Разработка урока О.К.Саган-оол Эжишкилер

Методическая разработка по тувинской литературе
Баазан Чинчи Валерьевна, учитель родного языка и литературы
МБОУ СОШ № 1 пгт.Каа-Хем Кызылского кожууна
Кичээлдин темазы: О.К.Саган-оол «Эжишкилер» чечен чугаанын ниити утказы.
Класс- 5 класс
Кичээлдин сорулгалары:
Олег Саган-оолдун «Эжишкилер» деп чечен чугаазынын кол утказын билиндирип, чогаалды аянныг номчуурунга оореникчилерни чанчыктырар. Чогаалчынын допчу-намдары болгаш ажыл-чорудулгазы-биле оореникчилерни таныштырар.
Уругларны эптиг-демниг, найыралдыг чорукка, ооредилгеге кызымак, сонуургалдыг болурунга кижизидер.
Чечен чугаанын созуглели-биле таныштырар база оореникчилернин сос курлавырын байыдар, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.
Кичээлдин дерилгези:
Дидактигтиг – чогаалчынын портреди, карточкалар, найырал дугайында улегер домактар, таблица, торээн чогаал ному 5 класс.
Наглядное пособие – О.С.Саган-оолдун номнарынын дерилгези.
Техниктиг – компьютер, проектор, презентация
Ажыглаан методиктиг литература: «Башкы» журналы №4, 2005, Методиктиг сумелер, К-1992, Тувинская литература. Словарь/ С.С.Комбу – Новосибирск – 2012.
Электроннуг ресурстар: тывадыл.рф/index.php?id=135:2012...Тыва дыл болгаш чогаал башкыларынын сайтызы.
Кичээлдин бодалы (эпигравы):
Эжишкилер найыралы – эртине дагны тургузар.
Кичээлдин этавы Башкынын ажыл-чорудулгазы Оореникчинин ажыл-чорудулгазы Ажыглаан арга-методтар УУД
I. Организастыг кезек Кичээлге оореникчи кижиге хамаарыштыр негелделерни боттандырары:
а) Мендилежири;
б) Кичээлдин туннелдиг болурунга оореникчилерни бедик кодурлуушкуннуг кады ажылдажылгаже углаар.
-Экии, уруглар!
-«Экии!» деп мендилешкен болганывыста кижи бурузунге шупту чуулдерге экини кузээнивис ол боор.
Ынчангаш бот-боттарынарже хулумзуруп коргеш, эштеринерге богунгу кичээлге эки ажылчы хоонну кузенер.
- Богунгу бистин кичээливис эптиг-демниг, найыралдыг байдалга эртип, кичээливиске кижи бурузу идепкейлиг киржиир боор деп бузуреп, силерге экини кузеп тур мен, уруглар. Кичээлге бодунун белеткелин хынаар;
Башкы-биле мендилежир.
- Экии!
Бот-боттарынче корушкеш хулумзуруур.
- Бо кичээлде сенээ, Омак, эки хоонну, бедик кодурлуушкуннуг ажылдаарынны кузедим. (оон-даа ынай)
Башкы база эштери-биле кады ажылдажылгаже кирери.
II. Бажынга онаалга хыналдазы Эрткен кичээлге чуу деп тема ооренген бис?
- Пейзаж дугайында билиг?
- Пейзаж деп чул?
-Олег Саган-оолдун «Эжишкилер» деп чечен чугаазындан пейзажты ушта номчуп тывар деп онаалга бердинген. Пейзаж чурумун кайда коргузуп турар – дыр? (Номчуур.)
- Ооналганы шын тодарадып тыпкан, уруглар, эр-хейлер!
- Чогаалдын эгезинде
-Айыылдын диргелип келген уезинде (Кокей байнын аалынче ийи эжишки четтинчип алгаш кел чыдар байдалда ол оолдун иштики сагыш-сткили-биле холбап чураан). Айтырыг-Харыы II. Актуализация знаний. Кичээлдин темазынга озек состу тыптырары-биле «Бодан. Тып Кыл» деп оюнну чорудар болгаш оюнче уругларнын сонуургалын угландырар.
- Ам «Бодан. Тып. Кыл» деп оюнну ойнаалынар. Оюннун сорулгазы–силернин ниити билиглеринерни быжыглавышаан богунгу кичээливистин дулгуурун тып ундурери. Самбырада аскан таблицада сан бурузунде айтырыг бар. Айтырыгларнын шын харыызындан кичээливистин дулгууру унер.
1-ги айтырыг:
Кижинин эн-не чоок кады ойнаар, сумележир, эки-бакты денге улежир кижизи – дээрге кымыл ол, уруглар? (1, 2, 3 ужуктер ажыттынган)
2 –ги айтырыг:
Ажылдын шынарынын дугайында кымнын чуу деп баснязын корген бис?
(4 ужук – Ш ажыттынган)
3- ку айтырыг:
Бир айнын 14 кожа-хелбээ чурттап чоруур орус чоннун кандыг улуг байырлалы болганыл, уруглар? Моржтар ышкаш кыжын даштыгаа доштуг тускайлаттынып каан сугга эштир байырлалы?
(5, 6 ужук – К ажыттынган)
4-ку айтырыг:
Удавас ийи айнын 26 дан 27 же тыва чоннун чанчыл болган кандыг улуг байырлалын уткуп хулээп алыр бис, уруглар? Ол байырлалда бис кожамыктап, улегер домактажып, кажыктап, тевектеп ойнап-хоглеп-ле эгелээр бис, уруглар!
(7, 8, 9 ужуктер Л, Е, Р ажыттынган)
- Эр-хейлер!
- Ам бистин бо таблицавыста Эжишкилер деп сос унуп келди.
Бо сос анаа эвес унуп келген. Кым чуу деп бодап тур?
- Чуге бистин кичээливис дулгууру Эжишкилер деп сос болганы ол?
Башкынын салган айтырыгларынга харыылаар болгаш айтырыгларга бодунун бодалын шын илередир.
(Эжи)

