Разработка урока по осетинскому языку «Хъазндил»

Урочы тем…:« Магусайж цард дардм… лидзы» Мамсыраты Джбейы радзырд «Хъжндил»- мж гжсгж.
Урочы нысант…:1) Х…дзарм… куыст сб…р…г к…нын ф…рстыты руаджы.
2) Скъоладзауты Мамсыраты Д. царды хаб…рттим… базонг… к…нын.
3) а) Ад…ймаджы аккаг цы у, ах…м миниуджыт… р…зын к…нын
сыв…лл…тты удыхъ…ды.
…) Мад…лон …взаджы ф…рцы р…зын к…нын скъоладзаут…м
у…здандзинадм…, л…гдзинадм… тырнындзинад.

Урочы цыд:
Орг. хай
Х/к сб…р…г к…нын.
– Чи уыд Г…бил?
- Цав…р «арф…т…» ф…кодта Г…бил й…хиным…р й… фысымт…н …м… ц…м…н?
- Ц…м… т…худы кодта Г…бил? Ц…уынн… уагъта Берозон й… фырты скъолам…? Куыд …мбарут …мбисонд :« Мах …рсытим… к…рдо н… ц…гъд…м?».
- Куыд сахуыр кодта Г…бил дамгъ…т… иртасын …м… к…сын?
- Цав…р хордзинад…й ф…ндыд рак…нын ахуырг…н…г…н?
- Цав…р чиныг бал…вар кодта ахуырг…н…г Г…бил…н?
– Цав…р чиныг каст ахуырг…н…г Ныхасы?
– Ц…уыл дис кодта Г…бил?


