Урок на тему: «Лексик бер?млекл?рне ?ыю ??м аларны? м?гън?л?рен? а?латма бир?»
Тема: Лексик бер‰млекл‰рне Gыю k‰м аларныS м‰гън‰л‰рен‰ аSлатма бир_.
Максат:
укучыларны с_злекл‰рнеS т™рл‰ре бел‰н таныштыру;
укучыларны с_злекл‰р бел‰н эшл‰рг‰ к_нектер_;
3) укучыларныS с_злек запасын баету
Fиkазлау: 9 нче сыйныф д‰реслеге, с_злекл‰р ( татар теленеS фразеологик, диалектологик, синонимнар с_злекл‰ре, татар теленеS аSлатмалы, ‰д‰би тел, терминологик, орфографик с_злекл‰ре, татарча-т™рекч‰ с_злек, татарча-русча-инглизч‰ с_злек, татар энциклопедиясе k.б.), карточкалар., компьютер, слайдлар.
Ысуллар: сорау-Gавап, ™лешч‰ эзл‰н_, с_злекл‰р бел‰н эшл‰_, д‰реслек бел‰н эшл‰_.
Алымнар: аSлату, схема ™стенд‰ эшл‰_, к_нег_л‰р.
Д‰рес т™ре: яSа материалны аSлату.
Д‰рес планы
I. Оештыру.
II. Актуальл‰штер_
Укучыларга алда _телг‰н материал буенча сораулар бир_ (Н‰рс‰ ул фразеологизм, диалектизм, профессионализм, алынма с_зл‰р, неологизмнар?)
III. ЯSа материалны аSлату
Укучыларга с_злекл‰р турында м‰гъл_мат бир_; с_злекл‰р, аларныS т™рл‰ре бел‰н таныштыру.
IV. Алган белемн‰рне гам‰лд‰ к_нектер_
С_злекл‰р бел‰н эшл‰_:
а) индивидуаль карточкалар ™стенд‰ эш:
б) 28 нче к_нег_.
V. Йомгаклау
а) н‰тиG‰ ясау;
б) ™йг‰ эш бир_: 27 нче к_нег_.
Д‰рес барышы
Укытучы: Ис‰нмесез, укучылар! Утырыгыз! Б_ген класста кайсыгыз дежур?
Укучы: Мин.
Укытучы: Д‰рест‰ кемн‰р юк?
Укучы: ...
Укытучы: Ярый, утыр. Д‰ресне башлыйбыз. Укучылар, узган д‰рест‰ без сезнеS бел‰н татар теленеS с_злек составы бел‰н танышып чыктык. €йд‰гез ‰ле, иск‰ т™шереп _тик, телнеS лексик составын нинди с_зл‰р т‰шкил ит‰?
Укучы: Синонимнар, омонимнар, антонимнар, фразеологизмнар, профессионализм, алынма с_зл‰р, неологизмнар, диалектизмнар, архаизмнар.
Укытучы: Д™рес. Укучылар, фразеологизм дип без нинди с_зл‰рг‰ ‰йт‰без?
Укучы: Телд‰ бер т™шенч‰не белдер_ ™чен яраклашып, катып калган тотрыклы т™зелм‰л‰рне фразеологизм дип атыйлар.
Укытучы: Профессионализм дип нинди с_зл‰рг‰ ‰йт‰л‰р?
Укучы: Аерым профессия кешел‰ре ген‰ куллана торган k‰м башка кешел‰рг‰ таныш булмаган с_зл‰рне профессионализм дип атыйлар.
Укытучы: Н‰рс‰ ул диалектизм?
Укучы: Билгеле бер т™б‰кк‰ ген‰ хас булган, гомумхалык с™йл‰м телен‰ керм‰г‰н Gирле с™йл‰м с_зл‰рен диалектизм дип атыйлар.
Укытучы: Нинди с_зл‰рне архаизмнар дип атыйлар?
Укучы: Нинди д‰ булса т™шенч‰л‰рнеS, к_ренешл‰рнеS искерг‰н атамалары архаизмнар дип атала.
Укытучы: Алынма с_зл‰р дип нинди с_зл‰рне атыйлар?
Укучы: Башка телл‰рд‰н алынып телнеS _з с_злек составына кереп китк‰н с_зл‰р алынма с_зл‰р дип атала.
