Литературон — интегративон урок 5-?м кьласы музык?, истори,нывк?нынадим?. ТЕМ?: Булкъаты Михалы уацау «Н?мыгдз?ф ф?ндыр ».

Литературон - интегративон урок 5-жм кьласы музыкж, истори,нывкжнынадимж.

ТЕМЖ: Булкъаты Михалы уацау «Нжмыгдзжф фжндыр ».

НЫСАН:
1. Уацмыс тематикон жвзжрст ракжнын
2. Скъоладзаутжм ржзын кжнын уарзондзинад музыкжмж, ирон фжндырмж,нж историмж, лжгдзинадмж. 3. Сывжллжтты жфтауын хи хъуыдытыл.
Урочы фжлгонц:
А). Скъоладзауты иллюстрацитж: 1 фарс: «Кудзи йж лжппуйы мысы»
2 фарс: «Бечыр фронты»
З фарс: «Чысыл Бечыр жд фжндыр»
Ж). 4 фарс: Урочы пълан
1. Уацмысы равзжрды истори.
2. Сюжет.
З. Фжлгонцтж.
4. Аивадон мадзжлттж.
5.Фыссжджы цжстжнгас цаутжм, йж геройтжм.
6.Уацмысы цауты бастдзинад абоны цардимж.
Б). З фарс: Терминтж: уацау, жмбисонд, пейзаж, метафорж, хъайтар,
сюжет, диалог, монолог, радзырд.
В). Ирон инструменттж: дала фжндыр, хъисын фжндыр, ирон фжндыр,
къжрцгжнжнтж, уадындз.
Г). Скъоладзауты нывжцжнтж.
Гъ). Техникон фжржзтж: проигрыватель, магнитофон, компьютер. Д). Чингуыты, газетты равдыст.
Дж). Фжйнжг аив фжлгонцгонд ( нымжц, темж, цитатжтж, фыссжджы къам, эпиграф урокмж).

Урочы хуыз: урок-беседж.
«...Ацы ужззау тугкалжн бонты Кудзийы лжвар фжндыр иу хорз хжстоны бжрц ахады тохы быдыры...».
Болататы Бечыр.

