Внеклассное мероприятие на тему Чир-чайаанны хайралла (Береги природу) на хакасском языке

«ЧИР-ЧАЙААННЫ ХАЙРАЛЛА!» («Береги природу!»)
(слайд № 1)

П—гiннер:
ОлCаннарны т—реен чир-чайаанCа иптiг хайарCа паза хынарCа к—нiктiрерге;
тореен чир-чайаанCа иптіг хайарCа, аны хайраллирга коніктірерге;
хакас культуразын улуCлирCа паза хынарCа к—нiктiрерге;
олCаннарны т—реен чир-сууна хынарCа ягредерге.

Кирек нимелер: эмблема (—мелернiS аттары), флажоктар.

Оформление: Хакасияgа книгаларныS выставказы, «ХакасияныS чир-чайааны» темаа олCаннарныS хоостары, хакас кип-азахтыC к—кл—лер.

Азынада тоCыс: чир-чайааннаSар книгаларны, хакас нымахтарны хыCырары, «Хакас чирi – минiS т—реен чирiм», «ХакасиядаCы аSнар паза —зiмнер» темалар хоостыра чоох апарары,
Мероприятиеде 2 —ме араласча. Жюри хыCыртылча.
(слайд № 2)
1 ягренgi:
Прай аS-хус, хурт-хоостарнаS хада,
Кiзi чир-чайаанныS палазы.
МинiS пiр сурыC пар андаCда:
ИS тызы чох, сайбаCgы кем, хайзы?
(Геннадий Кичеев).

(слайд № 3)
(фильм «Хакасия»)

1 ягренgi: Изеннер, аарлыC аалgылар, ягретчiлер паза ягренgiлер! Хайди саCынчазар, ноCа пiс пяянгi иирнi мындаC с—стернеS пастапчабыс? Кем сайбаCgы полча?
Чир-чайаанны хайраллирдаSар хаgаннаS чоохтасчалар, сууласчалар. Че ол сурыC п—гiл парбаан, улам хатыC турча. ТоCыс апарылча, че, сынында, тiзеS, чирiбiстiS хомайланчатханы харахха к—рiндiре. ТайCаларыбыстыS ис-пайы яредiлче, чалбах чазыларыбыста тамах чахсы —спинче, тобырахтыC чиллер ойнапча.
2 ягренgi: Киинi, суCларны кiрлеп, аCас-оттарны хырып, кiзi позы позын чох итче. Позы одыртчатхан салааны кисчеткенге т——й. АнзынаSар саCынарCа пiс удаа ундут салчабыстар. Аннанар пяянгi мероприятиенi пiс чир-чайаанны хайраллирына чарытчабыс.
1 ягренgi: УлуCларныS чооCынаS, отыс-хырых чыл мыныS алнында суCлар ап-арыC паза чарларына толдыра ахчаS полтырлар. Ол суCларзар язярген чайарCа пиллер дее кiрgеS полтыр. Ам чи хайдаCдыр? АндаC чоон палыхтар кiрердеS, —лен-саCылахтар даа халбады тiп хомзынчалар. НоCа? СуC хастада —счеткен, суC хайраллаgаS аCастар одыSа кизiлглеп парCаннар. Тайыс ахчалар, таSахтар даа кизiре пастыра халар, хынза. АCаа хоза, хай пiрее аалларда суCзар поCыр-похсах т—к салCаннарын к—рерге килiсче.
2 ягренgi: Таштып, Асхыс аймахтарында чязер чыл —скен хузух аCастары к—п кизiл парCан. Т—— iстiндегi
·ят, Пазан тайCаларда Пирiк чул леспромхозы тоCынCан. Олар тоCынCан чирлернi к—рерге хорCыстыC даа. АCас кискен холларда, таC хабырCаларарында т—кпестер, чадыхтар, оймах-соSыллар ла халCаннар. Хазыр чаа полCанCа т——й к—рiнче. Ол чирлерде наа хузух аCастарын одыртпааннар. Iди яредiлген тайCаныS сiлии, ис-пайы. Нинgе-де чяс чыл пазынаS ол чирлерде пазох хойыC аCастар —с парарына киртiнiстiг дее нимес. Пiлдiстiг, хазнаа, чонCа аCас кирек, Че таSдаCызынаSар саCынмин, пяянгiзiнеSер ле саCынчатханыбыс хомай.
1 ягренgi: Амды пiстiS 2 —ме тоCынча. Пастап —менiS устаCgылары постарыныS —мелерiнiS адын адап пирерлер, анан прай —медевизтi адап пирер.

