М.М??ДИЕВ ?С?РЕНД? ТИ?Д?Ш КИС?КЛ?РНЕ? СТИЛИСТИК КУЛЛАНЫЛЫШЫ
М.М€jДИЕВ €С€РЕНД€ ТИRД€Ш КИС€КЛ€РНЕR СТИЛИСТИК КУЛЛАНЫЛЫШЫ
Эчт‰лек
Кереш.............................................................................................................................3
Беренче б_лек. F™мл‰д‰ тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS роле.................................................5
ТиSд‰ш кис‰кл‰р турында гомуми м‰гъл_мат............................................5-6
ТиSд‰ш кис‰кл‰р янында гомумил‰штер_че с_зл‰р кил_ очраклары......6-7
ТиSд‰ш кис‰кл‰рне _зара терк‰_че чаралар. Fыючы терк‰гечл‰р...........7-8
Икенче б_лек. М. М‰kдиев ‰с‰ренд‰ тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS стилистик кулланылышы...............................................................................................................9
2.1. М. М‰kдиев ‰с‰ренд‰ тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS парлап бирел_е k‰м парлы с_зл‰р ярд‰менд‰ белдерел_е................................................................................9-10
2.2. ТиSд‰ш кис‰кл‰рг‰ сорау кушымчасы ялгану.................................................10
2.3. ТиSд‰ш кис‰кл‰р янында с_зл‰рнеS кабатланып кил_е.................................11
Йомгак.........................................................................................................................12
€д‰бият исемлеге.......................................................................................................13
Кереш
Актуальлеге. Билгеле булганча, вакыйга h‰м эш-х‰р‰к‰тт‰ катнашкан
затны, предметларны тулырак итеп бир_, аларныS билгел‰рен, н‰рс‰ башкаруларын эзлекле р‰вешт‰ чагылдыру ™чен, язучыга тиSд‰ш кис‰кл‰р ярд‰мг‰ кил‰. Аларны бер-бер артлы т‰ртип бел‰н тезеп бару G™мл‰г‰ аk‰Sлек ™сти. ТиSд‰ш кис‰кле G™мл‰л‰рнеS стилистик _зенч‰лекл‰рен ™йр‰н_, аларны барлау k‰м киS куллану стилистика ф‰не ™чен гаять зур ‰h‰миятле. Ф‰нни-публицистик ‰д‰биятта булсын, газета- журнал битл‰ренд‰ k‰м матур ‰д‰биятта булсын, алар язмаларга ниндидер бер аk‰S ™стил‰р, ‰с‰рне Gанландырып, тулыландырып кил‰л‰р, м‰гън‰ т™смерен д‰ баетып к_рс‰т‰л‰р. Бу уSайдан тиSд‰ш кис‰кл‰рне уSышлы куллану М. М‰kдиев ‰с‰ренд‰ аk‰Sлекне тагы да арттыра. АныS ‰с‰рл‰ре тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS аеруча актив кулланылышы бел‰н аерылып тора.
М™х‰мм‰т М‰kдиев ‰д‰биятка хезм‰т итеп кен‰ калмый, ‰ тел ™лк‰сенд‰ _з эзен калдыра. Язучы ‰с‰ренд‰ тел-стиль _зенч‰лекл‰ре аеруча кызыклы k‰м сур‰тл‰_ чаралары ягыннан да бай, шуSа к_р‰ аныS иGатын _з‰кк‰ алып та тикшер‰без.
М. М‰kдиев иGатында кулланылган тиSд‰ш кис‰кле G™мл‰л‰рнеS стилистик _зенч‰лекл‰рен тикшер_не _зебезнеS тикшер_ объекты итеп билгел‰дек. ТиSд‰ш кис‰кл‰р ис‰ язучыныS иGатында _зенч‰лекле k‰м зур урын бил‰п тора. Ул аларны билгеле бер м‰гън‰ ачар ™чен, _зенеS ‰с‰рл‰ренд‰ яратып куллана.
Н‰рс‰ соS ул тиSд‰ш кис‰кл‰р? Нинди д‰ булса бер кис‰кк‰ караган k‰м шул кис‰кк‰ карата бер _к м‰гън‰ м™н‰с‰б‰тенд‰ торган кис‰кл‰р тиSд‰ш кис‰кл‰р дип атала. ТиSд‰ш кис‰кл‰рнеS кагыйд‰ итеп алырлык k‰рвакыт була торган _зенч‰лекл‰ре шунда: алар арасында тез_че (Gыючы, каршы куючы, б_л_че) терк‰гечл‰рне куярга м™мкин була.
