Классный час Кыс кижинин озулдезинге онзагай байдалдары

Кыс кижинин озулдезинге онзагай байдалдар.

Эр азы кыс кижинин бо уеде онзагай физиологтуг оскерилгелеринин дугайында билиглер силерге, уругларга, кончуг херек, чуге дээрге силернин озуп сайзыраарынарга, мозу будужунернин болгаш ниитилелге кыс, херээжен, ие кижинин ээлеп турар туружун билип алырынарга дузалаар.
11 – 12 хар уезинин уруглары физиология (кижинин мага- бодунун озулдезинин дугайында эртем) талазы –биле тускай оскерлиишкинерге таваржыр уези: дурт-сынынын узап-озери, будумелдернин мага- ботка дурген болгаш бедик чадада эргилдези (бестернин будумелдер ылгаар харык-шинээ харык-шинээ хенертен баскыраар, кыс кижинин органнары сайзыраар уези).
Бо уеде дурт-сын аажок озуп эгелээр. Уруглар оолдардан мурнай, харын-даа 10 сантиметрни бир чылда немей бээр, а оолдар колдуунда 13-14 харлыында Уругларны ажыр озе бээр. Дензизинде база-ла 10 кг, хорээнин долгандыр хемчээли 5 см озуп турарын хайгааралдардан болгаш эртем номнарындан алгаш чугаалап болур. Шимчээшкини арай кандайзымаар, дески эвес болгулаар, ынчалза-даа мага- бот бо дурген озулденин уезинде чараш шимчээшкинер кылырынга, гимнастикага, фортепиано ойнаарынга, ча адарынга чанчыгып оорениринин эптиг уези.
Тыныш оорганары база улгадып сайзыраар: хорээ, окпези, чурээ ынчангаш тынары ханы, чуректин согары мурнуку деннелден арай дурген. Бо уеде кислород четпейн баарын демдеглээр ужурлуг. Ынчангаш аарыг агаарже унуп селгуустээри чугула. Уруглар хорек оорганары-биле тынар онзагайлыг, а оолдар-ижинин. Нерви системазында база-ла оскерлиишкиннер болуп турар болгаш бо назында кылыктаныр, бодун тутунмас, хорадаачлал болур. Бо бугу четпестерни элээди назынын уругларыботтары Эдип алырын кызыдары чугула.
Уругларнын шынап – ла кыс болган уези бо. Мында онзагай чуул: уругларнын менструация (ай демдээ) коор уезинге чедир озулде дыка шапкын чоруп турар, а оон соонда уеде арай оожумнай бээр. Ие болурунга мага бот 17-18 хардан эгелеп белен болур. Дурт-сыны-даа узап, дензизи улгадып, змиглери озуп, чемнепи эгелээр. Уруглар бо дурген озулденин уезинде коргуп эгелээр, бо канчап семирий бердим, азы шиштее бердимдеп мунгарайбербезе эки. Мага бодунга оскерлиишкиннерболуп турар туеде аванар – биле ажыт-чажытчокка чугаалажынар. Бойдус-даа болзакижини келир уеге белеткээр дээри-ле шын: ие кижи болурунга бо назы хардан эгелеп мага-бодун ог- буле тударынга, салгал остурерингебодун белеткээр. Ол чул дээрге, чоннун чаагай чанчылдарын сагыыры, мага-ботту дадыктырары. Торел-доргулун билип алыры болгаш оларнын-биле харылзажыры, куш-ажылга чанчыгары, эртем чедип алыры дээшоон-даа оске.Бо бугуну боттандырары эр-даа, кыс-даа кижинин хулээлгези. Шынап-ла аъш-чем кылыпшыдавас, хеп чуп билбес, оон кедерезе бажынынгахонуксавас, харын-даа арагаже сундугаркыс кижи канчап бодунун чаяттынган хулээлгезин кууседир деп?
Ог-буле тудуп, ашак-кадай болуп чурттаары, уруг-дарыг остурери – улуг аас-кежик, буян болгаш оорушку, харыысалга. Анаа кижи чажындан-на белеткенир. Ол белеткелди бугу назынында быжыглаар болгаш байыдар. Чангыс-даа катап частырыг кылып болбас. Бистин огбелеривис, ада-иелеривис ындыг чуткул-биле чурттап, бисти остуруп, чагып-сургап, кижизидип келгеннер. Ынчалзажок ог-булелерде чараш, чаагай озуп олурар аныяктарывыс солгу уеде ада-иелеринге кузенчиг эвес талаларын бо-ла коргузе бээр апарган.
Оол, кыс уругнун назыны 18 харлыында четчип турда, чамдык элээди «кызыжактар» 13-16 харлыында-ла иштелип-сааталы берген болур. Бо хире назынында иштелип-саатталырга, оон кыс кижиге салдары кандыгыл? Элээди назын ындыг улуг харыысалганы ууп шыдаар бе? Мага-ботка улуг оскерлиишкиннер база туруп кээр-ле болгай. Бо айтырыглар силерни дувуредир деп чуве чугаажок. 13-16 харлыг уругнун мага-боду иштелиринге ам-даа белен эвес. Назыны четпээн уруглар эрте иштелирге, мага-бот аар чуъкту (боттанып олурар толду) угбайн баар, ханы четпестээр, бестеринин будумелдер ылгаар арга-шинээ база баксыраар. Ынчангаш оол, кыс чоокшулажыр бетинде боданып, шылгаттынза эки: бот-тускайлан чурттап шыдаар бис бе деп айтырыгны мурнунга салза чугула. Чурттаар чер, амыдыраар, аажы-тол остурер байдалдар бар бе?
