Ог-булеге кижизиг чорукту хевирлээри

Ѳг-бүлеге
кижизиг чорукту хевирлээри
Ог-булеге кижизиг чорукту хевирлээриХерээжен кижинин иштики сагыш-сеткили ынакшылдын тончу чок унер дозу кылдыр чаяттынган. А эр кижиде – куш шыдалдын ундезин дозу доктаай берген. Бойдустун хоойлузу езугаар херээжен кижинин ынакшылы чокта эр кижи амыдырап шыдавас. Ынакшыл чокта чуртталга чок. Ынакшылдын каракка козулбес шак ындыг чаагай энергетиказы чоок кижилернин сагыш-сеткилинче удур-дедир чайгаар дамчып киргеш буянныг эки дом болуп, оорушкуну, идегелди, келир уеге бузурелди оларга берип, ынаныжын быжыглаар. Бир эвес айытканывыс энергетика дамчывас болза: «Мен ынак мен, а менээ ынак эвес-тир!» - дээн чижектиг бодалдар чоорту хомудалдан торуттунер. Коргуушкундан, хомудалдан, чигзинигден тывылган шак ындыг бодалдар амгы уенин бугу-ле эр-даа, херээжен-даа кижилеринин база ажы-толдун сагыш-сеткилин ойуп чоруур апарган деп психолог эртемденнер санап турарлар.
Эр кижи ог-буленин бажы, херээжен кижи ол башты быжыглаан, ону тудуп чоруур мойун кылдыр чаяттынган. Ол ийи куштун кайызынын-даа эргелери, хулээлгелери ден, аразында тудуш харылзаалыг, олар деткижип, демнежип чоруурлар.
«Кижи болуру чажындан, аът болуру кулундан» деп тыва улустун улегер домаанын утказы ханы. Улегер домакка ундезилеп алгаш, бистин огбелеривис ажы – толун толептиг мозу – будуштуг кижилер кылдыр кижизидип чораан. Чаш толду бичиизинден эгелеп эки чанга доруктуруп остурерге, ол бугу назынында мозулуг кижи болур.
… Ажы – толун эки чанчылдыг кылдыр доруктурары дээрге тыва чоннун дээди эртеми болуп, чус – чус чылдар дамчып келген… деп, М.Б. Кенин – Лопсан «Тыва чанчыл» деп номунда бижип турар.
Чаш уругнун эки мозу – будуштуг тол бооп хевирлеттинеринге улустун аас – чогаалы база улуг рольдуг, салдарлыг бооп чораан. Чижек чокка сос хоозун, чиирбей чокка хаак кургаг дээри ышкаш чараш мозу – будуштуг болурунун дугайында чугаалап тургаш, чижелээрге кортук болбас, эртемге чуткулдуг болурун, сагынгыр тывынгыр, эрес – кежээ болурунга кижизидерде тоолдарны болгаш, улегер домактарны чижеглеп хойу – биле ажыглап чораан.
«Эн –не улуг мерген –угаан состун бодуунунде. Улегер домактар болгаш тывызыктар кыска, а оларда будун – будун номнар ишти угаан – бодалдар база сагыш – сеткилдер синген болгулаар» – деп, бистин улуг орус чогаалчывыс М. Горький чугаалаан.
«Ада-иези кандыг болдур, ажы-толу ындыг болур», «Хол изин бут  чандыр баспас» дээш оон-даа оске. Бир-тээ ажы-толунун кижизидилгези ада-иезинден хамааржыр болганда, ада-иези кандыг болурул, уруглар?
- Ада-иези ажы-толунге улегер-чижээн коргузер апаар. Ылангыя ачазынын эрес-кежээ, ажылгыр будужу, чон аразында толептиг ат-алдары ажы-толунге чоргаарал болур ышкажыл. Ындыг болбас аргажок, чуге дээрге ачазынын оглу азы уруу болуп, адын эдилеп артып каар улус ажы-толу – силер-дир силер, уруглар. «Ада турда чон таныыр, аът турда чер коор» деп улегер домак дугайын шын чугаалаан.
Эр кижи ог-булезинин эр ээзи, ажы-толунун ачазы болуп чорууру-биле «ада» деп атты эдилеп чоруур ышкажыл. Иезинин иштинге боттанып келгеш чаш опеязы чырык чер кырынга кижи болуп чаяаттынгаш, бир дугаарында ачазынын фамилиязын алыр. Ачазынын уруу азы оглу бооп буруткээн, торуттунген дугайында херечилелдиг болур. Ынчалдыр хамааты кижи ачазынын адын уламчылап артып каар.
Кижинин чер-чурту-даа болза «ада» деп сос-биле холбашкан болур. Ада-чурту, ада-огбелеринин чурту, ада-ызыгуур салгаан чер чурту… Тыва чанчылдарны ада-огбелеривистин чаагай чанчылдары деп турары база ханы уткалыг. Моон кандыг туннел ундуруп болур дээрге, Тывага шаг-тоогуден тура ог-буленин эр ээзи ажы-толунун адазы болур хулээлгезин ак сеткилдиг кууседип, аал-коданынын ээзи, Ада-чуртунун камгалакчызы болбушаан, келир уеде чер-чуртун ээлеп артып каар салгалдары дээш сагыш салып, оларга чагыг сумезин арттырып, салгалдан салгалче чоннун эки чанчылдарын дамчыдып, сагып чурттаарын чагып чораан.
Шаандан тура ада кижинин амыдыралынга, ог-булеге туружу онзагай турган. Ол ог-булезинин кол чоленгиижи, азыракчызы чораан. Ажылдын кадыг-бергезин кылыр, херек таварылгада чер-чуртун камгалаары-биле дайын-чааже-даа аъттанырынга белен турар. Эр кижинин мозу-будужу – оон мерген угааныындан, коргуш чок эрес-дидим болгаш шыдамык, тура-соруктуунда деп ада-огбелеривис чагып чораан.
Ажы-толдуг ада  угаан-сарыылдыг, чараш чаагай сеткилдиг, кара сагыш, чоптуг эвес, мегечи база кортук чорукка хонну чок. Торээн черин, торел чонун сагыызын дег ыдыктап коор. Эгелеп каан ажылын албан доозар, кылган ажыл-ижинге мергежээнин, шиченигир, тудунгурун коргузер. Ажы-толу ачазынын адын эдилеп, ада-ызыгуурун уламчылаар болганда, ада кижи эр соруун салбас, ат алдарын бедик тудар ужурлуг. Ада кижинин шынгыы кижизидилгезин албаан, ачазынын хайгааралындан унген оолдар кем-херек уулгедикчилери апаарын утпас. Чуге ындыгыл дээрге, чогуур уезинде оол кижиге шын кижизидилгени берип шыдавайн барганындан, ол озуп келгеш, улуг кижилернин чагыг-созун херекке албас, тура-хонну улгатканы ол.
Ада кижи ырак сактыр, ындын бодаар дээр болгай. Чугаа болза чуртувусту ээлеп артып каар салгалдарывыс дугайында чоруп турар болганда, ажы-тол кижизидилгезинге идепкейлиг киржинер. Езулуг эр соруктуг ада кижи уе-шагнын бергезинге сылдавас,  янзы-буру социал чылдагааннар чугаалап, харыысалгадан чайлаарын оралдашпас. Ог-булезинин, ажы-толунун чуртталгазын экижидер дээш кызар, ол дээш туржур апаар. Ада кижи ажы-толун мозу-шынар талазы-биле хевирлээр, а иези сагыш човангыр буянныг сеткилге кижизидер дээрзин утпаалынар.