УРОЧЫ ЦЫД.
I . ОРГАНИЗАЦИОН МОМЕНТ

(Сколадзаутж жрбацжуынц къласмж, хъуысы заржг «Священная война»).
II - III РАЦЫД ЖМЖ НОГ ЖРМЖГ.
Ахуыргжнжг: 1) Абон нж урочы темж у Булкъаты Михалы уацау «Нжмыгдзжф фжндыр» тематикон жвзжрст ракжнын; бамбарын кжнын ирон фжндыры хъжугждзинад.
Урокжн эпигржфжн райстам Болататы Бечыры ныхжстж йж фыццаг фыстжгжй фронтжй:
...Ацы ужззау тугкалжн бонты Кудзийы лжвар фжндыр иу хорз хжстоны бжрц ахады тохы быдыры...
Мах хъуамж жркжсжм, куыд баст сты нж абоны урочы хжстон темж музыкж, истори, географи, нывкжнынадимж. Урок куыд интегративон, афтж йжм жрбахуыдтам музыкжйы, историйы, географийы ахуыргжнджыты; жрыгон нывгжнжг Ржмонаты Оляйы (ахуыр кжны ацы къласы); Фыдыбжстжйы Стыр хжсты ветеранты жмбырды сжрдар Милдзыхты Батырбеджы жмж Афганистаны хжцжг Милдзыхты Петяйы.
Ныхасы бар лжвжрд жрцыд скъолайы музыкжйы ахуыргжнжг Дзгойты Эльзжйжн, Цжгат Ирыстоны сгуыхт ахуыргжнжгжн.
«Ирон фжндыр у, фыджлтжй нын чи баззад, ахжм инструменталон дзаума. Цжмжн нж хъжуы ирон фжндыр? Ирон фжндыр мах хъжуы уымжн, жмж нжм фыджлтжй цы ирон жгъджуттж баззадысты, уыдонжй иу джр нж фидауы жнж ирон фжндыры зжлтжй. Фжндыры зжлтж фидауынц тохы быдыры джр. Фжндыры зжлтж - маргъы дыууж домбай базыры. Иу дзы хжссы -хъыг, иннж-цин., Сырдон йж сывжллжтты стджытж жмж зжрджйы тжгтжй дыуаджстжнон куы саржзта, ужд нарт загьтой: «Иууыл цагъды куы фжуж.м, уждджр фжндыржн ма ужд фесжфжн. Уымжй чи цжгъда , жмж мах ном чи хжсса, уый уыдзжн нжхион». Мжнж ма рагон инструментты нывтжм ракжсут (нывтсе ауыгъд сты разжй щитыл).
Хъисын фжндыр
Дала фжндыр (ирон хъандзал фжндыр)
Дыууаджстжнон фжндыр
Ирон нырыккон фжндыр
Къжрцгжнжнтж
Уадындз
Дыууаджстжнон фжндыржй цагьта 1952-жм азы Хъаныхъуаты Никъала. Цагьта дзы бадгжйж, фжндыр йж ужрджытыл жржвжргжйж. Иннж рагон фжндыртжй джр цагьтой каджггжнджытж ахжм хуызы. Цагътои дзы фольклорон уацмыстж, «Нарты кадджытж». Уыцы хабжрттж уыдысты жржджы джр ма.. Хетжгкаты Къоста фыста: «Аджмон сфжлдыстады ацы къабаз ужлдай уарзонджр жмж зжрджмжхъаргжджр у».
(Байхъусут ма магнитофоны лентжйыл фыст хъисын фжндырмж). (З мин).
Фыццаг ирон фжндырдзжгъдджытж уыдысты: Мерденты Хъайсын, Икьаты Серафин, Калманты Зариффж, Дзеранты Венерж.
-Сывжллжттж, чи уж пыффыста ирон фжндыры тыххжй жмбисжндтж? -Ирон фжндыр- зжрджйы уидаг.
-Ирон фжндыр-маст рохгжнжг.
-Ирон фжндыр- зжрджйы сагъжсты айджн.
-Ирон фжндыр-нж культуржйы цырагъдар.
-Ирон фжндыр- зжрджйы жвдадзы хос.
Скъоладзау дзуры жмдзжвгжйж скъуыддзаг:
...Нжртон фжндыр, дж кад, дж намыс
Жнустжм цардамонд хжссжд.
Джу фжрцы базыртж жрзайынц,
Ды дж жвдадзы хос мжнжн...
Ахуыргжнжг: Ныр та ныхасы бар радтжм историйы ахуыргжнжг Зураты Эльзж Анатолийы чызгжн.
Эльзж Анатолийы чызг раныхас кодта: Фыдыбжстжйы Стыр Хжсты басыгъд 60 милуан аджймаджы бжрц. Уыдонжй 20 милуан аджймагжй фылджр сты ужржсейжгтж, 40048 мин аджймаджы та сты Ирыстотсй. 714- Елхотжй. Фыдыбжстжйы Стыр Хжстмж чи ацыд, уыцы цардбжллон фжсивжджй нал сызджхт хжсты быдыржй алы дыккаг джр. Знаг Ирыстонжй фжстжмж зджхт жрцыд Жрджынаржгжй. Уымж гжсгж дзы аржзт жрцыд монумент. Ныр жм, Ужлахизы 60 азы бонмж, ужлдай зжрдиагджржй базилдзысты скъоладзаутж. Мжнжн мж фыд джр уыд хжстон лжг, ис жм бирж хжрзиуджытж. Мж фыд уыдис, ужлахиз чи хжстжг кодта, уыдонжй. Стыр хъыгагжн, 1994азы амард...
-Скъоладзаутж, мжнж ма уж размж ракжсут Фыдыбжстжйы Стыр хжсты
картжмж, жз уын дзы бацамонон, знаг Ирыстоны кжд жмж кжм уыд, уыцы бынжттж (жвдисы картж).

