Классный час Ог — тыва кижинин оран-савазы

Темазы: Тыва ог
Сорулгазы: 1. Уругларга тыва огнун тоогузунун дугайында тоолчургу чугааны сонуургадып, тыва огнун тургузуун билиндирип, тайылбырлаар.
2. Тоогуну улам хандыр ооредип, уругларнын боданып билирин сайзырадыр.
3. Тыва чоннун шаандан бээр чурттап чораан оран-савазын хундулеп, ону амыдыралында канчаар ажыглап турарын билиндирбишаан, амгы уе-биле холбап, тыва езу чанчылдарга сонуургалын бедидер.
Дерилгези: Огнун македи, ог дугайында чугаалар, состер, тыва ырлар, оореникчилернин чураан чуруктары, ог иштинин херекселдеринин чуруктары.
Класс шагынын планы:
Организастыг кезээ
Башкынын беседазы
Ог дугайында шулуктер болгаш улугер-домактар, тывызыктар.
Оюн «Огнун аалчылары»
Айтырыглар болгаш харыылыр «Огнун чажыды»
Туннел
Аргалары болгаш методтары: Тайылбыр, беседа, оюн.
I. Киирилде сос.
Богун бис, уруглар, клазывыс шагында онзагай чараш тыва огнун дугайын чугаалажып, сайгарар бис. Оон тывылган ук тоогузун, огнун тургузуу-биле таныжып,ог дугайында чараш шулуктер болгаш ырыларны дыннап, келген аалчыларны уткуп хулээп алыр чанчылды ооренип албышаан ойнаар бис.
II. Тыва огнун тоогузу.
Огнун ханазын анчы оол Устуу орандан эккелген дижир. Ортаа оран кижилери шаг-шаанда алажы оглерлиг чораан. Ол дээрге баштарын боле шарып каан узун ыяштардан кылган, чадыр хевирлиг, хемчээли оон арай улуг ог. Амгы оглернин ханазын Чуру деп анчы оол Устуу орандан тып эккелген. Чуру кузун салып каан дузактарын кезип коорге, кодан бир дузакты тура соккаш, куйже кире берген бооп-тур. Койгуннун соонче куйже киргеш, каш базып чоруй дуву чок онгарже чуглуп-ла баткан. Куй иштинде бир-ле амытан бар болган. Ол амытан одунгаш, хенертен сиг-саг дээн соонда ужуп унупкен. Кужур Чуру чуу боор ол амытаннын чинге черинден куспактангаш, кады ужуп унгеш, Устуу оранга чедир ушкан. Бир огге турумчуп, ол огнун аъш-чемин чип, ол огнун уруунун соондан адырылбайн чоруп турган. Устуу ораннын кижилери ол оолду корбейн турар бооп-тур. Оолдун хевир дурзузу ол улустун караанга козулбес. Бир-ле катап оол ол огнун уруунун холга сугарын баштактанып апкаш, бербейн барган. Уруг аараан. Лама ном номчуп, хурум кылырга, Чуру саазын дег ужугуп турар апаар бооп тур. Оол улгуурге артында ханадан ыяк туттунгаш, буттарын хере тепкеш чыдыпкан. Оон ол лама мынча диген: «Ол хананы оскелерден адыргаш, оон ол хананы ундурунер». Оолду хана-биле кады алгаш чоруткаш, бир-ле куйже октан соонда, Чуру сииледип-ле баткан. Бир-ле коруп кээрге черде чыдар болган. Топтап коорге баштай кире берген куюннун уду болган. Ол-ла хевээр ог ханазын чуктеп алгаш аалынга эккелген. Оон соонда ол оол ог ыяжы чазаар шевер кижи болган. Устуу оран улузундан эккелген ог ханазындан тыва огнун хевирин чазап кылган бооп-тур.
III. Тыва огнун тургузуу.
Огнун ыяжы: харапча (тоона), ынаа (уну), ханалары (церме), маганазы (баганазы), эжии (хаалдазы). Огнун шывыы: дээвирлери, дуургалары база иштинде турар эт-севин аътка , шарыга коштап алгаш, арт-сынны ажыр кожуп-дужеринге эптиг кылдыр алыр. Огну долгандыр хемчээли 360 градуска ден. Чижээ: Сес ханалыг огге 96 хана бажы, 100 ынаа, харапчада – уттер саны 100, ийи багана херек.
