Разработка урока по осетинской литературе«Чермен»

Урочы темж: Плиты Грисы трагеди «Чермен»





Плиты Грисы трагеди «Чермен» у историон уацмыс, кжцыйы жвдыст цжуы мжгуыр фжллойгжнжг аджмы хъизжмар цард 19 жнусы Хъобангомы. Трагедийы сжйраг герой у Тлаттаты Бестолы кжвджсард фырт Чермен. Нана уыд Бестолы номыл ус. (Нжлгоймагжн-иу йж фыццаг бинойнагжй цот куынж цыд, ужд ын-иу жрхастой дыккаг бинойнаг, -номыл ус, кжцы –иу цард йж лжгжй хицжнжй. Аргж та-иу кодта кжвджсы).
Кжвджсард фыртыл-иу мыггаг кодтой былысчъилтж, кодта сау лжджы куыст. Чермен жмж Нана цардысты ныккжнды, жмж-иу Тжгиаты ужзджттж жлгъ кодтой Чермены хждзармж уазжгуаты бацжуынмж. Йж чысылжй фжстжмж Чермен никуы бавзжрста фыды ржвдыд, жлджрттж-иу жй куы жфхжрдтой, ужд-иу йж сжрыл чи рахжцыдаид, уый нж уыд. Жрвыстой фыййау чысыл Чермены жххормагжй жмж цжссыг калгж. Афтжмжй жрвыста йж царды бонтж. Фжндыд –иу жй йж сау зынтж фжхъаст кжнын дадайжн! Фжлж кжм уыд, кжм уыди фыд Черменжн! « Бжргж мын фыд куы радтаид Хуыцау! Цы диссаджы жвзыгъд кжстжр ын уаин!» Чермен зжгъы, алы куыст джр ын кжй кодтаид, уымжн жмж уыд тынг хъаруджын, аджм жй «фжйнжгфарс» Чермен хуыдтой. Тынг бжллыд уымж, цжмжй-иу искуы йе ' мгжртты ' хсжн зжрджрухсжй ралжууыдаид жнцой бон. Нж йын уыд ужлждаржс джр жмж къахыдаржс джр.
«Цы хуызжн джн: нырма
Сжрак дзабыр нжма скодтон мж къахыл,
Куыржт жнж ' мпъызт ме ' рагъыл нж уыд,
Мж худ – сжгъдзармжй, цухъхъа циу – нж зонын,-
Мж боны даржс, ме' хсжвхуыссжн – иу
Жлджрттж тынг бжрзонджй кастысты Черменмж, кодтой фидис номыл усы фырт кжй у, уый. Жгады бынаты йж жвжрдтой, тыдтой йж гомзжвжтжй, Тлаттаты джлджйрагжй. Мжнж куыд дзуры Хъасай, Даккойы фырт:
«Кжм басгуыхти Чермен? Цжмжн ын ис фылджр кад?»
«Жлгътж кжнынц, жлгътж кжнынц мжныл.
Сж хъуыддаг та сын бакодтон, сж лжггад,
Фжкуыстон сын джллаг галау, уждджр
Кжсынц мжнмж сжрбжрзонджй»
«Жгжр арф у дж ныккжнд, мжгуыр дж ды, гжвзыкк Еууы кжфой дын дж бызгъуыртыл куы бакалой, ужд дзы дж къжхты бынмж не ' рхаудзжн гага джр», - дзурынц Черменжн Тлаттаты ужзджттж.
Иухатт та Чермен жрбазджхт балцжй жмж йж мады жнкъарджй жрбаййжфта. Иннж аджм та йын цин кодтой хъжлдзжгжй йе ' рбацыдыл. Жмж йын ужд аджм радзырдтой, жлджрттж зжххытж сжхиуыл кжй байужрстой, уый. Ныхасы бадгжйж сжм Чермен балжбурдта:
«Цы фау мжм арут: магуса джн, ужнгцух, къуылых, йе –сохъхъыр?.. Не ' ппжт джр зжххыл куы райгуырдыстжм, ау, улжфгж куы кжнжм, цжугж, хжргж Сымах хуызжн мжн джр цжрын куы фжнды, даржс дарын, худын, кжуын-хъыджы бон, цины бон та –цин! Нж миты ужд цжуылнж ис ржстдзинад? Лжг, дам, нжу уый! Цжмжй нж джн ужд лжг? Цжмж гжсгж мж равзжрстат жвзжржн?»
Дыккаг бон Чермен йе ' мбжлттимж ацыд жмж зжххытжн се ' взаргжтыл гутон рауагъта. Жлджрттж йжм тынг мжсты кодтой, фжлж чи ужндыд «фжйнжгфарс» Черменмж?!»
Аджм тынг бирж уарзынц Чермены стыржй-чысылжй, кжнынц ын стыр кад хистжртж, жмж уый нж цжуы Дакко жмж йж фырт Хъасайы зжрджмж. Йж растзжрдж, йж ныфс, йе ' хсардзинады тыххжй уыди стыр ныфс жппжт кжмтты аджмжн джр. Уымжн жвдисжн у, алы комы хъжуты аджм ын цы диссаджы лжвжрттж жрбаластой йе ' ссыдмж, балцы куы уыдис, ужд.
«Куыржт жмж цухъхъа – аджмжн сж фидыц кжй дж, уый тыххжй,
Местж жмж зжнгжйттж – аджмы хъуыдджгтыл жнж зивжгжй кжй зилыс, уый тыххжй,
Худ жмж басылыхъ – аджм дж сжрыстыр кжй сты дж хъжбатырдзинаджй, уый тыххжй, - дзырдта йын Хадзы, куы йжм сж лжвжрдта, ужд.