Укытучы: Д™рес. Укучылар, к_рг‰негезч‰, телнеS с_злек составы халык тарафыннан гасырлар буенча тудырылган зур байлык. Ул _зара аралашуда к™н саен кулланыла, тормышта туып торган _зг‰решл‰рне, _сешне ке шенеS аSы аркылы _зенд‰ чагылдыра. ШуSа к_р‰, иGтима гый тормыш _ск‰н, _зг‰рг‰н саен, с_злек составы да _с‰, _з г‰р‰ бара.
Гасырлар буе халык иGат итк‰н с_з байлыгын Gыеп кал дыру, аны яшь буынга д™рес Gиткер_, к™нд‰лек тор мышта д™рес кулланырга ™йр‰т_ лексикография ф‰ненеS т™п бурычларыннан санала.
Укучылар, ‰йтегез ‰ле, лексикография дип без теленеS нинди тармагын атыйбыз?
Укучы: С_злекл‰р т™з_ турындагы ф‰нне лексикография дип атыйлар.
Укытучы: Д™рес. j‰м ул лексикологиянеS бик ‰k‰миятле бер б_леге булып санала. ( Укытучы с™йл‰г‰нд‰ слайдлар чыга, 1нче слайд : ЛЕКСИКОГРАФИЯ – с_злекл‰р т™з_ турындагы ф‰н).
С_злекл‰р ниг‰ кир‰к булган соS? Галимн‰р моны k‰р халыкныS тарихи _сеше, аныS _зенч‰лекл‰ре бел‰н аSлаталар. С_злекл‰рнеS беренче _рн‰кл‰ре борынгы изге дип саналган китаплардагы аSла шылмый башлаган аерым с_зл‰рг‰ аSлатма бирг‰нд‰, шулай ук с‰ях‰тчел‰р, _зл‰рен‰ таныш булмаган халыклар бел‰н очрашып, алардан с_зл‰р язып алып, т‰рGем‰ итк‰нд‰ туган. С_злекл‰рнеS к_бесе башта кулъязма р‰вешенд‰ й™рг‰н, ‰ инде китап басу киS G‰елг‰ч, барлык халыкларда да с_злек т™з_ эше бик тиз алга китк‰н.
Укучылар, ничек уйлыйсыз. С_злекл‰рнеS иS борынгысы дип нинди с_злек санала?
Укучы: М. КашгарыйныS “Диване л™гатет-т™рк” с_злеге.
Укытучы: Д™рес. Ул нич‰нче гасырда т™зелг‰н?
Укучы: ХI гасырда т™зелг‰н.
Укытучы: Яхшы. Сез аныS турында н‰рс‰ бел‰сез?
Укучы: Эчт‰леген‰ ка рап М‰хм_д Кашгарый китабын "Т™рки телл‰ре Gыентыгы", "Т™рки телл‰ре с_злеге", "Т™рки с_зл‰р Gыентыгы" дип т™рлеч‰ т‰рGем‰ ит‰л‰р. Анда 9 меS тир‰се т™рки с_зг‰ k‰м с_зтезм‰г‰ аSлатмалар бирел‰, мисал (иллюстрация) р‰вешенд‰ 300 д‰н артык м‰каль, 165 д_ртьюл лык k‰м 68 икеюллык шигъри строфа терк‰л‰. Китап _зе гар‰п язуы бел‰н гар‰п теленд‰ язылган. €мма т™рки с_зл‰ре, с_зтезм‰-л‰ре, м‰каль-‰йтемн‰ре, шигъри юллары ‰_в‰л оригиналда, аннан гар‰пч‰г‰ т‰рGем‰ итеп бирелг‰нн‰р.