М™х‰мм‰т М‰kдиев ‰с‰ренд‰ тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS стилистик кулланылышын ™йр‰н_ – т™п максат итеп билгел‰нде. Биред‰ тел белеме ф‰нен‰ таянып, тиSд‰ш кис‰кл‰рне, аларныS т™рл‰рен ™йр‰н_ к_зд‰ тотылды. Хезм‰тне язуда т™п ф‰нни чыганак буларак, М. М‰kдиевнеS “Без-кырык беренче ел балалары” ‰с‰ре алынды.
€леге максатны тормышка ашыру ™чен т_б‰нд‰ге бурычлар куелды:
1. ТиSд‰ш кис‰кл‰р турында ф‰нни-методик ‰д‰бият бел‰н танышу, теоретик
нигезен булдыру.
2. М. М‰kдиев ‰с‰ренд‰ тиSд‰ш кис‰кл‰р k‰м аларныS кулланылыш _зенч‰лекл‰рен ачыклау.
3. М. М‰kдиев ‰с‰ренд‰ тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS т™рл‰рен k‰м аларны оештыруда катнашкан б‰йл‰_че чараларны барлау.
Беренче б_лек
F™мл‰д‰ тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS роле
ТиSд‰ш кис‰кл‰р турында гомуми м‰гъл_мат
Татар теленд‰ тиSд‰ш кис‰кл‰р XIX й™зд‰ _к ™йр‰нел‰ башлый. Каюм Насыйри тиSд‰ш кис‰кл‰рне кушма кис‰кл‰р дип атый. Г. Ибраkимов тиSд‰ш кис‰кле G™мл‰л‰рне оешкан G™мл‰л‰р исеме бел‰н тикшер‰. ТиSд‰ш кис‰кле G™мл‰л‰р бернич‰ G™мл‰неS оешуы н‰тиG‰сенд‰ барлыкка килг‰н диг‰н фикер ‰йт‰.
В.Н. Хангильдин фикеренч‰ д‰ тиSд‰ш кис‰кл‰рне оешкан G™мл‰ дип исемл‰_че телчел‰р, мондый G™мл‰д‰ берт™рле кис‰к нич‰ булса, ул G™мл‰не шул санда аерым гади G™мл‰л‰рг‰ таркатып була, ч™нки андый G™мл‰л‰р, нигезд‰, шундый аерым G™мл‰л‰рнеS берл‰шеп оешуларыннан килеп чыкканнар, дип уйлаганнар. Х‰зерге к™нд‰ ис‰ ул карашныS ялгышлыгы б‰х‰ссез. Б_генге к™нд‰ бу типтагы G™мл‰неS бер т™ре дип таныта k‰м тиSд‰ш кис‰кле G™мл‰ дип атала. j‰м ул т_б‰нд‰ге билгел‰м‰не бир‰: “Бер _к G™мл‰д‰ кабатланып килг‰н бер _к т™рле кис‰кл‰р, билгеле шартлар табылганда, _зара тиSд‰ш булалар k‰м G™мл‰неS тиSд‰ш кис‰кл‰ре дип аталалар”.
ТиSд‰ш кис‰кл‰рнеS ярашу м‰сь‰л‰сен‰ килг‰нд‰, кайвакыт иярчен кис‰кл‰рнеS _зара ярашулары турында язалар, л‰кин с‰б‰бен ачыкламыйлар, шуSа к_р‰ тиSд‰ш кис‰кл‰р ярашуныS _зенч‰леге д‰ ачылмый кала. Д™рес, к_п очракта тиSд‰ш кис‰кл‰р бер _к формада була, л‰кин бу _зара ярашудан т_гел, б‰лки тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS барсыныS да бер _к кис‰кк‰ карауларыннан кил‰. М‰с‰л‰н:
ПедучилищеныS т™рле курс студентларыннан Gыелып оештырылган _зешч‰н с‰нгать т_г‰р‰ге _з репертуарына бик к_п н‰рс‰ алган иде: монда спектакль д‰, концерт та, фокуслар да, гимнастик к_нег_л‰р д‰, инсценировкалар да бар иде.