Стыр ныфс жмж хъаруйы хицау уыд Чермен. Тыхгжнжг ын зынтжй ардта тых, зын ржстжг джр-иу аджмы уый рамбырд кодта знжгты ныхмж. Дайраны ком ужзджттж хуыдтой «хжзнадон», жмж аржх жрвыстой Чермены йе' мбжлттимж уырд
·жм хъалон жмбырд кжнынмж». Бирж хжзнатж сын-иу жрластой уырдыгжй, жмж сж-иу жлджрттж сжхиуыл байужрстой.Ужды ржстжджы Дайраны комыл уыд бирж бжлцжттж, жмж фжндагыл кжй цыдысты, уый тыххжй фыстой стыр хъалон.
Чермен йжхицжн никуы бацагуырдта хай уыцы «хъалонжй», жрмжст-иу загъта: «Уыдон тугжй амжзт исбон сты»- жмж йж ахжм исбонжй хай нж хъуыди. Чермены хъуыд афтидджр зжххы хай, уый куырдта жлджрттжй джр, цжмжй фжллой кжна йжхи зжххыл. Фжлж уыдон тарстысты уымжй, жмж Черменжн хай лжвжрд куы ' рцжуа, ужд иннж кжвджсжрдтж джр хжйттж кжй агурдзысты, уымжй.
Бестол куыннж уарзта йж иунжг фырты, куыннж йын раужлдай кодтаид хай, фжлж йж Тжгиатж сызмжлын джр нж уагътой.
Мжнж куыд зжгъы Бестол:
«Жз ницы зонын иннжтжн, Дакко,
Фжлж Чермен куы никжй сжрмж хизы,
Куы никжй зжрджхудты уж цжуы,
Сжржнгуырд у, жхсар хъуаг нжу, йе – зондцух;
Сымах ын хай куы не ' скжнат, уждджр
Йж хай йжхжджг агурдзжн, -жфхжрджй.
Жгады ран нж ныууадздзжн йжхи».
Бестол хорз жмбжрста йж фырты миддуне, -йж сжрмж жгады цард кжй нж хаста, зжххыл «лжджы бынат» кжй агуырдта жрмжстджр, уый. Чермен уыцы курдиат тынг хорз жмбарын кодта Бестолжн кжрты ныхасгжнгжйж:
«Мжн уый бжрц биржтж нж хъжуы:
Дыууж галлы, зжхх, уыгжрджн, аг, бжнджн жм фжржт!» Фжлж Бестол, жлджрттжй тжрсгжйж, не ' сразы Черменимж.
«Ацу жмж цжр дж кжрты», - зжгъы Бестол.
Чермен бамбарын кодта йж фыджн, дардджр кжвджсарды гаккимж йж бон цжрын кжй нж у, кжй йж хъжуы «лжджы бынат» зжххыл. «Дж бынат зон жмж сыбыртт джр ма кжн», - ахжм уыд Бестолы фжстаг дзуапп йж фыртжн.
Черменмж тынг арф уарзондзинады жнкъаржнтж уыд Хадзыйы чызг Азаумж. Азау джр бирж уарзта Чермены. Фжлж Азауы ныхжстж «Дж номимж нын амонд аржн нжй».. Ома, кжвджсарды номимж, тынг асастой Чермены зжрдж. Уыдон уыдысты, Чермен стыр уаргъжн кжй райста йж зжрджмж, ахжм ужззау ныхжстж. Фжлж уарзжгой зжрджйы хицау Чермен йж цард баиу кодта Хадзыйы чызгимж, кжд ын Хъасай ацы хъуыддаджы карз ныхмжлжуужг уыди, уждджр. Хадзы иржд джр нж бацагуырдта Черменжй.
Жлджрттжн Чермен уыд сж цжсты сындз, фжлж йжм-иу зын сахат та цыдысты лжгъстжмж. Иу афон хъжубжсты фос куы фжцжйтардтой кжсгон знжгтж, ужд жлджрттж Чермены цур сж ужрджытыл жрхауыны онг уыдысты. Ацы ран джр та Чермен равдыста стыр лжгдзинад. Фждис ныууасыд йж хжстон сыкъайж, жмж хъжуы фос разджхта фжстжмж хъжумж. Тжгиаты ужзджттж тынг хорз бамбжрстой, тыхы руаджы Черменжн сж бон кжй ницы бауыдзжн, уый. Сфжнд ыл кодтой хинжй рацжуын йж фыд Бестолы жххуысжй, цжмжй дзы фервжзой, уый тыххжй. Жмж сын жнтысгж джр бакодта.
Бестол бамбарын кодта Черменжн, Кжсжгмж йж цыджр хъуыддагжн цжуын кжй хъжуы, фжлж кжй кжны зивжг, уый. Чермен дыууж нал загъта, хжрзжхсжв загъта Азаужн жмж Дзандаримж араст йж фжндагыл.
Тар хъжды астжу Дзандар жмж йе ' мбжлттж фжцжф кодтой Чермены. Чермен сж йжхжджг джр кжфты цагъд ныккодта бжргж, фжлж туг кжй фесжфта, уымж гжсгж нал фервжзт. Инал жмж ма Садул бжргж йж ужлхъус алжууыдысты, фжлж
Чермен сывжллонау сыгъджг жмж фжлмжн зжрджйы хицау кжй уыд, алкжуыл жуужндаг, уый тыххжй йж 30 аздзыджй баййжфта карз мжлжт.

15