3. Тематикон анализ текстжн. (Анализы пълан фжйнжгыл).
Ахуыргжнжг: Абон текст жвзаржм ахжм пъланмж гжсгж (пълан кжсын фжйнжгжй).
1. Уацмысы равзжрды историон цаутж.
- Скъоладзауы цыбыр хъусынгжнинаг.
Булкъаты Михал райгуырд 1928 азы Къахеты Ахметайы районы.
Черкаулы хъжуы. 1943 азы каст фжци Дуисы астжуккаг скъола, 1953 азы та Тблисы жфсжнвжндаджы инженерты институт. Куыста Донбассы. Бирж ржстжг фжкуыста Гуырдзыстоны жфсжнвжндаджы Самтредийы хайы. 1964 азы рацыд йж радзырдты жмбырдгонд «Уджгас обелиск». У автор историон дилоги «Теркжй-Туркмж»-йжн. Ныффыста роман «Дж фыджлтж рухсаг».
Фжлж ирон прозжйы къжбицмж йж фыццаг хуын жрбахаста 1961 -жм азы. Уыдон уыдысты радзырдтж «Нжмыгдзжф фжндыр», «Иу цжссыг», «Трактор жмж гутоны заржг». Ацы радзырдтж фыццаг хатт рацыдысты журнал
«Фидиужг»-ы.
2. Уацмысы сюжет.
а) Чи у Дзамболат?
ж). Бечыр та?
б). Кжджм уарзтой цжуын изжрыгжтты дыууж лжппуйы?
в) . Иуизжр цжмжн куыдта Кудзи жд фжндыр?
г). Бечыржн фжндыр радта?
гъ). Бечыр хжстмж куыд ацыд? Гыцциимж ныхас ссарут чиныджы (ф.222)
д) . Бечыры фыстжджытж фронтжй ссарут жмж бакжсут чиныгжй.
дж). Фжсаржйнаг литературжйж кжимж ис абаржн Бечыры хъайтар
жнахъомдзинад? (В. Гюго « Гаврош»).
дз). Уырыссаг литературжйж та кжимж абаржн ис Бечыры? ( В. Катаев «Сын
полка» Ваня Солнцевимж)
е). Бечыр цы бацис хжсты быдыры?
ж). Фжндыр куыд жрбазджхт фжстжмж? (Ссарут ма йж чиныджы ф.229)

з). Фжндыр та куыд райгас? (Ссарут ма йж чиныджы ф.230).
и). Фжндыр ног хицау куыд ссардта?
к). Цы символ кжны фжндыры ног хицау?
къ). Кульминаци кжм ис уацмысы?
Ахуыргжнжг: Бакжсут ма иллюстрацитжм, кжцытж сныв кодта уе ’мбал Ржмонаты Оля. Куыд жвдисынц нывтж радзырды сюжет?
А) - Кудзи бады, жмж йж фырт Сосланы мысы.
Ж) - Бечыр хжсты быдыры цжгъды фжндыржй.
Б) - Авдаздзыд Бечыр райста фжндыр.

3. Ныр та ма рахизжм уацмысы фжлгонцтжм. (Скъоладзау сж фыссы фжйнжгыл).

Жвжрццжг
Жппжрццжг

Бечыр
Хжстжндзарджытж

Дзамболат


Кудзи


Гыцци


Скворцов









Уацмысы темж, идейж.
Скъ.: Темж у, Бечыр фронтмж куыд ацыд жмж куыд фжмард.
Скъ.: Идейж у, хжст кжй у жвирхъау: макуы уал ужд хжст.

Ахуыргжнжг: Хжсты тыххжй жмбисжндтж чи зжгъдзжн?
Скъоладзау: - Хжсты мард лжгжн йж заржг дардыл хъуысы
-Хжсты фжнык не 'мбийы.
-Аджм туг цы хжсты ныккалдтой, уым фидыджн жнж рцжугж нжй.
-Хъжбатыр хжстон быдыры рабжржг вжййы.

Ахуыргжнжг: Скъоладзаутж, бакжсут уж нывжцжнтж хжсты тыххжй.
скъоладзауты кжсынц сж нывжцжнта.
Ахуыргжнжг: Скъоладзаутж, бакжсут ма компьютеры руаджы жвдыст слайдтжм хжсты жвирхъау нывтимж.
Ахуыргжнжг: Ирон литературжйж ма ацы аз хжстон темжйыл цавжр уацмыстж рацыдыстжм?
Скъоладзаутж: Кочысаты Мухырбег «Фыдыбжстж», Бестауты Георги «Саби ма фенжд хжст», Елехъоты Мурат «Фыстжг хжсты быдыржй», Баситы Михал «Инжлар Плиты Иссж», Баситы Дзамболат «Аджмы маст» жмж Саулохты Мухтар «Хжстон цуаны».
Ахуыргжнжг: Чи нын сж жрлжууын кжндзжн нж зжрдыл, скъоладзаутж?
Скъоладзаутж: «Фыдыбжстж» жмж «Фыстжг хжсты быдыржй» дзурынц наизусть.