ТиSд‰ш кис‰кл‰р янында гомумил‰штер_че с_зл‰р кил_
очраклары
ТиSд‰ш кис‰кл‰рнеS барысын берг‰ Gыеп, гомумил‰штереп ‰йт‰ торган кис‰к гомумил‰штер_че с_з дип атала. Гомумил‰штер_че с_зл‰р тиSд‰ш кис‰кл‰рне иярт_че с_зг‰ буйсындыралар. Гомумил‰штер_че с_зл‰р, кагыйд‰ буларак, Gыючы k‰м б_л_че терк‰гечл‰р бел‰н б‰йл‰нг‰н яки Gыючы терк‰гечл‰р бел‰н б‰йл‰н_ м™мкинлеге булган тиSд‰ш кис‰кл‰р янында кил‰л‰р.
Гомумил‰штер_че с_зл‰р булып, гад‰тт‰, k‰мм‰се д‰, барысы да, б™тенесе, jичн‰рс‰, kичбере кебек алмашлыклар k‰м алмашлык урынындагы с_зл‰р й™ри. БоларныS баштагы ™чесе раслаучы, калган икесе инкяр G™мл‰л‰рд‰ кулланыла, k‰м алар барысы да, гад‰тт‰, тиSд‰ш кис‰кл‰рд‰н соS куела:
К™з к™не им‰н чикл‰веге, мил‰ш, коелган яфрак – барысы да хайваннарга (М. М‰kдиев, 124б.).
ТиSд‰ш кис‰кл‰рд‰н аSлашылган ‰йберл‰р, процеслар, билгел‰р кер‰ торган ыру, т™р т™шенч‰сен белдер_че с_зл‰р д‰ шул тиSд‰ш кис‰кл‰рне гомумил‰штереп кил‰л‰р. Мондый т™р гомумил‰штер_че с_зл‰р, гад‰тт‰, тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS алдыннан кил‰:
Гренландия казылма байлыклардан т_б‰нд‰ге байлыкларга бай: тимер, к_мер, корыч, чуен, бакыр, к™меш, алтын, Gиз, торф...(М. М‰kдиев, 42б.).
ТиSд‰ш кис‰кл‰рд‰н соS килс‰л‰р, гомумил‰штер_че с_зл‰р алдыннан, гомумил‰штер_ буласын к™ттерг‰н кебек, зур гына пауза ясала. ТиSд‰ш кис‰кл‰рд‰н алда килг‰н гомумил‰штер_че с_з килм‰г‰н очракта да, аныS м‰гън‰се аSлашылса, тиSд‰ш кис‰кл‰р алдыннан к™ттер_ па_засы ясала:
Мыскыл ит‰рг‰ с‰б‰бе д‰ бар: кап – кара колаклы, колак тишекл‰ренд‰ сабанга чыгарлык, чебил‰г‰н кара куллы Гыйзз‰туллин к™нн‰рнеS беренд‰ кин‰т кен‰ алсу яSаклы, матур, кызгылт колаклы чип – чиста бер м™лаем малай булып класска килеп кер‰. (М. М‰kдиев, 69б.).
Клубта булган б™тен халык – залдагысы, с‰хн‰д‰гесе, с‰хн‰ артындагысы, морGа ™стен‰ кад‰р сырышкан малайлар, алгы р‰тт‰ тезл‰рен‰ бала утырткан хатыннар, колакчын б_рекле ирл‰р – чайкала – чайкала, буыла – й™ткер‰ к™л‰л‰р иде. (М. М‰kдиев, 100б.).
Д‰_л‰тк‰ тапшырып акча эшлим дис‰S д‰, урманнан Gыясы: чыршы кайрысы, тал кабыгы, зирек кабыгы, нарат к_рк‰се, госпитальл‰р ™чен кипк‰н Gил‰к, кипк‰н шомырт...(М. М‰kдиев, 124б.).
1.3. ТиSд‰ш кис‰кл‰рне _зара терк‰_че чаралар
Fыючы терк‰гечл‰р
Т™рле кис‰кл‰рне _зара тиSд‰ш итеп тота торган иS ‰k‰миятле чара – аларныS нинди д‰ булса уртак бер кис‰кк‰ ияр_л‰ре, ягъни иярт_ле б‰йл‰неш. Моннан башка тиSд‰ш кис‰кл‰рне бер – берсен‰ б‰йл‰п k‰м алар арасында т™рле м™н‰с‰б‰тл‰рне белдереп, терк‰гечл‰р д‰ кил‰л‰р. Терк‰_че чаралар булып, санау k‰м каршы куючы интонациял‰р, Gыючы, каршы куючы k‰м б_л_че терк‰гечл‰р k‰м терк‰геч с_зл‰р кил‰.