Укытучы: Д™рес. Укучылар, д™ньядагы барлык т™р с_злекл‰рне ике т™ркемг‰ б_леп карыйлар: энциклопедик (к_пкырлы) с_злекл‰р, филологик с_злекл‰р (лекси коннар). (2нче слайд:
13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415
Энциклопедик с_злекл‰рд‰ т™шенч‰л‰рг‰ аSлатма би рел‰, алар турындагы карашлар, гипотезалар, фикер каршылыклары чагылдырыла. Мондый с_злекл‰рд‰ шушы т™шенч‰л‰р белдерг‰н к_ре нешл‰р, ‰йберл‰р, вакыйгалар, затлар турында м‰гъл_матларда бирел‰. (3 нче слайд)
Энциклопеди ял‰рнеS универсаль k‰м махсус т™рл‰ре була. 4 нче слайд:
13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415
Универсаль энцикло педияд‰ G‰мгыять тормышы k‰м ф‰ннеS т™рле тармакларыннан системага салынган м‰гъл_матлар да бирел‰. М‰с‰л‰н, «Зур Россия энциклопедиясе» шундыйлардан. (5 нче слайдныS 1нче ™леше)
Махсус экнциклопедиял‰рг‰ медицина, авыл хуGалыгы, физика, техника, педагогика, музыка, ‰д‰бият белеме буенча т™зелг‰нн‰рен кертерг‰ м™мкин. (5 нче слайдныS 2нче ™леше). СезнеS каршыгызда тел белеме буенча т™зелг‰н махсус энциклопедия – Татар энциклопедиясе. (Укучыларга с_злекне к_рс‰т_)
Филологик с_злекл‰рд‰ т™шенч‰ k‰м ул белдер‰ торган предмет, к_ренеш т_гел, ‰ с_з, аныS м‰гън‰ _зенч‰лекл‰ре, лексик-грамматик k‰м башка сыйфатлары аSлатыла. (6 нчы слайд)
Филологик с_злекл‰рд‰ с_з, аныS м‰гън‰ _зенч‰лекл‰ре, лексик-грамматик k‰м башка сыйфатлары аSлатыла. (7 нче слайд)
Максаты, эчт‰леге, нинди телд‰ язылуы кебек сыйфатларга карап,филологик с_злекл‰рнеS бернич‰ т™ре була.
Филологик с_злекл‰рнеS беренче т™ре бер тел с_злекл‰р. Аларда с_з турында шушы телд‰ аSлатма бирел‰. (8 нче слайдныS 1нче ™леше). Бер тел с_злекл‰ре максаты, эчт‰леге, с_злек ш‰рехм‰л‰ренеS т™зелеше ягыннан т_б‰нд‰ге т™рл‰рг‰ б_лен‰л‰р: аSлатмалы, тарихи, тулы, кыскача, ‰д‰би тел, диалектологик, фразеологик, терминологик, орфографик, орфоэпик, синонимнар, антонимнар с_злекл‰ре k.б. Алар сезнеS каршыгызда. (Укучыларга с_злекл‰рне к_рс‰т_)
Бер тел с_злекл‰ренн‰н аSлатмалы с_злекл‰рг‰ тукталып _т‰се кил‰. Татар теленеS беренче тулы аSлатмалы с_злеген тел гали ме Fамал В‰лиди т™зи k‰м чыгара башлый. XX гасырныS 60 нчы елларында Г. Ибраkимов исеменд‰ге Тел, ‰д‰бият k‰м тарих (х‰зер с‰нгать) институты гыйльми хезм‰тк‰рл‰ре д‰ аSлатмалы с_злек т™зедел‰р. Ул, зур-зур ™ч том булып, Татарстан китап н‰шриятында д™нья к_рде. 2005 нче елда 58 меSг‰ якын бер‰млекне эчен‰ алган бер томлык «Татар теленеS аSлатмалы с_злеге» басылып чыкты.
Филологик с_злекл‰рнеS икенче т™ре телара с_злекл‰р. Алар бер телд‰ге с_зл‰рнеS м‰гън‰сен икенче телд‰ аSлатып бир‰л‰р. (8 нче слайдныS 2нче ™леше). Аларга татарча-русча, татарча-т™рекч‰ k.б. с_злекл‰рне кертерг‰ м™мкин. СезнеS каршыгызда телара с_злекл‰ренн‰н татарча-т™рекч‰ с_злек. (Укучыларга с_злекне к_рс‰т_)
Филологик с_злекл‰рнеS ™ченче т™ре бернич‰ тел с_злекл‰р. Алар бер телд‰ге с_зл‰рнеS м‰гън‰сен бернич‰ телд‰ аSлатып бир‰л‰р. (8 нче слайдныS 3нче ™леше). М‰с‰л‰н Т_б‰н Новгородтагы духовная семинария епискобы Дамаскин 1785 елда русча-татарча-чувашча-мордвача-марича с_злек бастырып чыгарган. СезнеS каршыгызда бернич‰ тел с_злекл‰ренн‰н татарча-русча-инглизч‰ с_злек. (Укучыларга с_злекне к_рс‰т_)
Укучылар татар теле д‰ресенд‰ сез к_бр‰к филологик с_злекл‰рне кулланасыз. Б_ген д‰ без сезнеS бел‰н филологик с_злекл‰р бел‰н эшл‰рбез. Сез инде югары сыйныфта укыйсыз k‰м с_злекл‰р бел‰н эшл‰г‰негез бар. €йд‰гез ‰ле, иск‰ т™шерик, с_злекл‰рд‰ с_зл‰р нинди т‰ртипт‰ урнашкан?