5. Фыссжджы цжстжнгас цаутжм жмж йж геройтжм. (Скъоладзаутж дзуапп джттынц).

6. Уацмысы аивадон мадзжлттж.
Ахуыргжнжг: Уацмысы тынг бирж ис аивадон мадзжлттж: абарстытж, эпитеттж, метафоржтж, фразеологизмтж, юмор, диалогтж, монологтж, жмбисжндтж.

Абарстытж: ... хъыбылау ныкъкъжс-къжс кжны ...;... мархойы гждыйы цжстжнгасау...; ...хылгжнаг сжгъы сыкъатау...; ... цъжл хжлынбыттырау...; ...тыртынайау фжджлжмж ис...; ... чысыл къадайау...; ...хжххон жхсжрдзжнау...; ... сжджгай суйтж жндахы къуыбылойы тагау...; денджызы уылжнау...; .. .гждыхъждау рызтысты...; ...цикъжйау ныуурс ис...; ... жртхутжгау нужрстжй дары...; ... урс бжлжттау...; ...фжрдгуытау...; ...фжскъжвдайы хурау...; ... галхафжнау...; ...фждисмж цжужгау...; ...ахжм зжрватыккау...; ...бжлоны базырау...; ...сжры хъуынтау къжбжлдзыг дамгьжтж...; ... хъжрццыгъайау...; ... ивазы фыд фынау...; бжлонау...; ... райсомы жртжхау...; ...арвы цжфау...; ...нынныгьуылдтжн ужрццау...;...мысты цжсты йас...;...цыма йжхиуыл дзужрттж жфтыдта, афтж;.. .саст дзжнгжржгау...;...зжгжлау...; цжф сынты базыртау...; жхсныфау, жвзонг чызгау...; ахжм зжрватыккау...; жррайау фжмиджг...; дзжккоры хуызжн...
Метафоржтж: ... ржстжг йж жнжкжрон фжрдгуыты халыл цалджр азы жрнымадта...; ... йж ужхсчытыл циндзинад жмж хжстон азар рахжсс- бахжсс кодта,...мжлжт йж сау дзых ныххжлиу кодта, афтжмжй худжгжй мардис...; мжлжтжй мады хсжн фидиужг ныллжууыдис...;...судзгж цжсгом...;...нж уаты къуым джр ссжрибар ис йж ужззау уаргъжй...;...фжндыры хъждгомжй туг калдис...; ...цжссыгтж сжрттывтой...;...фжндыры цжсгом равдыста...;.. зжрдж жлхжнжн ныхжстж...;...
Эпитеттж:... ногуард фжлмжн мит...; .. .фыджх каст...;.. .сау тары ныттыхта...;...нжмыгдзжф фжндыр...; цжф фжндыр...;...сжфт хъжбулы мад...; жвдадзы хос...;...митхуыз джнджгтж...;...
4) Фразеологизмтж:... цард дын фестжд мж уд...; ...мжнмж кжм дардта йж хъус...; ...мж сжр разылди...; ...мж цыппжртыл алжууыдтжн...; ...уж рынтж ахжрон...; ...дж фжхъхъау фжуон...; ... урс ужрыкк дын фестон...; ...дж хъуымыз дж дзыхжй куы кжлы...; ...нж бавжрдтаид йж къах...; ...нал фжизжр кжны...; ...дж нывонд фжуон...; ...джндагжй лжбуры...;...нал схжцыди мж цжст...;...цыма уазал дон бакалдж-уыд...;...дж сжрыл хаст фжуон...;...сжнттж цжгъдын...;..тохы цжхжр...;...царциаты диссжгтж...; ...
Жмбисжндтж: ...мжлжты раз дж сжр куы ркъул кжнай, ужд дыл ноджы стых уыдзжн...; ...
Диалогтж жмж монологтж: Диалог гыцциимж (ф.222-223). Диалог хжстон комиссаримж (ф.223-224). Монолог (Дзамболаты мидхъуыдытж).