Харапча бедик, коску харап турар дээн. Огде олурар чуве харапча. Оон бедик чуве чок. Харапчада ынааларга таарыштырган уттер 60 санныг болур. Оларнын аразы алды градуска ден, азы 24 минута. Огнун сонгу чугу алды кезекке хувааттынган. Харапчада бирги ыяш – куске, ийизи – инек, ушкузу – пар, дорткузу – тоолай, он бир – ыт, он ийизи – хаван. Мурнуу чугу база алды кезекке хувааттынган. Бешки ыяш – улу, алдыгызы – чылан, чедиги – аът, сескизи – хой, тоскузу – сарбашкын, онгу ыяш – дагаа. Огде салдынган херекселдерден уенин хемчээли база кодан иштинде ажылды кылырынга уенин хемчээлин долузу-биле ажыглаар турган. Уени санаарда, дан хаяазындан эгелээш, дун ортузунга чедир 24 шакка хамаарыштыр санаар.
Дорде салдынган аптара – куску ол чуве эндевес, амыдыралчы, буянныг, хумагалакчы, ийиги аптаранын кырынче ээжегейлиг деспи, ол душта ынааларда дискеш кадырып каан быштак, курут – инекке хамаарылгалыг. Инек ог-буленин чемгерикчизи. Ушку аптарада эр кижини эт-севи. Хуннун херели черде дээп ттурары дег, эр кижи ог-буленин амыдыралынын бугу чуулун хандырар, ону шуптузун четчелеп берген турар ужурлуг угаанныг, кадык-шыырак пар. От, паш олгуур кыдыында олурар угаан-сарыылдыг, омак-хоглуг чаннаар чанныг, кижи бурузу-биле дораан билчип, ижигип алыр болгаш огнун иштики-даштыкы ажылын таарыштырар херээжен ээзи тоолайга хамаарылгалыг болган. Ынчалза-даа тоолайны камгалап-карактаар, чер кырынга бодарап озеринге салым-чаяан чаяакчызы – улу. Улу – Цагаан-Дарийги – ортемчейде туруп турар бугу дириг амытаннарнын чаагай кузелин деткип, назы-хар узадып, хай-бачыттан чайладыр кончуг улуг буян-кежиктиг. Ие бурганга хамаарылгалыг.Огге киирген ыяш ог иштин чылыдар, одаан отка аъш-чем кылгаш, улузун тоттурар база аалга келген чон соок мези киирбези-биле чылан соок ханныг дириг амытан. Чылан – улуг сорук-чуткулдуг, аал-ораннын хайыралыг ээзи. Эжик унген кирген чоннун огге келген болгаш аалдын ээлери чорук чоруурда, мунар холгези – аът.
Шээр малдын чаш толу доругар хаалда – хойга таварышкан. Эзер-дергизинден туттунуптар экер-эрес, аажы-чаны дошкун, шириин, кежээ, тура-соруктуг оолдарга мечи онаашкан. Хун херели черге кээри билек-ле уйгу-чыдын билбес дагаа – чыышкын (бараан) дужунга душкен. Ыт – барыын талага хунге орайга дээр догеленир болгаш аал коданын карактап кадагалаар. Хаван – хой ажы-толдун кавайын салыр аптара, оон баарынга ажы-тол ойнаар черге хуваалдага бодунун туружун тыпкан.
IV. Ог дугайында шулуктер болгаш улегер-домактар, тывызыктардан чугаалажыптаалы.
Ог дугайында тыва чогаалчылар болгаш оске-даа чоннарнын шулукчулери дыка чараш шулуктерни чогааткан бооп турар. Ам чугле бистин боттарывыстын чогаалчыларывыстын шулуктерин эштеринер чугаалаарга кичээнгейлиг дыннаарынарны диледим, уруглар
Александр Даржай.
Тыва оглер.
Холбегер кок дээрнин адаа –
Кок-кок даглар куржаангылыг
Корунчук дег кылан хемде
Ховен дег ак оглер турар.
Хаяа-биле денге туруп,
Кара чаштыг тыва кыстар
Инектерин эдирип саап,
Ишкээр хемче ай деп турар.
Сайын санап, ойнап аарым
Чашкы шаамнын чараш хеми,
Чанданнардан шойулген ыш
Сагыжымны чылдып чоруур.
Дириг чорда, чорук ковей:
Орук-суурга чораанымда,
Дистинчипкен тыва оглер
Орлан чурээм ээлей хонар.
Сергей Дуган.
Авам оо.
Ортемчейни эргий бодап келиримге,
Оскен оом дег ындыг эргим чуве-даа чок.
Чылыг бажын, чыргалдыг бай чуртталга-даа,
Шынап чер-ле авайымнын оонге четпес.
Торээн черден ырап чорааш чанып кээр мен
Торелзинген чонум мени уткуп алыр.