С—с пирiлче пастаCы —мее:
Амды с—с пирiлче iкiнgi —мее:

2 ягренgi: Амды улуC нимес РАЗМИНКА. Мин —мелерге сурыCлар пирем ОларCа нандырып аларCа кирек. Нандырча ол —ме, хайзы флажокты пурнада к—дiрер.
ХайдаC аCас хакастарныS даа паза орыстарныS даа ызых аCазы полча? (хазыS).
ХайдаC сабаллыC аCас хысхыда iнгелерiн тязiрче? (Тыт)
Нимедiр ол тасхыллар?
ХайдаC чирнi пiс тайCа тiп адапчабыс? (СабаллыC аCастыC).
ХайдаC хус хузух аCазыныS нимiзiн чайа тазыпча? (Кеерген).
ХайдаC хустар мискелернi чiпчелер? (Силей, хара сабан).

1 ягренgi: Разминка ирт парды. Ам жюри тоCынчатхан аразында, пiстiS ягренgiлер ХакасиядаSар орыс тiлiнеS кибелiстер чоохтап пирерлер.
(слайд № 4-5)

·гренgiлер:
Ты, человек, любя природу,
Хоть иногда ее жалей.
В увеселительных походах
Не растопчи ее, полей.
В вокзальной сутолоке века
Ты оценить ее спеши.
Она – твой давний добрый лекарь,
Она – союзница души.
Не жги ее напропалую
И не исчерпывай до дна.
И помни истину простую –
Нас много, а она одна.
(В. Шефнер).
1. Хакасия – край мой!
Родные просторы.
Вы мне улыбаетесь морем огней.
Широкие степи, высокие горы
Навеки в душе сохранятся моей.
И рада столица тебе возрожденной,
Хакасия – младшая из дочерей.
Красуйся, расти ты мой край обновленный
Согретый заботой отчизны моей.

2. Если ты приедешь в наши дали,
Ты степной увидишь океан.
Берегами океана встали
Цепи Ала-Тау и Саян.
По земле цветущей только ступишь –
Здесь оставишь сердце навсегда.
Енисей серебряный полюбишь
И тасхылы, синие ото льда.

Как яблоко на блюде,
У нас земля одна.
Не торопитесь люди,
Все вычерпать до дна.
Не мудрено добраться
До скрытых тайников,
Разграбить все богатства
У будущих веков.
Мы общей жизни зерна,
Одной судьбы родня,
Нам пировать позорно
В счет будущего дня.
Поймите это, люди,
Как собственный приказ.
Не то Земли не будет
И каждого из нас.
(М. Дубин).
2 ягренgi: Амды пiс жюриге с—с пирчебiс.
1 ягренgi: АннаS андар пiс иртiрчебiс «Пiлiгgiлер» («Знатоки») марыCны.
(слайд № 6-7)
1. Назовите самый большой заповедник в Хакасии? (Хакасский)
2. Сколько кластерных (изолированных) участков включает в себя заповедник Хакасский? (9)
3. По экологическим характеристикам на какие 2 большие группы их можно разделить?
(степная группа, горно-таежная группа).
4. Сколько кластерных участков входит в степную группу? Назовите их?
(7, Участок Подзаплоты», Участки «Озеро Белё», «Озеро Шира», «Озеро Иткуль», Участок «Оглахты», Участок «Камызякская степь с озером Улуг-Коль», Участок «Хол-Богаз»).
5 Сколько кластерных участков входит в горно-таежную группу? Назовите их?
(2, "Малый Абакан" (бывший заповедник "Малый Абакан"), «Заимка Лыковых»).
6. Когда вышло постановление Совета Министров РСФСР об организации государственного природного заповедника «Чазы»? (В августе 1991 года)
7. В каком году к заповеднику «Чазы» была присоединена дополнительная территория – «Озеро Улух-Коль»? (В 1998 году)
8. Когда на территории заказника «Малый Абакан» создан государственный природный заповедник «Малый Абакан»? (В сентябре 1993 года)
9. Когда заповедники «Чазы» и «Малый Абакан» были объединены в один Государственный природный заповедник «Хакасский». (В ноябре 1999 года)
10. Когда Постановлением Правительства Российской Федерации территория заповедника расширена за счёт присоединения дополнительного участка «Заимка Лыковых». (В мае 2001 года)

