«1812-1814 йыл?ы Ватан ?у?ышы ветераны ??й?нд?ков М?х?м?тв?лине? я?ты и?т?леген? арнала» ( Я?таш-яугир?ар и?т?леген? арнал?ан кис?)
Баш6ортостан Республика3ыны5 м17ариф министрлы7ы
Йылайыр районы муниципаль районы ха6ими1тене5 м17ариф б9леге
:аш6ар ауылы т2п д2й2м белем бире9 м1кт1бе – Юлдыбай
ауылы урта д2й2м белем бире9 м1кт1бе филиалы
«1812-1814 йыл7ы Ватан 3у7ышы ветераны №2й2нд2ков М2х1мм1тв1лине5 я6ты и4т1леген1 арнала» ( ЯQташ-яугирIар и[т‰леген‰ арналCан кис‰)
Ет1ксе3е: баш6орт теле 31м 181би1те
у6ытыусы3ы Юлгилдина Л1йс1н
З2ф1р 6ы8ы
2017
1 - се к9ренеш
Автор. О, сал тарих! №ине5 йылдар т2пк2л251 т2ш2п 6ара3а5, к98 алдыма баш6ортомдо5 а3-зары ла, шатлы6-6ыуаныстары ла килг1нд1й була. Эйе, тыу7ан ерен я6лап яу7а сап6ан батыр8ары, илен тот6ан бей-тархандары к98 алдыма кил1.
Б2г2н бе8 3е88е5 мен1н, бынан 200 йыл7а ва6ытты арт6а 1йл1ндер1бе8. Т95г19ер8е5 и5 борон7о ауылдарыны5 бере3е, данлы6лы муллалар, ба7ымсылар, батыр8ар т2й1ге бул7ан Ис6ужа7а к98 3алырбы8. Бынан 200 йыл элек француздар илебе8г1, Р1с1йг1 яу аса. Тыу7ан еребе88е дошмандар8ан азат итер 2с2н, баш6орттар баш6а милл1т хал6ы мен1н яу7а к9т1рел1. Эйе, Ис6ужа ауылынан да бик к9пт1р 6атнаш6ан оло яу8а Шулар8ы5 бере3е-тархандар н14елен1н бул7ан №2й2нд2ков М2х1мм1тв1ли л1 була.
/с1хн1л1 баш6орт 3алдаттары француздар8ы е5е9 шатлы7ынан 6урай тарталар, 6ыуаналар/
№алдат. /инеп/ М2х1мм1тв1ли т9р1, егетт1р, бе88е5 я66а фельдмаршал Кутузов 71ли й1н1пт1ре кил1!
М2х1мм1тв1ли. Ысынмы, :арас? Егетт1р, 24-башы7ы88ы й9н1теге8! К9р3ен 1й81, баш6орт егетт1рене5 нинд1й ик1нленен!
№алдат. Д2р24 1йт13е5, М2х1мм1тв1ли ду4, баш6ортто5 батырлы7ын 7ына т9гел, 1 ял итк1нд1 йыр - мо57а, тап6ыр 398г1 л1 о4та ик1нлеген 98 к9881ре мен1н к9реп инан3ын.
№алдаттар. Эйе, эйе, к9р3ен баш6ортто5 кем ик1нлеген!
/Кутузов ин1, адъютанты ла бар \
Кутузов. №аумы3ы7ы8, баш6орттарым-батыр8арым мине5! Бары7ы88ы ла оло е5е9 мен1н 6отлайым! Нисегер1к ба4тыр8ы6 бе8 дошмандар8ы, 1!? Арттарына ла 6арамай сы7ып 6астылар
Батырлы6тары7ы8 2с2н, оло батшабик1бе8 Екатерина 71ли й1н1пт1ре Т95г19ер батыры №2й2нд2ков М2хх1мм1тв1лине, Б2рй1н батыры А6сурин :арасты батырлы6 ми8алы мен1н б9л1кл19е тура3ында указ7а 6ул 6уй8ы. :отлайым, 3е88е! Х18ер бары7ы8 8а 2й81реге8г1 таралыр3ы7ы8, ту7андары7ы8 мен1н берг1 булыр3ы7ы8!
№алдат. В1т, 8урланы !бей батша!
№алдат. Эйе, дан7а к9мде т95г19ер81р8е М2х1мм1тв1ли батыр!