Ааржы-быштак, тарак-биле саваланган,
Авамнын оо мени манап чалап турар.
Амыдырал чангыс черге турар эвес,
Авам кужур кезээ монге чоруур эвес.
Оскен оомну септеп тургаш, селип алгаш,
Оорумну чалап тургаш, шайладыр мен.
Ог дугайында улегер домактар.
Ог дугайында улегер домактар улустун аас-чогаалында кончуг хойу-биле бижиттинген. Оон кезик чамдыын чугаалаптаалы, уруглар.
Чалгаа кижинин оонде чарган ыяш-даа чок,
Чалгаа кижинин оонде аъш-чем-даа чок.
Калбак кезек от чуду
Харам кадай ог чуду.
Хана баарынга торуттунер,
Хая баарынга соогун салыр.
Оонге олутпай болбас
Оорунге ожээти болбас.
Арга кирген кижи саат дайнаар,
Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар.
Тывызыктар
Тывызыктар барды, тывынарам, уруглар.
Ог ишти шупту туткууш (хана)
Узун-оол ужунда, бажында сыртыктыг (ынаа)
Уне калбаш, кире калбаш (эжик)
Мугулайны мун кижи эдиледи (тогана)
Уш алышкынын экти ден (ожук)
Дорт булун, донгур аас (аптара)
Арган тевем увум-савым чуктеди (улгуур)
Артында адан чудуруун чайып олур (хана когу)
Чыткан бызаамнын хырны каас, чыткан талазынын хырна чарык (сыртык)
Диш чок куруяк олура семирди (барба)
IV. Оюн – коргузуг «Огнун аалчылары»
Огге келген аалчыны канчаар уткуп-хулээп аарыл, оон-биле кандыг хевирлиг чугаа-соотту кылырыл, аалчыны канчаар удээр бис дээрзин оюн хевиринге коргузуптээли бе, уруглар.
Аалчы келген-дир. Ону уткуурунун езулалы.
Аалчыны оонден унгеш, уткуп алыр. Чолукшуп мендилежир
Огже кииргеш огге олуртуру
Аалчыны огнун он талазынче чалап олуртур, аяк-шайны кудуп сунар.
Аалчы-биле чугаа-соотту кылыры
Агаар-бойдусту, аал-оранында байдалды, чорук-херээнин чогумчалыын сонуургап айтыржыр.
Аалчыны удеп чортуру
Чорук-херээ будуп, орук-суур чиик чаагай чоруурун кузевишаан аалчыны аал коданындан ырагыжеге чедир коруп удээр.
V. Айтырыгларга харыылар
Ог дээрге чул ол?
Огнун тоогузу чуден эгелээн-дир?
Огнун долгандыр хемчээли каш градуска денил?\
Сес ханалыг огге каш хана бажы турар-дыр?
Сес ханалыг огге каш ынаа турар-дыр?
Харапча деп чул?
Сес ханалыг огнун харапчазында каш уттер турарыл?
Огнун иштики херекселдеринге чулер турарыл? Аданар, уруглар.
Кымнын кырган-авазы, даайы, авазы, ачазы огде чурттап чорурул?
Огге чурттаарга кандыг деп бодаар силер?
Огге чурттаксаар силер бе?
Амгы уенин оглери шаандагы оглерден канчаар ылгалып турар деп бодаар силер?
(башкынын туннел чугаазы)
Туннел сос.
Топ Азиянын кошкун чоннарынга ог дээрге чул дээрзин кижи бурузу билир. Кидис ог оон ээлеринин чурттап чоруур оран-девискээринге эн-не кам-хайыралыг азы, оскээр чугаалаарга, экология талазы-биле эн-не арыг оран-сава дээрзин амгы уенин эртемденнери бузурелдии-биле бадыткап турар.Огнун иштики тургузуу, шимелдези база-ла ханы уткалыг. Чижек кылдыр алыр болза, ог иштинде ог-буленин кижи бурузу, аалчы бурузу бодунга хамааржыр тускай, турумчудуп каан олурар черлиг дээрзин ойнавышаан билип алдывыс.
Ог дугайында янзы-буру чоннарнын шулукчулеринин огге чоргааралын болгаш ынакшылын илереткен чогаалдарын чыгган ном бар. Ол дээрге 2004 чылда унген «Огге йорээл» деп аттыг ном болур. Тургузукчулары Н.Ш.Куулар, А.С.Казанцева. Бо номну тыпкаш сонуургап номчуурунарны база сумелеп тур мен, уруглар.
Класс шагынга эки киржип бергенинер дээш четтирдим, уруглар.