Fыючы терк‰гечл‰р мондый м‰гън‰л‰рне белдер‰л‰р: k‰м, да/д‰, та (XX й™з башларына кад‰рге ‰д‰би телд‰ – в‰) терк‰гечл‰ре k‰м терк‰геч роленд‰ килг‰н бел‰н с_зе, парлы тиSд‰ш кис‰кл‰р арасында килеп, аларныS G™мл‰д‰ тоткан урыннары тигез булуны к_рс‰т‰:
АныS коласы да, Gир‰не д‰, алмачуары да бар ик‰н! (М. М‰kдиев, 13б.).
€рк‰ш‰ д‰, Зарифуллин да, Гыйзз‰туллин да €лтафиныS данына кызыгып эчт‰н яндылар, аныS вак – т™як йомышларын _т‰дел‰р...(М. М‰kдиев, 106б.).
ТиSд‰ш кис‰кл‰рне куллануда тагын бер _зенч‰лек, д™реср‰ге тиSд‰ш кис‰кл‰рне куллану бел‰н кисеш‰ торган _зенч‰лек, шуннан гыйбар‰т: k‰м терк‰гече бел‰н ™ст‰лм‰ конструкция д‰ бирел‰. Аерым язучылар моны бик иркен кулланалар. М‰с‰л‰н, М. €мир “БезнеS авыл кешесе” исемле повестенда моSа еш кына игътибар ит‰:
Ул _зенеS шушы минутта с™йлияч‰к с_зл‰ренеS k‰мм‰се д‰ б™тен колхозчылар тарафыннан йотылып алыначагына, бер ген‰ с_знеSд‰ Gилг‰ китмияч‰ген‰ ышанды. j‰м ул бик ерактан, Октябрь революциясенн‰н _к алып с™йли башлады.
Икенче б_лек
М™х‰мм‰т М‰kдиев ‰с‰ренд‰ тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS стилистик
кулланылышы
ТиSд‰ш кис‰кл‰р с™йл‰мнеS матур яSгырашлы k‰м Gанлырак булуына хезм‰т ит‰л‰р. Вакыйга, эш – х‰р‰к‰тт‰ катнашкан затны, предметларны тулырак итеп бир_, аларныS билгел‰рен, н‰рс‰ башкаруларын эзлекле р‰вешт‰ чагылдыру ™чен, язучыга тиSд‰ш кис‰кл‰р ярд‰мг‰ кил‰. Аларны бер – бер артлы, парлап бир_ яки парлы с_зл‰р ярд‰менд‰, т‰ртип бел‰н тезеп бару G™мл‰г‰ аk‰Sлек ™сти.
2.1. М. М‰kдиев ‰с‰ренд‰ тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS парлап бирел_е k‰м
парлы с_зл‰р ярд‰менд‰ белдерел_е
Татар теленд‰ соSрак кулланыла башлаган алымнарныS берсе итеп, язучы k‰м журналистларныS тиSд‰ш кис‰кл‰рне парлап й™ртуен алырга кир‰к. Бу очракта бер-берсен‰ якын т™рл‰рнеS икесе бер терк‰геч бел‰н берл‰штерел‰ д‰, алар тагын тез_ интонациясе аша тиSд‰шл‰неп кил‰л‰р. Х‰зер мисаллар ярд‰менд‰ карап китик.
Урман – _зенеS серле ерткыч – G‰нлекл‰ре, кошлары бел‰н б™тен бер д™нья иде (М. М‰kдиев, 65б.).
- Ипт‰шл‰р, - дип башлады ул, - х™рм‰тле дусларга, укытучыларга, студентларга республиканыS язучыларыннан, шагыйрьл‰ренн‰н k‰м барлык кал‰м ‰kелл‰ренн‰н, безнеS кайнар с‰лам – ихтирамыбызны, кил‰ч‰кне т™з_чел‰р буынына булган ышаныч – ™метебезне, кил‰ч‰к буынга т‰рбия бир_г‰ багышлаган егетл‰рнеS, кызларныS k‰м...(М. М‰kдиев, 52.б)б.
2.2. ТиSд‰ш кис‰кл‰рг‰ сорау кушымчасы ялгану
Сорау кушымчасы k‰рбер тиSд‰ш кис‰к янында килеп, аларны с™йл‰_че ™чен ачык билгеле булмаган т™шенч‰л‰рне, билгел‰рне, процессларны белдер_ен k‰м ул тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS бер-берсен тигез д‰р‰G‰д‰ алмаштыра алуларын белдер‰:
Барлыгы утызмы, кырыкмы егет, шуныS да бернич‰се ген‰ алынды (Г. Ибраkимов);
Син, ди, карт, кем? Казакъмы, монголмы, Казанскиймы, Себерскиймы? (М. М‰kдиев, 59б.).