М2х1мм1тв1ли. Р1хм1т, 3е8г1 71ли й1н1пт1ре! Ил алдында бурысыбы88ы 9т1нек, барыбы8 8а оло дан7а лайы6бы8. Байы6 с1с1н, ду4тар х2рм1тен1 1йтеп бирсе бер бай 398е5де!
Байы6 с1с1н. Б1й, 1йт31к ярып 3алабы8 8а 6уябы8 инде уны. /6обайыр 1йт1/
-4-
!йт, ти31ге8, 1йт1йем-
Заманымды5 ха6лы7ын,
К95елемде5 сафлы7ын,
Ил 398ене5 алтынын
Ил-ил булмай, ир булмай
Ир булма3а, ер булмай,
Ере ю6ты5-к2н2 ю6,
К2н2 ю6ты5-й9не ю6
Ш2к2р, бар8ыр илебе8,
Бына тиг1н к2н2б28!
№алдаттар. №ай, афарин, Байы6 с1с1н!
Кутузов. Дан, 3е8г1, мои любезные башкиры! Да, да, мои любимые башкиры!
№алдаттар. Ним1 ти? Любизар тиме? Эйе, эйе любизар ти бит!
/№алдаттар. «Любизар» 8ы йырлап 6айтып кит1л1р/
Бе8 3у7ыш6а инг1нд1,
Б1хилл1штек барыбы8,
Бе8 3у7ыштан сы66анда,
Алдан сы6ты даныбы8.
Любизники, любизар,
Маладис, маладис!
Фрацуздар килеп инг1н
М1ск19 тиг1н 6ала7а
Бе88е5 71ск1р 6ы4ып ал7ас,
Сы7ып 6ас6ан дала7а.
Любизники, любизар,
Маладис, маладис!
М1ск19г1 л1 кер8ек бе8,
Парижды ла к9р8ек бе8.
Француздар8ы е5г1нд1,
Ер емертеп й2р2н2к бе8.
Любизники, любизар,
Маладис, маладис!
-5-
2-се к9ренеш
Бала. Э3е-3ей, ауылдаштар! Яу8ан 6айтып кил1л1р! Илг1 тыныслы6 кил1, француздар8ы е5г1нд1р!
/Халы6 улар8ы 6ымы8 мен1н 6аршы ала, к9реш1л1р/
№алдаттар. №аумы3ы7ы8! Йорт-ил имен тор8омо?
Ауыл 6арты. Алла7а ш2к2р, уландар! Тыу7ан еребе8г1 и41н-3ау ая6 ба4ыуы7ы87а, к9реше9ебе8г1 до7а 6ылып алайы6./до7а 6ылалар /
М2х1мм1тв1ли. Ауылдаштар, француздар8ы ояларына тиклем, ба4тыр8ы6! Парижды ла к9р8ек! №е8г1 француз яулы6тары, а4ыл-а4ыл би819ест1р8е б9л1кк1 алып 6айтты6. /Яугир8ар б9л1кт1рен 2л1ш1л1р / Байы6 с1с1н, ба4 1ле, 2882р2п, й2р1кт1р китте елкенеп!
/бейей, халы6 та6ма6 1йт1/
Фрацуз, француз, кил1 ти,
Напалеоны т9р1, ти.
Яуы етк1н М1ск19г1 л1
Бу4а7ала тора ти.
Ай, 3ай, 3ай, 3ай
?1йр1тл1нм1к була, ти.
Ай, 3ай, 3ай, 3ай,
Ю6 ит1м, тип, иле5де.
Б2т1бе881н к2л1, ти 81.
Бу4а7анан кер1, ти.
№ай, азамат ары4лан да
Яу8а дошман ай6а7ан.
Й2881ренд1 даны бал6ый,
К9п ер81р8е бай6а7ан.
Ай, 3ай, 3ай, 3ай,
Т9р81н урын алы7ы8,
Ай, 3ай, 3ай, 3ай,
№ары балды 3алы7ы8,
Ары4ландай батыр8ар8ы5
Ар6а3ынан 6а7ы7ы8.
/Т9р1 ин1/
-6-
Т9р1. №аумы3ы7ы8. :отло бул3ын байрамы7ы8! Й1м171т, мин 3е8г1 указ алып килдем, ты5ла7ы8!
Халы6. Уй, аллам! Та7ы нинд1й х1б1р алып килде ик1н!?
Т9р1. Б2й2к Р1с1йг1 №2ж9м итк1н, Наполеон 71ск1рен илебе881н 6ыуып сы7арыу8а 8ур батырлы6 к9р31тк1не 2с2н, №2й2нд2ков М2х1мм1тв1лиг1
ер бирел1!