1 ягренgi: МарыC ирт парды. Ам жюри тоCынчатхан аразында, пiстiS ягренgiлер Геннадий КичеевтiS кибелiзiн чоохтап пирерлер.
(слайд № 8-9)
ТайCа хыринда чурттыC саблыC аSgы,
АS-хуснаS даа чоохтазып пiлчезiS.
Че ноCа за пяян маCаа син дее, нанgы,
Тас чяректiг чiли пiлдiрчезiS?
ЧарCа толдыра аххан Асхыс, Тцц суC
Оот сууgах чiли кцрiнче маCаа.
Чирiбiстi дее саблапчатхан хузух
От ла чiли хырыл парды, ноCа?

Аймах-пасха чистекке пай таCлар даа
НоCа кцрiнiбiстiлер соCын?
ТыS ачырCастыC саCынарCа маCаа –
Тамырgа ойлапча хысхы сооCы.
ЧирнiS сiлиин хайраллап пiлееS, арCыс.
Хозан-тялгянiS тонын пыласпааS.
Чирiбiстi ипти чазаан аймах аCас,
Кцптелiп, цSнензiн тiп саCынааS.

Чир-чайааннаS пирiлген холларыбыс
Iкi iкiс ооллар ла осхастар.
АлCым саCынып, пяян дее хабынзабыс,
Iкiс ооллар кинек пол парбастар.
Пiс iкцлеS итпеен кцп нимелернi
ЧылтыстаS кiзi, килiп, ит пирбес.
СайбаC, хысха саCыстыC кiзiлернi
Орта чолCа кирiп, оларны тыс!
Андада полар тцлге – палаларCа
Чир, олох цSненiп, сiлiг халар.
КiзiнеS кiзi полCаны хаgан даа
Чонда улуC аарласнаS адалар.

2 ягренgi: Амды пiс хатап жюриге с—с пирчебiс.

1 ягренgi: АннаS андар пiс «КiчiглернiS чооCынаS» («Устами младенца») марыCны иртiрербiс. Мында пiс аS-хустардаSар чоохтапчабыс, сiрер, тiзеS, ол аSны алай хусты адап пирерге кирексер.
(слайд № 10)
Конкурс «КiчiглернiS чооCынаS» («Устами младенца»).
(хайдаC аS-хустардаSар чоох парча)
I. Пулан
Ол тайCада чуртапчатхан иS килкiм аSнарныS пiрсi.
Мяязi аныS 20 килограммgа, часхы сай тяс парча, анаS кяскязер хатап —с килче.
АныS туйCахтары азыр паза чалбах. АннаSар ол сас чирлерде паза харда тыS патпинча.

II. Чохыр аS.
Ол тайCаныS хорCыстыC паза чап чуртаCgызы. Ол адайдаS сала улуC.
Полчатхан оSдайынаS паза тастындаCы к—рiмiнеS ол хоосхаа т——й.
АныS хулахтарыныS пазында чачахтарCа т——й тырбайысчатхан тяктер пар.
(слайд № 11)

III. Алас.
ЧылныS хайдаC даа тузында аныS аCас аразында тадыратчатханын истерге килiсче.
Хастырых алтында чазынчатхан хурт-хоосты, сыCарып, чiбiсче.
Iди ол аCасты имнепче.