Укучы: Алфавит т‰ртибенд‰.
Укытучы: Д™рес. €йд‰гез ‰ле д‰фт‰рл‰регезне ачып, б_генге числоны язып куегыз. Д‰реснеS темасы: Лексик бер‰млекл‰рне Gыю k‰м аларныS м‰гън‰л‰рен‰ аSлатма бир_. (9 нчы слайд.
Дим‰к,
13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415€леге схеманы д‰фт‰рл‰регезг‰ терк‰п куегыз.
Х‰зер мин сезг‰ карточкалар k‰м с_злекл‰р таратып чыгам. Сез андагы биремн‰рне с_злекл‰рне кулланып _т‰рг‰ тиеш буласыз.
€йд‰гез ‰ле антонимнар с_злеге ярд‰менд‰ эшл‰нг‰н биремнеS н‰тиG‰л‰рен тикшерик.
Укучы: Бирем: татар теленеS антонимнар с_злеге ярд‰менд‰ бирелг‰н с_зл‰рнеS антонимнарын табыгыз. Fавап: зурларга – хурларга, ирек – коллык, ихлас – ике й™зле, муллык – Gитешсезлек, й™зт_б‰н – чалкан, кыен – ансат, кысан – иркен.
Укытучы: Яхшы. АSлатмалы с_злек ярд‰менд‰ эшл‰нг‰н биремнеS н‰тиG‰л‰рен тикшерик.
Укучы: Бирем: татар теленеS аSлатмалы с_злеге ярд‰менд‰ бирелг‰н с_зл‰рнеS м‰гън‰л‰рен аSлатыгыз. Fавап:
т‰х‰лл_с – халык бел‰н эш ит_че кешел‰р _зл‰ренеS чын исемн‰рен яшер_ ™чен куя торган ялган исем, псевдоним;
талиб‰ – укучы кыз, студентка;
алкыш – хуплау яки котлау билгесе итеп кул чабу;
алан – урман эченд‰ге ачык урын, кечкен‰ болын.
Укытучы: Д™рес. Синонимнар с_злеге бел‰н эшл‰_че укучыларныS Gавапларын тыSлап _тик.
Укучы: Бирем: татар теленеS синонимнар с_злеге ярд‰менд‰ бирелг‰н с_зл‰рнеS синонимнарын табыгыз. Fавап:
арзан – арзанлы, юнь, очсыз, б‰ясез, т_б‰н б‰яле, юк б‰яле, шалкан б‰ясе, арзан хаклы, кыйбат т_гел;
м‰керле – х‰йл‰к‰р, х‰йл‰ле, эчкерле, явыз ниятле, хыян‰тле, хыян‰тчел, кара эчле, кин‰чел, усал ниятле, усал уйлы, кара уйлы, эчле;
т_земле – чыдамлы, нык, ныклы, чыдам, т_зем, тхземчел, сабыр, тотнаклы, бирешм‰_ч‰н k.б.;
батырлык – каkарманлык, геройлык, ирлек, фидакярлек, егетлек, й™р‰клелек.
Укытучы: Яхшы. Диалектологик с_злек ярд‰менд‰ эшл‰нг‰н биремнеS н‰тиG‰л‰рен тикшерик.
Укучы: Бирем: татар теленеS диалектологик с_злеге ярд‰менд‰ бирелг‰н с_зл‰рнеS ‰д‰би телд‰ге м‰гън‰л‰рен табыгыз. Fавап: к‰нт‰ - к™янт‰, б‰беч – читек, акташ – акбур, з‰Sкил‰н_ – усаллану, дим – 1) кавын, 2) шик‰р, ширб‰т; матча – т_ш‰м.