Халы6. Бына б1хет! Даланы бар ик1н М2х1мм1тв1лине5!
/халы6 6отлай/
Автор. 1812-1814 йыл7ы Ватан 3у7ышы яугиы №2й2нд2ков М2х1мм1тв1ли
8-се баш6орт полкы составында Париж7а ин1. !бей батшаны5 ике ми8алы мен1н б9л1кл1н1, ер бирел1. Шулай итеп, №2й2нд2ков М2х1мм1тв1ли Ис6ужа ауылынан сы7ып, №а6мар йыл7а3ыны5 3ул я6 ярында ауыл 3ала. Халы6 был ауыл7а В1ли исемен бир1.
Быуындар быуын7а ял7анып, №2й2нд2ковтар н14еле арта бара. Затлы ш1ж1р1 а7асына 6от 6ундырып, й1шел б2р2л1ре арт6андан арта бара.
Тыу7ан ерен ба46ынсылар8ан 3а6ла7ан ил батыр8арына, м15гелек дан!
И7тибары7ы8 2с2н р1хм1т!
-7-
№2й2нд2ков М2х1мм1тв1ли8е5 ш1ж1р1 а7асын дауам ите9се №2й2нд2ков С1лм1н Фазылй1н улыны5 32йл1г1нд1рен1н я8ып алын7ан м17л9м1тт1р.
2012 йылда Р1с1й81 1812 йыл7ы Ватан 3у7ышыны5 200 йыллы7ы ки5 билд1л1п 9тел1с1к. Ватан 3у7ышында баш6орттар 8ур батырлы6тар к9р31тк1н. Бе88е5 Ис6ужа ауылынан да был 3у7ышта бик к9п егетт1р 6атнаш6ан. Шулар8ы5 бере3е - мине5 н14елемд1н М2х1мм1тв1ли №2й2д2ков бул7ан. К9ренекле тарихсы !н91р !сф1ндий1ровты5 китабында Ис6ужа ауылынан ике баш6орт яугирыны5 Ватан 3у7ышында 6атнашыуы тура3ында я8ыл7ан. :атнашыу 7ына т9гел, батырлы6 к9р31те9е тура3ында тарихи м17л9м1тт1рг1 таянып, №2й2нд2ков М2х1мм1тв1лине5 «За взятие Парижа» 31м батырлы7ы 2с2н та7ы ла ми8ал мен1н б9л1кл1не9е тура3ында я8ыл7ан. Шулай у6 ошо китапта бе88е5 ауылдан Ирназар Д19л1тсуринды5 ике ми8ал мен1н б9л1кл1не9е тура3ында 1йтел1. К9рен19енс1, кемд1р ми8алдар мен1н наградлан7ан улар тура3ында архивтар8а м17л9м1тт1р 3а6ланып 6ал7ан.
Х18ерге к2нд1 был батыр8ар8ы к9пт1р белм1й. Улар тура3ында аны6 6ына м17л9м1тт1р 81 ю6. ! бына №2й2нд2ков М2х1мм1тв1лине5 ш1ж1р13е 3а6ланып 6ал7ан, л1кин тыу7ан йылы билд1ле т9гел. Ата3ы Салауат Юлаевты5 замандашы бул7ан. №2й2нд2к тархан тура3ында Фуат С2л1йм1нов «Ватандаш» журналында я8ып сы66айны. Тим1к, М2х1мм1тв1ли ошо тархандар н14елен1н була инде. 1812-1814 йыл7ы Ватан 3у7ышынан 3у5, у7а старшина д1р1ж13е, ер б9леп бирел1.
№2й2нд2ков М2х1мм1тв1ли Ис6ужа ауылынан сы7ып, №а6мар йыл7а3ыны5 3ул я6 ярында ауыл 3ала. Ауыл7а халы6 В1ли исемен бир1. В1ли ер81ре бик 8ур бул7ан. Бе8 б1л1к1й са6та атайым №2й2нд2ков Фазылй1н Йылайыр йыл7а3ыны5 у5 я6 ярында7ы бер бик 8ур со6ор8о к9р31теп, В1ли ауылыны5 граны тип 32йл1й тор7айны. Х18ер кешел1р ел1к-емешк1 й2р2г1н Сыс6анды ту7ай8ары ла В1ли ауылы ер81ре бул7ан. М2х1мм1тв1ли ш1ж1р13енд1 к9рене9енс1 уны5 д9рт улы бул7ан, 2лк1н улы ?1и1хм1т Ис6ужа ауылында тороп 6ала.