IV. К——к.
Пу хусты «тох харынныC ис салзаS, чыл тооза астабин ч—рерзiS» тiпчелер чонда.
Ол уйа салбинча.
ПозыныS нымырхаларын пасха уйаларCа салыбысча.
(слайд № 12)

V. Тиин.
1. Ол кiчиgек хызамдых аSыgах.
2. АныS хузуруCы улуC паза тягдяр.
3. АCастаS аCасха уCаа чапчаS сегiрче.

VI. ТабырCа.
1. Ол сыынCа т——й аSнарныS иS кiчии полча.
2. IргегiнiS азый тiстерi алтынзар сырайысчалар.
3. ХарныныS соонзар мускус сыCарчатхан хапчыCазы пар. Ол мускузын алар ячян, аны аSнапчалар. Мускус парфюмерияда тыS кирек ниме полча.
(слайд № 13)

VII. Порсых.
Ол симiс, улуC нимес iнде чуртапчатхан аSыgах.
АныS азахтары абани осхас талтахтар паза хысхалар, тырCахтары чiтiглер.
Ол кяскелер, харыстаастар, сомысханнар чiпче. АCаа хоза, ол чилегелерiнеS, чистектернеS азыранча.

VIII. Силей (глухарь).
1. Ол пiстiS тайCаларда чуртапчатхан хустарныS иS килкiм хузы.
2. АныS сарыны кип-чоохха кiрген. Ол, сарнапчатса, пiр дее ниме испинчеткен одыр.
3. IргегiнiS чягi хара, к—мiскелерi, тiзеS, хызыл.

1 ягренgi: Пу конкурс «КiчiглернiS чооCынаS» ирт парды. Ам жюри тоCынчатхан аразында, пiстiS ягренgiлер «Алтын палыCас» тiп кiчиgек сценка к—зiт пирерлер.

Сценка: АЛТЫН ПАЛЫBАС.

Автор: Чуртааннар апсахнаS инейек
УлуC АCбан суC хазында.
Чуртааннар улуC наа коттеджте
30 чыл паза 3 кян.

Апсах палыхтап чцрген
Инейек рыноксар чцрген
Палыхты садып,
Ахчазын ибзер аCыл турCан.

Пiр хати апсах хатап палыхтап парCан
ТурCыс салCан сцзiрбезiн суCзар.
Хаgан ол аны сыныхтаанда
Анда сялейке банкалар ла.

Пазох тастаан ол сцзiрбезiн
Че аннаS похсахтар ла сыххан.
Алып алCан ол динамит 2 пачка
Тастабысхан аны суCзар.
Че палых пазох сыхпады
ЫлCап ала нанды ол инейзер.

Иней: АлыCзыS син, алыCзыS.
Алып ал телефон мобильнай
СыCдырат алтын палыхсар
Сурып ал аннаS кцп палых.

Автор: Пазох парча апсах суC хыринзар
СыCдыратча алтын палыхсар.
Чяс килген палыCас, сурча:

Палых: Ноо ниме кирек саCаа апсах?

Автор: ЫлCап ала апсах нандырча.

Апсах: Истек минi, алтын палыCас,
НоCа-да суC пяян хайнабысхан.
Пирбинче маCаа апсахха палых.
АларCа иткем мин машина
Че палых чох ахча чох халдым.

Автор: Тарыныбысхан алтын палыCас
ХузуруCынаS суCны сабысхан.

Палых: Кирек палых? Че кцр кцр
ПозыS палыCас пол кцр.

Автор: Апсах айланарCа даа маSнанмаан
Ала пуCа палыCасха айлан парCан.
Кцрзе, суCда ол чяс чцрче.
Пiр метр дее чяскелекке.
Кцр салCан ястянде ол сцзiрбе.
Сала тiрiг халды пiстiS ала пуCабыс.
Че суC сууgахта олаSай нимес
Кiрлiг, сала ла тiрiг
Пiр час апсахха
Чыл чiли пiлдiрген.
Пола-пола килгенде,
Ол ибде пол парCан.
Инейегi аны кцр салCан.

Инейек: Че, полысты ба саCаа палыCас?

Апсах: Я, полысты алтын палыCас,
Полысты пiстiS харамыбысты пiл поларCа.
Айланып кцр кцр – ылCапча чир-чайаан,

·репче ол чылдаS чылCа!
ХайраллирCа аны ундутчабыс
АSнарны ибiре чох итчебiс.
СуCларны пiс кiрлепчебiс.

