
-Кандыг хевирниң сөзүглели-дир?
-Тоожуушкун сөзүглелинде чүнүң дугайында чуугаалап турар ийик?
-Тоожуушкунда болуушкуннар дес-дараалаштыр болуп турар. Бир кылдыныг соонда өске кылдыныг эгелээр. Ындыг сөзүглелче Баштай чүү болганыл? Ооң соонда чүү болганыл? Төнчүзүнде чүү болганыл? Деп айтырыгларны салып болур?
- Ам бо сөзүглел шынап-ла тоожуушкун-дур деп бадыткап көрээлиңерем.
Ынчангаш тоожуушкунда болуушкуннар дес-дараалаштыр чоруп турар.
-Сөзүглелди төнген уткалыг кезектерге чарып көрүңерем. Ындыг кезектер үш.
-Бирги кезээн номчуңар.
- Бичии адыг оглу төрүттүнүп келген. Ол аажок хензиг болган.
-Кезекке кандыг ат берип болур-дур? (Бичии адыг оглу. Адыг оглунуң төрүттүнүп келгени)
-Ийиги кезээн номчуңар.
-Хүннер эрткен тудум адыг оглу өзүп-ле орган. Карактары ажыттынып келген. Ол ижээн иштин хайгаарап көрген. Адыг оглунуң иези ижээнин кончуг делгем кылдыр кылып алган болган. Адыг оглу аңаа хостуг кылаштап турган.
-Ийиги кезээнге кандыг ат берип болур-дур?
-Адыг оглу өзү олурар.
-Үшкү кезээн номчуңар.
- Бир-ле часкы эртен адыглар шупту ижээнинден үнүп чорупкан.
- Үшкү кезээнге кандыг ат берип болур-дур?
-Адыглар ижээнден үнүп чорупкан.
Ам тургузуп алган планыңар ёзугаар чугаалап көрүңерем.
План.
Бичии адыг оглу
Адыг оглу өзүп олурар
Адыглар ижээнден үнүп чорупкан
Сөзүглелде чугаалап турар болуушкуннарны чаңгыс чурукка турттырып ап болур бе? Чок, чүге дээрге бир кылдыныг соонда өске кылдыныг болуп турар. Ону чаңгыс угда көрүп болбас.
Бис хары угда адыг оглунуң төрүттүнүп келгенин, өзүп орарын, ижээнинден авазы-биле үнүп чорупканын көрүп шыдавас бис. Ынчангаш ук сөзүглел тоожуушкун деп чүвени бадыткаанывыс ол.
Сөзүглелде домактарның база кезектерниң аразында харылзаазы-биле таныжылга
Сөзүглел дээрге ийи азы оон хөй утка талазы-биле харылзаалыг домактар болур.
-А чүнүн дузазы-биле домактар харылзажып чоруурул?
Маша угбайның моортайы беш оол төрээн. Ээзи ооң оолдарының чаңгызын арттырып берген. Диис оолдарын чоктаар апарган. Бир катап ол чиде берген. Кежээ ол эзимден үш бичии амытан хумагалай ызырып алган келген. Олары дииң оолдары болган. Ооң азыраан оолдары өзе берген. Моортай ам чаңгыс эвес, бир ак, үш кызыл-сарыг оолдарлыг апарган.
Сөзүглелде домактар илчирбе дээрбектери ышкаш дистиништир харылзажып чоруй барган. Ийиги домак бирги домак-биле ооң деп сөстүң дузазы-биле, үшкү домак дөрткүзү-биле диис деп сөс-биле дээш бир домак өске домакка поезд вагоннары ышкаш коштунчуп алгаш чоруй баар. Чүнүң дузазы-биле коштунчуп алгаш чоруй баар-дыр?
Чоок уткалыг сөстерниң дузазы-биле (моортай, диис)
Ат оруннарының дузазы-биле (ол, ооң, ону)
Чаңгыс сөстүң катаптааны-биле. (Кырган-ачазы мёд садып эккелген. Мёд дыка амданныг болган.)
-Чүге илчирбе харылзаалыг сөзүглелде сөстерниң орнунга чоок уткалыг сөстерни азы ат оруннарын ажыглаар деп бодаар силер?
-Чүге дээрге сөстерни катаптавазы-биле, сөзүглелдиң утказы аянныг, чараш болзун дээш ажыглаар.
Бир эвес сөзүглелде домактар дес-дараалай харылзашкан болза, ындыг харылзааны илчирбеленчек дээр.

Домактарның харылзаазын тургузуңар.
Олар уяларын аштап-арыглап алган. Кара-баарзыктар изиг чурттардан чанып чедип келген. Хүндүс олар чай чок ужуп-ла турар. Куштар бот-боттарының уяларынче үндүр-киир ужуп-ла турганнар. Кара-баарзыктарның уяларының аянныг-таарымчалыы аттыг болган.
Хараачыгайлар ужуп келген. Оларның часкы чидиг үннери ырактан дыңналып турган. Олар эрги уяларынга ужуп кээрге, ол үрелип каан болган. Олар хүннүң-не бичиилеп малгаш, чаңгыс будук, хаак, саваң чыып эккеп тургаш, дыка үр ажылдааннар. Ынчап тургаш, уяларын тудуп алган. Удаваанда кушкаш оолдары төрүттүнүп келген.
Хөй сектер орнунга утказынга тааржыр сөстерни ажыглап тургаш, сөзүглелде домактарның харылзаазын тургузуңар.