1889 йыл7ы халы6 и41бен алыу буйынса м17л9м1тт1рг1 6ара7анда Ис6ужа ауылында й1ш19сел1р ара3ында Ша3ив1ли ?1ли1хм1т улы ла бар. Уны5 ике улы 31м ике 6ы8ы була. Ша3иш1риф, Х1кимй1н исемле улдары 31м Х18ис1, Х2сн2ямал тиг1н 6ы88ары. Х18ис1 Юлдыбай7а, 1 Х2сн2ямал :ыуат6а кей19г1 сы7а.
Бына шулай, балалар! Быуындар сылбыры 282лм1й, ш1ж1р1 а7асын 6оротмай кил1 данлы6лы №2й2д2ковтар н14еле.
-3-
Француз6ай8ар8ы5, ай, к9пере,
Тимер р1ш1тк1 мен1н б2г2лг1н.
Француздар8ы5 ме5 71ск1рен
Ун ике баш6орт б2т2рг1н.
Француздар8ы5 6ап6а3ы,
:ап6а 24т2нд1 ат6ыс машина3ы,
Батыр баш6орттар8ы кил1 тиг1с,
Башын 3алды бит уны5 батша3ы.
/»Байы6 батыр» тарихи йырынан/
Наполеон армия3ы Р1с1йг1 ба4ып инг1с, х2к9м1т 98 армия3ын е5ел 31м регуляр булма7ан частар и41бен1 к2с1йтк1н. 1811 йылды5 апреленд1 1-се 31м 2-се баш6орт полктары ойошторор7а бойоро6 бирелг1н. Улар милли кейемд1 31р бере3е 98 6оралы 31м ике аты мен1н килерг1 тейеш бул7ан. 1812 йыл7ы 3у7ыш башланыу7а Р1с1й8е5 к2нбайыш сигенд1 икеш1р баш6орт, Уральск 31м Ырымбур полктары, шулай у6 бер типт1р полкы 18ер тор7ан.
Баш6орттар 31м рус булма7ан баш6а халы6тар ара3ында ил32й1рлек той7оларыны5 к9т1релешен билд1л1п, 1812 йыл7ы 3у7ышта 6атнаш6ан С. Н. Глинка былай тип я87ан: «Р1с1й8е5 к9пт1нге улдары 7ына т9гел, шулай у6 теле, йолалары, дине, й1ш19 р19еше буйынса айырылып тор7ан халы6тары, к9с1б1 халы6тар 8а т1би7и р1с1й81р мен1н бер р1тт1н рус ере 2с2н баш 3алыр7а 18ер ине. Баш6орттар 9881ре тел1к белдер8ел1р 31м х2к9м1тт1н, полктар к1р1км1йме тип 3оранылар». 1812 йылдар8а баш6ортта8ы5 тел1ге 31м х2к9м1тте5 ике указы буйынса 28 полк ойошторол7ан. Ырымбур я7ы барлы7ы 45 атлы полк ойоштор7ан. Баш6а халы6 в1килд1ре ополчениела бул7ан. Баш6орт хал6ы армия7а х1рби хе8м1т 2с2н яра6лы и5 я6шы 4139 баш ат б9л1к итк1н. Баш6орттар 325г2, 6ылыс 31м у6-3а8а6тар мен1н 6ораллан7ан. Мылты6 31м пистолеттар, тимер к9лд1кт1р 6ай3ы бер81ренд1 ген1 осра7ан.
№у7ыш кейеме, й17ни к9к й1 а6 т24т1ге бу4тау бишм1т, бишм1т т242н1 о6шаш, 6ы8ыл т24т1ге лампастар 3алын7ан ки5 салбар, ике я6тан да ки4еп 6айтарып 6уйыл7ан, осло т9б1ле а6 кейе8 б9рек, к9н портупея, 6ылыс, потрондар 3алын7ан 6умта 31м итек б2т13е л1 9881ренеке бул7ан.