Инейек: Пыром таста, тастап ползаS, чир-чайаан
Тязедербiс пiс алgаастарыбысты.
ПалыхтаS пыробысты тастирCа сурарбыс
АныS нан|ылары пол парарбыс.
(слайд № 14)

Апсах, инейек, алтын палыCас: Кирек чоCыл пiлiгgi поларCа
Чирiбiстi хайраллирCа паза аCаа хынарCа.

2 ягренgi: СаCам жюринi истiпчебiс.

1 ягренgi: ПолCан на —мее ибдегi тоCыс пирiлген полCан: «Чир-чайаанны хайралла!» темаа плакат тимнеп саларCа паза аны арачылирCа. С—с пирiлче пастаCы —мее.

С—с пирiлче 2 —мее.

СурыCлар: Амды чоохтап пирiSер: пiстiS чон чир-чайаанCа хайди хайgаS? ХайдаC кибiрлерге тудынgаS?
(Хакас чоны саCынgаS: пiстiS прай чир-чайаан, таCлар, аS-хустар, прай —зiмнер тiрiглер, аннаSар оларCа чахсы хайарга кирек. ТайCаа амыр кирек, тайCада аахтирCа, суулирCа чарабас, аCастарныS салааларын сындырарCа чарарбас, отты чуларCа чарабас, ол чирнiS састары, чиит аCастарны узурарCа чарабас (ол кемнiS-де чиит тыны»), аCасты хараазын узурарCа чарабас, ол кiзi чiли хараазын узупча.
СуCдаSар: суCзар кiрлiг холларнаS паза азахтарнаS кiрерге чарабас, арыC iдiс-хамыснаS сустып аларCа кирек, кип-азах чуурCа, чунынарCа суC хазында кирек, суCзар с—п-саптарны, похсахтарны тастирCа чарабас).

2 ягренgi: Амды пiстiS аарлыC жюри пу iкi —менiS салтарларын чоохтирCа тимненчелер.

(слайд № 15)
1 ягренgi: Чир-чайаанны хайраллиры – олаSай ла сурыC нимес. Пяян прай чир ястяндегi кiзiлер аCаа улуC хайыC салчалар. Сынап пiстiS мында чир-чайаанны кiрлеенi чахсы пiлдiрбинчетсе, пасха чирлерде, улуC городтарда, к—п заводтыC чирдерде, ол iле к—рiнче. Пiрее хазналар пiстiS осхас чирдеSер тязебинчелер дее. АннаSар пiске аны арыCлирCа кястенерге кирек. Че городтар чылдаS чылCа —счелер. Ааллар, тiзеS, ээн тур халчалар. Чолларда машиналар к—птеS к—п полчалар. Пiр саринаS, чахсы: ол кiзiлернiS чахсы чуртап сыхханын к—зiтче. Че хомай сари пiр ле нимес. ИS не пастап, чирзер сярткi-горючай тамgылапча. АнаS к—п машиналар газнаS ч—рчелер, ол, тiзеS, киизер сыхча. МашинанаS ч—рчеткен кiзее ол iд—к хомай теелче. Ол, газнаS, спиртнеS паза бензиннеS тынып, хазииS хомайлатча. Позы аны сизiнминче.
2 ягренgi: Я, чир чайаанны кiрлеенi пiске, кiзiлерге к—нi теелче. Пiс аны поCыр-похсахнаS пуртахтапчабыс. ТиктеS нимес тiпчелер: «Пiс чир-чайаанны кiрлирге тохтатпазабыс, ол пiстi чох идiбiзер!» К—п хазналарда пу сурыCа хайыC салып, п—кчеS оSдайлар тилiпчетселер, пiстiS мында санныC ла ниме идiлче. Ол даа киректернiS улуC тузазы чоCыл. Кирек пе пiске посты чох идерге? Чох. Че ноCа-да сынында чахсы оSдайларнаS тузаланарCа хынминчабыс. Алып алыSар поCыр-похсахтарны т—кчеткен орыннарны. Аны кiзi к—рбеечiк полча, че к—рген ползалар, чахсы поларgых. АндаC орыннар Германия осхас хазналарда чоCыл! Олар постарыныS чирлерiне хынчалар паза хазыхтарын хайраллапчалар. АннаSар с—п-саптаS туза идiп одырчалар. Че хаgан андаC ниме пiссер чидер?!
1 ягренgi: Чир-чайаан! Ол аS-хустар ла нимес, ол от-чахайахтар паза кии ле нимес. Ол iд—к – кiзi. Кiзi чир-чайаанныS чардыCы полча. АннаSар чир-чайаанны чох идiбiссебiс, пiске дее чуртас чох полар!
Кем-де мында хол сабызар: «МинiS чуртазымда мындаC ниме полбас! «Чох, - тиирбiн мин ол кiзее, - синiS чуртазыS – ол палаларыSныS, пархаларыSныS чуртазы! Кемге-де пу нименi к—рерге ле килiзер, тузында оSарынмазабыс».
Чуртаста кiзее машина ла нимес, тура iстiндегi ванна, туалет ле нимес, че iд—к синi ибiрчеткен чазылар, арыCлар, ырахта к—герчеткен таCлар хыринда тапсасчатахан хузыgахтар кирек. НаSмыр соондаCы с—р—н, арыC кии, иртенгi арчы, хысхыдаCы аппаCас хар Че ол ниме прай сайбал парCан. Хысхызын сiрер арыC хар к—рбессер, наSмыр даа сiрернi iди —рiндiрбес.
2 ягренgi: АннаSар саCыныSар: сiрерге чуртас алай ахча кирек? Сынында чир ястяндегi к—п нименi ахча чох п—герге чарир. ПазыS на ползын. Мында, чир-чайаанны тыS похсахтабас ячян, к—п ниме саCын таап аларCа чарир. К—зiдiмге, пасха хазналарныS опыдын аларCа кирек ле. Паза —менеS п—ккен ниме чахсы салтарCа аCылча. Кiзiлер, кiзi полыSар! ХайраллаSар чир-чайаанны! АрыC чир, кии ячян кярезiSер! СаCыныSар, ниме идерге, хайди киректi чахсыландырарCа чарир.