Г…билы сур…т:(ссарын радзырды ама са бакасын)
Г…бил уыд хиуылх…цаг …м… у…здан л…ппу, фысымты раз никуы асг…рст… й… хызын, цы йын ныв…рдтой, уый базонын…н: ахуырг…н…г…й къ…йных…й никуы бадомдта, цы чиныг …й хъ…уы, уый – н…д…р «Абеты Чиныг» , н…д…р Къостайы «Ирон ф…ндыр» , алк…дд…р уыд …фс…рмдзаст …м… …н…ф…ст…м…сдзург….
Г…бил ахуырм… уыд тынг …мхиц. К…д …ххуырст фыййау уыд, у…дд…р сахуыр кодта дамгъ…т… …м… Абеты к…сын. Г…бил уыд ныфсхаст …м… з…рд…ргъ…вд л…ппу.
Г…бил й… мад…н аргъ к…ны, комм… к…сы, сразы …хуырсты ц…уыныл, у…дд…р й… мидз…рд…йы разы н…у й… мады ных…стим…: «Мах …рсытим… к…рдо н… ц…гъд…м» , «Ды сидз…р д… , …м… дын уыдон ф…зм…н н…й». Г…бил …мбары , й… фыд …гас куы уаид , у…д х…дзары уаид н…лгойм…г кус…г , …м… у…д Г…бил скъолайы ахуыр к…нид. Ф…л… у…дд…р л…ппум… к…сы худинаг …нахуыргонд…й баззайын : «Ныр м…н…й фыдд…р, чи у, уыдон чиныджы к…сын куы базоной, …з та куы н… , у…д м… м…л…т хуызд…р н…у?
– Г…бил у… з…рд…м… ф…цыд …ви н…?
– Г…билы хуыз…н уарзут чингуыт… к…сын?
- Ахуырг…н…джы тыхх…й та у… бон цы у з…гъын?
„мбис…ндт… ссарын тексты: «М…гуыр зондм… х…ст…гд…р у».
« Сидз…ртыл д…р иу хатт хур рак…сы».
III. Ног тем…:
Мамсыраты Д. райгуырд Быдыры Д…ргъ…всы. Д…бе й… мысин…гт… райдайы ах…м ных…ст…й : «М… мад Г…ба – иу афт… дзырдт… :
- Аст сыв…ллон…й мын ам…й …нцонд…р дар…н ничи уыдис. Дунем… куыдд…р ф…зынд , афт… иун…г хъыллист ф…кодта …м… ныхъхъус. Уым…й ф…ст…м… к…уг… д…р никуы скодта. „в…цц…г…н, магуыр , бамб…рст… , цы дунем… рацыд, уый й… р…вдау…г к…й н…у , уый».
Й… фыд амард Д…бейы райгуырд…й …рт… м…йы разд…р. Мад…н баззад аст сидз…ры х…ссин…г. Авдаздзыд…й саби райдыдта й… мад…н …ххуыс к…нын : фос хызта, дард мус…й хаста хъ…мпы …ргъ…мтт… , кодта …нд…р лыст…г куыстыт…. Д…бе ахуыр к…нынм… бацыд с…хи хъ…уы райдиан скъолам…, ф…л… й… каст н… ф…ци, х…дзары ф…к…с…г н… уыд . уый аххос…й. Д…ссаздзыд…й Д…бейыл с…мб…лд стыр фыдбылыз.
Найг…н…н машина йын й… галиу цонг ахауын кодта.
Д…бейы тынг ф…ндыд ахуыр к…нын , …м… й… хист…р …фсым…р радта „рыдоны семинарм…, ф…л… й… каст н… ф…цис: дыууа азы ф…ст… й… с…хг…дтой. Ф…ст…д…р, й… карм… г…сг…, Д…бе …хс…рд…саздзыд…й бацыд Чырыстоны хъ…уы с…рмагонд скъолам…. Ам банкъардта, к…й й…м равз…рд уарзондзинад аив литератур…м….
Мамсыраты Д. фыццаг сф…лдыстадон къахдз…фт… райдыдтой Дз…уджыхъ…уы педагогон техникумы 1927 азы. Фыста …мдз…вг…т… , рацыдысты йын хиц…н …мбырдгонд…й 1931 азы – «Фыццаг къахдз…фт…». Техникум каст ф…уыны ф…ст… Д…бе куыста Джыз…лы скъолайы директор…й. Д…бе й… ахуыр дардд…р ах…цц… кодта Ростовы педагогон институты , Ленинграды паддзахадон университеты , ф…л… с… каст н… ф…ци йе ’ н…низдзинадм… г…сг….
Д…бе ма куыста газет «Р…стдзинад» - ы, журнал «Ногдзау» - ы …м… газет « …рыгон большевик» - ы редактор…й.
Ц…рынхъуаг…й амард Д…бе 1966 азы, ныг…д ис Сыгъд…г Мады – Майр…мы аргъуаны к…рты».
Дзырдуат
1.Авданб…тт…н-ирон …гъдау:сываллон куы райгуырд,у…д иу ын скодтой авданб…тт…н.„р…мбырд-иу сты сыхы сылгойм…гт…,…рц…тт…-иу ын кодтой авд…н …д б…тт…нт… …м… ног хуыс…нт….Цынадтой-иу сыв…ллоны.Хуыцаум…-иу скуывдтой: «Авды хист…р ф…у,…н…низ,…н…маст гуырд у!»…м…-иу …й авд…ны бабастой.Ф…сив…д хъазт-иу скодтой.
2.Ном…в…рд-ном…в…р…нт… кодтой чызг…н д…р,ф…л… л…ппуй…н ар…хд…р.Иу хуыцаубоны-иу х…дзары хицау ф…дзырдта сыхы л…ппут…м,ном …в…р…м сыв…ллоныл.Сыхы л…гт… …р…мбырд сты.„рбадтысты фынджы у…лхъус н…лгойм…гт…,дыуу… р…гъы-иу ф…кодтой,ст…й-иу бабар кодтой худ райсын …м… х…лтт… …мбырд к…нын.Уыцы к…ст…р иу разылд бадты н…лгойм…гтыл,алчид…р ын-иу загъта й… равз…рст ном,г…хх…ттыл-иу …й ныффыста …м… й… апп…рста худы хуылфы к…й ном-иу систой,уый уыд ном…в…р…г.Ном…в…р…г алы аз д…р сыв…ллон…н хаста хуын:х…дойнаг,цъындата,мид…ггаг дзаум…тт… .
3.Х…дзары аст…уккаг ц…джындз-афт… хуыдтой ирон ад…м х…дзардар…г н…лгоймаджы.