Укытучы: Д™рес. Татарча-т™рекч‰ с_злек безнеS телара с_‰леге булып санала. Бу с_злек бел‰н эшл‰_чел‰р т_б‰нд‰ге с_зл‰рне язарга тиеш идел‰р: китап – kitap, кал‰м– kalem, китапхан‰ – kьtьphane, м‰кт‰п – okul, mektep, с_злек – sцzlьk, укучы – ц
·renci, ‰ни – anne (10 нчы слайд). (Укытучы т™рек теленд‰ бирелг‰н с_зл‰рне _зе укый)
Орфографик с_злек бел‰н эшл‰_че укучыларныS т_б‰нд‰ге н‰тиG‰л‰ре булырга тиеш: дикъкать, икътисад, з‰гыйфь, игътибар, с‰ламл‰ш_, м‰гариф, м‰гърур, м‰ш‰кать, д‰kш‰т, м‰гъл_мат. (11 нче слайд)
Укучылар, без сезнеS бел‰н бер тел k‰м телара с_злекл‰ре бел‰ш эшл‰дек. СезнеS каршыгызда бернич‰ тел с_злекл‰ренн‰н татарча-русча-инглизч‰ с_злек. €йд‰гез ‰ле, бу с_злект‰н с_злек с_зен табыйк: c_злек – словарь – dictionary (12нче слайд).
€ х‰зер 28 нче к_нег_не эшлибез. Фразеологик ‰йтелм‰л‰рне табабыз k‰м татар теленеS фразеологик с_злеге ярд‰менд‰ аларныS м‰гън‰л‰рен‰ аSлатма бир‰без. Беренче G™мл‰не _зем укыйм: Б™тен авыл аныS кубызына бии иде бит. Биред‰ кубызына бию диг‰н фразеологик ‰йтелм‰ бар. АныS м‰гън‰се: кубызына бию – кемг‰ д‰ булса яракланып, кушканына й™гер_ (13нче слайд).(Укучылар к_нег_не эшлил‰р. Анннан Gаваплар тикшерел‰).
€ х‰зер к™нд‰лекл‰регезне ачып, ™й эшен язып куегыз: 27 нче к_нег_. (14нче слайд). “С_зл‰р музее” диг‰н тексттан аSлашылмаган с_зл‰рнеS м‰гън‰л‰рен с_злекл‰р ярд‰менд‰ аSлатып язасыз.
(Д‰рест‰ катнашкан укучыларга билгел‰р кую.)
Укучылар, сез буш вакытларыгызны интернетта _тк‰рерг‰ яратасыз. Вакытны файдалы итеп т‰ _тк‰р‰ белерг‰ кир‰к. Интернетта безнеS татар сайтлары бик к_п. Аларда сезнеS ™чен кызыклы м‰гъл_матлар бихисап, шулай ук с_злекл‰р бел‰н эшл‰_ м™мкинлеге бар. j‰р с_злекне д‰ ™йд‰ булдырып булмый. Мондый очракларда татар сайтлары сезг‰ ярд‰мг‰ килер. Тактада игътибар итегез: биред‰ кайбер татар сайтларыныS исемн‰ре бирелг‰н.tatar.ru, edu.kzn.ru/tatar, tat.tatar-inform.ru, intertat.ru, [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ], xat.ru, suzlek.ru, tugan-tel.at.tt., tar.com.ru, [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ], kitapxane.at.tt., watan.narod.ru/dictionary, fati.waper.ru/tatslov [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ]. (15нче слайд). Мин аларны сезг‰ язып, карточкалар р‰вешенд‰ таратырга булдым. Сез аны _зегезд‰ калдырыгыз, кир‰к булганда файдаланыгыз.
Д‰рес т‰мам. Игътибарыгыз ™чен р‰хм‰т. Саубулыгыз!
Укучы: Саубулыгыз!
филологик
энциклопедик
С^ЗЛЕКЛ€Р
махсус
универсаль
энциклопедик
универсаль
гар‰пч‰ –
татарча –
русча
татарча –
русча –
инглизч‰
татарча –
русча
татарча –
т™рекч‰
антонимнар
синонимнар
диалектологик
фразеологик
аSлатмалы
бернич‰
тел
телара
бер тел
махсус
филологик
энциклопедик
С^ЗЛЕКЛ€Р