Юмор: .. .В. Чкалов дж хждтжхжг сжрфынмж джр нж бауагътаид. .. .бжджйнаг Хъырна, мжнжй дын иу къусы дзаг жхсыр...; ... «парашютист» жнжбжллжх жрбадт...;...дыууж колгжимж рагжпп кодта хждзары сжржй...;... йж тъжпп зжххыл фжцыдис...;...
8) Арфжтж: Цард дын фжужд мж уд...;.. .циндзинждтж дыл цжужд...; ...дж цжржнбон бирж ужд...;...
7. УАЦМЫСЫ ЦАУТЫ БАСТДЗИНАД АБОНЫ ЦАРДИМЖ.
Ахуыргжнжг: Цард ныггуыппжввонг у абон джр. Тох кжм жрцжуы, уым баззайы ту гжйахуырст сыф нж историйы. Иу ахжм сыф у Афганистаны хжст (1979-1989). Уый фждыл ныхасы бар Милдзыхты Петяйжн, Афганистаны хжсты ужвжгжн: Армимж ацыдтжн 1979азы. Уыцы аз мж акодтой Афганистанмж,хждзары мж зонгж джр нж кодтой афтжмжй. Жрмжст Фыдыбжстжйы тугкалжн хжст нжу фыдбылыз. Фыдбылыз уыд Афганистаны хжст. Жмбаргж джр жй нж кодтам, цжй фждыл мжлжм, уый. Жвдыстам дзы стыр лжгдзинад, нж жвгъау кодтам нж цард. Уыцы хжсты фжмард 150 мин советон солдаты. Абон та уыцы мжрдты хонынц жнжхъжугж. Фжлж уыцы цардбжллон фжсивжды чи раздахдзжн?. Жз абоны бон джн инвалид, мж бон радзурын джр нжу уымжй фылджр...)
Ахуыргжнжг: Сывжллжттж, стыр бузныг Милдзыхты Петяйжн зжгъын уж номжй. Фжлж уж зжрдыл бадарут , жрмжст Фыдыбжстжйы Стыр хжст жмж Афганистан не сты фыдбылызтж. Фжлж ма стыр фыдбылыз у Беслжны хабар джр. Ирыстонжн 3 сентябрь 2004аз бжркады бжсты фыдох жрхастой: жлгъаг знаджы къухжй сжджгжйттжй бабын сты нж хуызджртж,нж фждонтж, Ирыстонжн йе суинаг. Тугдзых знаг бахъавыд нж тжккж зжрджмж, нж бындартжм, нж фиджнмж. Иу аджймаджы сжфт джр стыр трагеди у, ужд жхсжзгай удтж кжмжй фжхъуыд, уыцы бинонты бжллжхжн та цы ном раттжм?. Террористты фыдракжндтж равдисынжн не взаджы аккаг дзырдтж не ссардзыстжм. Жнжфыдбылыз ужд нж гыццыл Ирыстон, фарны хабжрттж нжм хъуысжд ныржй фжстжмж.Фыдыбжстжйы Стыр хжсты чи фесжфт, Афганистаны, Беслжны, иннж тжвд стъжлфжнты,уыдоны ном ссаржм: иу уысм алжуужм ждзжмжй.
Нж урок кжронмж жрхжццж. Нж эпигржфы мидис райхжлд:музыкж, фжндыр ирон аджмы цавжрфжнды царды жмдзу кжнынц цин жмж хъыгимж. Бечыры хуызжн фжсивжд ирон фжндыры цагъдмж жрмжст кафгж жмж заргж кжнжд
8. Скъоладзаутж зарынц заржг.
... Аджмжн жгъатыр хжст цы джтты,
Маджлты цжмж бахъуыд кжуын?
Сидзжртж цжмжн вжййы нж зжххыл? Хорз куы у сжрибаржй цжрын!
Маджлты фждзжхст-
Макуы уал ужд хжст!
Уадз жмж жрыгон фжлтжр
Ма базоной хжсты цжхжр. Уый басыгъта нж хъжбулты кжмджр!

9.Ахуыргжнжг: Нж абоны урок фжужд
Плиты Грисы жмдзжвгж «Фарны Май»-ж. (Скъоладзау дзуры жмдзжвгж)
...Ауд, ауд ныл, рай, Фарны, сойгуысты май!
Знаг зжрджрыстжй дуджд!
Хжст фжндагсыгъд фжужд!
Маджн мауал ужд мжт!
Саби, рухс хурау, худжд!...
IV. БЖРЖГГЖНЖНТЖ КОММЕНТАРИТИМЖ.
V. Хждзармж куыст: (фжйнжгыл). Сывжллжттж, бацжттж кжнут уацмысжй скъуыддзаг изложени фыссынмж (ф. 228).