1. ягренgi: С—с пiстiS аарлыC жюриге пирiлче.
(слайд № 16)
«Пiс чир-чайаанны кiрлирге тохтатпазабыс, ол пiстi чох идiбiзер!»

Кiзiлер, кiзi полыSар!

ХайраллаSар чир-чайаанны!

АрыC чир, кии ячян кярезiSер!

Ортын чирде прай тiрiг нименiS тыны пар: таCныS даа, аCастыS даа, аSныS даа, —зiмнiS дее. Алтын правило мындаC: пасха кiзее iди хай, хайди позыSа хайарын саCыпчазыS” («относись к другому так же, как хочешь, чтобы относились к тебе»). ПiстiS пурунCыларыбыс мындаC правилоларCа т—стенgеSнер: - чир-чайааннаS аларCа кирек анgаны, хай син кирек постыS чуртап парыбызарына, че аннаS к—п нимес”.
Ортын чирде посты тудынgаS правилолар: прай тiрiг нимее иптiг хай, изертiстi сайбаба. ТайCанаS палCалыстыC чарадылбаgаS нимелер: арыCа амыр кирек, аахтаба, суулаба, аCас салааларын сындырба, отты чулба (“ол чирнiS састары”), чиит аCастарны узурба (“ол кемнiS-де чиит тыны”), хараазыS аCасты узурба, ол, кiз—к чiли, узупча.
СуCнаS палCалыстыC чарадылбаgаS нимелер: кiрлiг холлыC паза азахтыC суCа кiрбе, че арыC хамыснаS сустып ал, кип-азахты суC хазында чуC, суCа с—птернi тастаба паза ан.п. Че чир-чайаанда чуртас “удур-т—дiр алызарынаS” (взаимообмен) палCалыстыC. Син аннаS пiрее ниме алып алзаS, пыросынып, сурынып ал алай ба пiрее ниме орнына пир. К—зiдiмге алза: наа айда им оттарны чыCза, хайди даа чулCан оттыS орнына кямяс ахча салgаSнар паза кирек с—стер чоохтаgаSнар.

15