Оолдарнын ылчын авыяазынга алыспас. Коргунчуг чуве: элээди кыс уруглар оолдарнын толептиг эвес аажы-чанынга мегелеттирип, алзыпкаш, иштелип-саатталып турарлар. Хой-нуруузунда ынчаар мегелеткен уруглар бот иенин туренчиг амыдыралынче кирер. 1999 чылдын эгезинде саннар биле 12 мун бот иелер буруткеттинген, оларнын уруглары 14,6 мун. Бир эвес чылда ортумаа-биле 5 мун ажыг уруглар торуттунуп турар болза, оон иштинден 6 дугааргы ие 20 хар четпээн болур-дур. Назы четпээн иелерден торуттунген уруглар ниитизи-биле 13,8 хууну тургузуп турар.
Назы четпээн иеге кандыг-кандыг берге айтырыгларны шиитпирлээри негеттинер-дир: каяа чурттаарыл, кым-биле, аъш-чем дээш, оон-даа оске амыдыралчы айтырыглар. Ындыг уругларнын ада-иези база берге байдалга туруп кээр. Тыва улустун тоогузунде ог-буле тутпаан уруу божуптарга, оон уруун кажан-даа аартыктавайн азырап чорааннар. Амгы уеде аныяктарнын ада-иезинге уруун, оглун берипкеш, кандыг-даа харыысалга чок болуру хомуданчыг.
Бичи уругнун база кыстын аарыг-силиг алдынары – амыдыралды кол чуул деп кору чугула. Мен келир уеде херээжен, ие болур мен дээрзин утпайн чор. Ынчангаш силер бодунарнын кадыкшылынарже, аарыг-шевер алдынып билиринерже шынгыы кичээнгейни салыр болзунарза эки. Ылангыя «ай демдээ» (ай санында болуп турар борга, чонда ынчаар адаар) азы менструация чоруп турар ойде, бодун янзы-буру аарыглардан аарый бурбус кылдыр камнаныр. Чуге дээрге, ол уеде кыс кижинин мага-боду элээн кошкай берген турар. Чамдык уругларнын «ай демдээ» болуп турда шаг чок, бажы аарыыр, иштинин дувунде аарыыр, ооргазы шылаар.
А чамдык спортка ынак уруглар, база куш-ажыл кылып чоруурлар, мага-бодун дадыктырып ооредип алганнар, шын чемненип турарлар, ай демдээн бергедээшкин чокка эрттирерлер.
Ай демдээнин уезинде чеже-даа байдалын анаада дег эвес болза, анаа-ла бодунарнын кылып чанчыкканынар ажылдарны кылынар. Ол уеде чугле чыдар деп бодал шут шын эвес. Харын-даа шимчеп турарга ажыктыг. Ынчалза-даа шурап, маннап, чадаг-терге мунуп, аар чуве кодуруп болбас.
«Ай демдээ» чаа коступ эгелээнде, шоолуг-ла хала чок болур. Ол чоорту 1-1,5 чыл чеде бергенде, мага-ботка элээн салдарлыы билдинип эгелээр.
Ынчангаш кыс уруг бурузу «ай демдээнин» календарын кылып алыры чугула. Чуге дээрге, кайы хире болгаш чедип кээрин билип алыр. Орта белен турар.
Херээженнер эмчизи М. С. Малиновскийнин шинчилээни-биле алырга, уругларнын 60%-нун 28 хонгаш «ай демдээ» келир, а 28% - 21 хонгаш, 10-15% - 30-32 хонук эртерге кээрлер база бир.
«Ай демдээнин» уезинде хунде ийиден эвээш эвес катап, хайындырган чылыг суг-биле мурнундан соонче саванныг суг-биле чугдунар. Оон аарыг аржыыл-биле азы пос-биле кургадыр чоттунар. Ол уеде ваннага, хемге, холге, бассейнге эштири хоруглуг. Чугле душ адаанга чунуп болур.
Менструация уезинде соок, шык черге, даш цемент плита кырынга олуруп база будун донуруп болбас. Ол таварылгада хоочурай бээр херээженнер аарыы тыптып болур.
«Ай демдээнин» уезинде чуну ажыглаарын телевизорда рекламада хун буру коргузуп турар. Оон эн тааржыырын, ажыктыын шилип алынар. Чемнерге перец, горчица, уксус, арага дээн ышкаш чуулдер ажыглаванар. Ол кошкак организмге хора чедирип болур. Ай демдээн 12-13 харлыындан эгелеп коре бээр.
Кыс уругнун эмиглери озуп турар уеде кончуг камнаныр. Кандыг-бир кандыг чувеге баартактанып болбас. Донгайып чыдып алгаш, удувас. Эмиг дошпузун долгандыр, шак стрелказынын аайы-биле чымчак массажты кылып болур. Кадыг эът дурбуур-биле дурбувес.
Ам бо уеде арыгланыр саван, шампуньнар янзы-буру. Ынчангаш ургулчу арыг-силиг чоруурунга таарымчалыг байдалды бодун тургузуп оорен.
15