Кайбер очракта –мы\ -ме сорау кис‰кч‰сенеS м‰гън‰се битарафлык, кан‰гатьсезлек кебек модаль м‰гън‰л‰р белдер‰:
Туй ул булдымы – булмадым (И. Юзеев)
2.3. ТиSд‰ш кис‰кл‰р янында с_зл‰рнеS кабатланып кил_е
Кабатлаулы уртак кис‰ге булган тиSд‰ш кис‰кле конструкциял‰р ф‰нни стильда, публицистикада, матур ‰д‰бият стиленд‰ (прозада k‰м поэзияд‰) шактый актив кулланылалар.
j‰р тиSд‰ш кис‰к алдыннан бер _к с_з яки с_зтезм‰ кабатлана, аларныS составы k‰м м‰гън‰се берт™рле. €г‰р д‰ м‰гън‰л‰ре, эчт‰лекл‰ре т‰Sг‰л т_гел ик‰н, алар уртак кис‰к итеп карала алмыйлар:
СоSгы с‰гать, соSгы минутлар якынлашып кил‰ (Л. Ихсанова)
Кем ‰т‰ч, кем куян, кем яфрак ясый иде (М. М‰kдиев)
Йомгак
М™х‰мм‰т М‰kдиевнеS “Без-кырык беренче ел балалары” ‰с‰ренд‰ кулланылган тиSд‰ш кис‰кл‰рнеS _з _зенч‰лекл‰ре, _з урыны бар. €леге тиSд‰ш кис‰кл‰рне бир_д‰ автор т™рле чаралардан иркен файдалана. Алар ‰дип ‰с‰рл‰рен‰ бер т™рле аk‰S ™стил‰р, ‰с‰рне Gанландырып, тулыландырып кил‰л‰р, м‰гън‰ т™смерен д‰ баетып к_рс‰т‰л‰р. Н‰къ мен‰ тиSд‰ш кис‰кл‰рне уSышлы куллану М. М‰kдиев ‰с‰ренд‰ эмоциональлек т™смерен арттырып к_рс‰т‰ д‰ инде. ТиSд‰ш кис‰кл‰рне куллану ™чен м™мкинлекл‰р к_п, алардан оста файдалана белерг‰ ген‰ кир‰к, ‰ мен‰ М™х‰мм‰т М‰kдиев алардан бик оста файдаланган.
€д‰бият исемлеге
1. Татар грамматикасы. – Т. III. – М.: “Инсан”, Казань: “Фикер”, 1999. – 512 б.
2. Насыйри К. €нм_з‰G / К. Насыйри. – Казан, 1975.
3. Ибраkимов Г. Татар н‰k_е / Г. Ибраkимов. – Казан, 1919.
4. З‰киев М.З. Татар синтаксисы / М.З.З‰киев. – Казан: М‰гариф, 2008. – 399 б.
5. Ибраkимов С.М. Синтаксик стилистика / С.М.Ибраkимов. – Казан: Казан унив-ты н‰шр., 1989. – 168 б.
6. Ибраkимов С.М. Татар теленд‰ синтаксик синонимнар / С.М.
7. Ибраkимов. – Казан: Казан ун-ты н‰шр., 1989. – 168 б.
8. Хаков В.Х. Татар ‰д‰би теле: (Стилистика) / В.Х. Хаков – Казан: Татар. Кит. н‰шр., 1999. – 304 б.
Татар грамматикасы. – Т. III. – М.: “Инсан”, Казань: “Фикер”, 1999. – 175 б.
1 Насыйри К. €нм_з‰G / К. Насыйри. – Казан, 1975.
2 Ибраkимов Г. Татар н‰k_е / Г. Ибраkимов. – Казан, 1919.
З‰киев М.З. Татар синтаксисы / М.З.З‰киев. – Казан: М‰гариф, 2008. – 135 б.
Татар грамматикасы. – Т. III. – М.: “Инсан”, Казань: “Фикер”, 1999. – 177 б.
З‰киев М.З. Татар синтаксисы / М.З.З‰киев. – Казан: М‰гариф, 2008. – 137 б.
Ибраkимов С.М. Синтаксик стилистика / С.М.Ибраkимов. – Казан:Казан унив-ты н‰шр.,1989. – 82 б.
15