4.Рыныбардуаг-разд…р-иу Ирыстоны ар…х чи ф…зынд …м… ах…лиу,уыцы рынты бардуаг ирон мифологийы.Раджы заманты ирон ад…мыл х…цг… низты азар…й стыр б…лл…хт… цыд. Уым…н …вдис…н сты н… х…хб…сты з…ппадзт….Рыныбардуаг…н кодтой куывдт…,уыдис ын кув…нд…тт….Кув…ндон ын ис абон д…р Джыз…лы.
5.Д…сны-(умный,ловкий,искусный,знаток,знахарь)-ирон …взаджы дзырд «д…сны»-й…н ис,цалд…р нысаниу…джы,ф…л… дзырд «д…сныф…рс…г»-ын …рдзурдзыст…м.Ирон мифологийыл ар…х …мб…л…м д…снытыл.Уыдон…й иут… сты к…л…нт… чи …фтауы,ах…мт…,хонг… д…р с… к…нынц к…л…нг…джыт….Инн… д…сныт… та ад…мы дз…б…х к…нынц к…л…нт…й,амонынц сын,куыд с… ферв…з…н ис.Д…сныт… к…дд…ридд…р уыдысты з…ронд устыт….
6.З…нг…йтт…-ноговицы.Уыдысты с…рак…й к…н… ф…смын…й.Бастой с… с…рмагонд б…тт…нт…й.
7.Ф…ллойбон-трудодень-колхозонты кус…н бон.
8.К…рдзын-ирон ад…м…н уыдис се рвылбон х…ринаг.К…рдзын кодтой нартхоры ссад…й,хъ…б…рхор …м… еуу…й.К…рдзын х…рынц мисыны к…н… …хсыры сс…ст…й,хъ…б…р цыхтим… .
9.С…нд…г-дзул куы …рмур к…нынц хъ…рмхуыппы,…хсыры.
10.Кадет-х…стон-ахуырады скъолайы хъомылг…нинаг.Радзырды сты урсгвардионт….
11.Большевик-дыууын…м …нусты райдиан ф…зынд ног революцион зм…лд-большевизм.Большевизмы зм…лды архайджыты хуыдтой большевикт….Тох кодтой кус…г ад…мы бартыл.
12.Ос-Б…гъатыр-ома «Ирон-Хъ…батыр»Ирон ад…мм… уыд цалд…р Ос-Б…гъатыры,ф…л… зындгондд…р сты 5…нусы ц…р…г Ос-Б…гъатыр,ф…мард гуырдзиаг паддзах Вахтанг Горгасалы къух…й .Дыккаг Ос-Б…гъатыр цард 1260-1306азты.Уый уыд номдзыд Б…гъатыр,Иры кад …м… намыс хъахъхъ…н…г т…т…р-монголы …рбабырсты р…ст…г.Ирон ад…м …й таур…гъты нымайынц,тыхг…н…г тых к…м…н н… ары,ах…м хъ…батырыл.Ос-Б…гъатыр ф…мард 1306азы Бека-ханы къух…й.
13Таймураз-ацы ном ис Какказы ад…мт…м,уыдоним… ирон ад…мм… д…р.Ирон н…лгойм…гт…й ацы ном чи х…ссы,уыдон…н с… зындгондд…р иу у Кодзырты Таймураз.Санибайаг хъ…барыр стох кодта к…сгон кънйазты ныхм…,тыхх…й с…м хъалон исынм… куы ф…зындысты,у…д.Й… с…рм… не рхаста худинаг,бахъахъхъ…дта ирон л…джы кад …м… намыс Кодзырты Таймураз ф…мард к…с…джы у…зд…ттим… тохы.Ирон ад…м ыл скодтой зарджыт…,таур…гът….Й… ном ын …в…рынц абон д…р ноггуырдтыл.
14.Бола-Хъаныхъуаты Бола уыд хъ…быс…йх…ц…г.Хъ…быс…й х…цыд цирчы.Й… р…ст…джы Болайы ничи …м… никуы амбылдта.Уый ф…у…лахиз дунейы тыхджынд…р богалттыл.
Болайыл …в…рдтой алыхуызон н…мтт…: «ирон у…йыг», «Хъазыбеджы хох», «ад…ймаг-хох».Бола канд тыхджын ад…ймаг н… уыд,ф…л… мА уыд …н…хин …м… х…ларз…рд… д…р.Уый тыхх…й й… ирон ад…м тынг бир… уарзтой.
15.Чермен-18-…м …нусты хъ…здыг …лд…ртт… хастой дыккаг устыт… д…лд…р социалон къордт…й,хуыдтой с… номылустыт…,с… цоты та к…вд…с…рдт….Номылусы цот уыдысты се лдар фыды кусджыт… цуанонт…,хуымг…нджыт….Тлаттаты Чермен д…р уыд ах…м к…вд…сард.Й… фыд –т…гиатаг …лдар Тлаттаты Бестол.Цардысты Д…ллаг Хъобаны.Ус курын ын н…ма бантыст,ф…л… йын уыд номылус,з…хкус…г бинонты чызг.Бестол куы амард,у…д Чермен сабий… баззад сидз…р…й ,…м… й… й…хим… хъомыл к…нынм… райста с… мыггаджы …рвад…лты л…г Бытъаты Мырзабег.Чермен куы рахъомыл,у…д ын …мбал н… уыд хъ…бысх…сты,х…стон хъуыдд…гты.
Чермен й… фыд…н иун…г уыд,…м… й… уырныдта,й… фыды бынм… йын к…й баззайдзысты,…м… у…зданы ном к…й райсдз…н.Ф…л… номылусы фырты Т…гиат… к…вд…сардыл банымадтой.Хиз…ну…тт…й йын хай н… бакодтой,…м… Чермен бацыди карз тохы й… у…здан …рвад…лтим….
Хъ…батыр…й ф…мард йе фх…рджыты ныхм… тохы,ад…м ыл скодтой таур…гът… …м… хъайтарон зарджыт…,абон д…р с… ногуырд фырттыл …в…рынц й… ном.

Радзырды фыццаг хайы мидис равзарын ф…рстыт…м г…сг….
1.Цав…р ныв…й райдайы радзырд?
2.Ц…уыл загъд к…ны ус?
3.Цав…р н…мтт… равз…рстой ном…в…рджыт…?
4.Бердиаты Черменыл Хъ…ндил ном ц…м…н баззад?
5.Ц…м…й ф…рынчын сты Хъ…ндилы мад …м… фыд?Куыд …вдыст ц…уы радзырды фелсыры …ххуыс?
6.Куыд цардис Хъ…ндил,й… ныййарджыт… куы амардысты,у…д?

4.Абон урочы ног…й цы базыдтат?
а.Б…р…гг…н…нт… с…в…рын.
б.Х/к радзырд дардд…р бак…сын …м… йын й… мидис текстм… х…ст…г хи ных.дзур.
в.Чиныджы ф…рстыт…н дзу…ппыт… бац…тт… к…нын.






15