Баш6орт атлылыры 98ен1 бер т2рл2 тактика уйлап тап6ан. Уны автор8ар8ы5 бере3е бик о4та итеп т9б1нд1гес1 тасуирла7ан: «Тейерен1 шикл1нм1й й1й1н1н у6 атыр 2с2н 40 а8ым уртаса алы4лы6 булып и41пл1н1. Баш6орт 3у7ыш бар7ан ва6ытта у6-3а8а7ын ар6а3ынан к9кр1к я7ына шыу8ыра, ике у6ты тешт1ре мен1н 6ы4ып тота, ик193ен, й1й1г1 6уйып, бер-бер артлы атып еб1р1; 32ж9м ва6ытында
ал7а ны6 итеп эйел1 31м, к9кр1ген асып еб1рг1н, е5д1рен 3ы87ан7ан килеш, асы тауыш сы7арып, дошман7а ташлана, 4 у6ты атып, 325г2 6а8ай».
1812 йылды5 ноярен1н алып ун биш баш6орт полкы, й17ни алтынсынан егерменсе полка 6181р, Волга буйы ополчение3ы составында дошмандан Украинаны ышы6лап тор7ан. Дунай армия3ы составында 2с2нс2 Уральск казактары полкы бул7ан. Ырымбур казактары М. И. Кутузов 6арама7ында уны5 штабын 3а6ла7ан.
Баш6орттар8ы5 31м казактар8ы5 атлы е5ел 71ск1р81ре армияны5 ысын м171н13енд1 3у7ыш6а 31л1тле бер 2л2ш2 булыу8арын к9р31тк1н.
Наполеон генералы де Марбо 98ене5 мемуар8арында Лейпцигка барып етк1н баш6орт яугир81рене5 француздар8а и4 киткес т1ь4ир 6алдырыу8ары тура3ында я8а. У6-й1й1 мен1н 71ж1п о4та эш ит1 еле981рен1н сы7ып, француздар улар8ы «амур8ар» тип ата7ан. «Француздар8ы б2т2нл1й белм1г1н был я5ы кешел1р, - тип билд1л1й генерал, - 9881рене5 ет1ксел1ре тарафынан шул тиклем рухландырыл7ан, бе88е сигендерерг1 и41п тотоп, бе88е5 71ск1р81р8е5 к98 алдында и41п3е8 т2рк2мд1р мен1н улар7а ташландылар, л1кин мылты6 31м мушкеттар8ан бирелг1н залптапр8ан яу яланында байта6 м1йет 6алдыр8ылар. Был ю7алтыу8ар 32ж9мде 39лп1н1йте9 урын7а улар8ы оторо ажарландырып еб1р8е. Улар бе88е5 71ск1р тир1л1й, 6асып – бо4оп, 3а7ы8а6 к9се 3ыма6 уралдылар. Улар8ы эл1ктере9 бик 6ыйын».
1812 йыл7ы Ватан 3у7ышында Р1с1й халы6тарыны5 ту7андарса ду4лы7ы асы6 са7ыл7ан. Р1с1й8е5 азатлы7ы 2с2н бар7ан 3у7ыштар8а Баш6ортостан халы6тарыны5 х1рби ду4лы7ы ла сыны66ан.
Й2км1тке3е
Инеш 1
№2й2нд2ков С. Ф. 32йл1г1нд1ре.3
№2й2нд2ковтар ш1ж1р13е..3
С1хн1 141ре.4
А5латмалы 398лек..9
:улланыл7ан 181би1т10
-11-
А5латмалы 398лек
Ис6ужа – Йылайыр районына 6ара7ан Т95г19ер ырыуыны5 борон7о
ауылы
Шик1й1т – жалоба
Барымта – и6тисади 9с
:арымта – 6ан 6ойоу7а 6аршы 9с
Губерна – XVII быуаттан алып Р1с1й81 т2п административ – территориаль бер1мек
:оролтай – йыйылыш, съезд
Оло4 – административ - территориаль бер1мек, 2й188е5 бер 2л2ш2
Ш1ж1р1 – ырыу йылъя8ма3ы
Тархан – х1рби – дипломатик ю7ары 6атлам в1киле
Этнография – халы6тар8ы5 матди 31м рухи м181ни1тен 2йр1не9се ф1н
Байы6 с1с1 – Байы6 !бл1ев с1с1нде (1734-1815), Тыу7ан ил азатлы7ын 31м бойондоро63о8ло7он йырла7аны 2с2н, халы6 х2рм1тл1п Байы6 Ай8ар тип ата7ан /Ай8ар - почетлы исем/ Байы6 М2н1й ауылынан. А8а6тан х18ерге Салауат районы М1хм9т ауылына к9ск1н.
-9-