О. Сувакпиттин « Арзылан биле Пар» деп баснязы.
(Старый Новый год. Орус чоннун эрги календары-биле алырга чаа-чылы)-Ол болза бистин кичээливистин дулгууру-дур.

- Эжишкилер дугайында чогаал номчуур бис.
Беседа аргазы.
Айтырыг-харыы
Оореникчилернин ниити интеллектуалдыг билиинин сайзыралы.
Эртемнернин быжыг харылзаалыы
III. Чаа тема тайылбыры Кичээлдин темазын дамчыдар.
- Богун бис Олег Саган-оолдун «Эжишкилер» деп чогаалын таныжып номчуур бис.
Кичээлдин сорулгаларын тодарадып ундуреринче оореникчилерни углаар.
- Бо чогаалдан бистер чаа чуну билип алыр ужурлуг бис?
.
- Ам силерге таблицага даянып алгаш, Олег Карламович Саган-оолдун допчу-намдары-биле таныжып корээлинер.
Капсырылга №2.
- Найырал дугайында притчадан дыннаптаалынар, уруглар
2.Чогаалдын созуглели- биле ажыл.
Чогаалдын сюжединин аайы-биле болуктерге номчудар.
- Бистер чогаалды сюжеди езугаар болуктерге уступ алгаш номчуур бис.
1-ги болук- Чогаалдын дуушкунун
2-ги болук- Чогаалдын ооскудулгезин
3-ку болук – Чогаалдын Дынзыгыышкынын
4 –ку болук – Чогаалдын чештиниишкинин
База карточкаларга созуглелден чаа состерни
( билдинмес состерни) киир бижиир силер.
Капсырылга №3.
Ном арын 100. Ай- хунун кичээлдин темазын кыдыраашка бижиир.
Олег Карламович Саган-оол «Эжишкилер»
Кичээлдин темазынга хамаарыштыр билип алыры чугула билиглерни чедип алырда сорулгаларны ундурер.
- Чогаалчынын бот намдары-биле таныжар;
- Феодалдыг Тывага карачал кижинин эрге-хосталгазынын кызаа турганы; кызымак чорундан, бурунгаар салган сорулагдан эжишкилернин эртем-билиг чедип чедиишкинниг чурттай бергени.
- Эжишкилер аразында найыралдыг болуру.
Презентация-биле ажыл. Торуттунген черин, ай,хунун, кол чогаалдарын кыдыраашка демдеглеп алыр
Найырал дугайында притчаны дыннадыгны кылыр.
Капсырылга №1
Оореникчилер чогаалчынын допчу-намдары-биле таныжар.
Айтырыгларга харыылаар.
Болук аайы-биле чогаалды номчуур, утказы билдинмес чаа состерни карточкаже киир бижиир Ном-биле ажыл, бижимел ажыл.
Чогаадыкчы хамаарылганын методу

Хайгаарал методу
Бот-тускайлан ажыл.
Беседа, хайгаарал.
Болуктеп ажылдаары,
бижимел ажыл
медерелдиг номчулга аргазы Кичээлден кол чуулду ылгап билири.
Уругларнын карак-биле хайгааралынын сайзыралы.
Немелде материалдар-биле ажылдап билири болгаш дыннадыышкынны чедингир илередири.
Болуктерге шын ажылдап билири, демниг кады ажылдажылга
Сула шимчээшкин. 1,2 – холдар оору, куду коор
3.4 – холдар бурунгаар, оору коор.
5,6 – бомбук чайгап ойнаалынар
7,8 – дорт орал. Башкынын айтыышкынынын аайы-биле шимчээшкинерни кылыр Коргузуг Могап-шылаанын чидирери.
Чогаалдын сюжедин сайгарарынга хамаарыштыр айтырыглар.

Сюжет дээрге
1-ги Дуушкун:
- Чогаалдын эгезезинде кирген пейзажтын чурумалындан чылдын кайы эргилдезинин демдектерин билип кааптар-дыр бис?
- Кым деп байнын хойлары оъттап чорааныл?
- Дараазында овур-хевир кымныы-дыр?
(Оон хары чаа-ла 12 четкен, ол хирезинде байнын хамык ажылын ийи чыл иштинде кылып келген. Анаа болчур ада-иези чок – оскус - оол)- Томурну эн-не чоок, торээн акызы дег эжинин ады кымыл?
Дараазында овур-хевир кымнарга хамааржыр-дыр?
(дуне кады удуур, хундус кады чоруур – мындыг эжишкилер-дир.)
-2 –ги болук Ооскудулге:
- Томур канчап хоюнче бору халдай бергенин эскербейн барганы ол?
- Хенертен дааштан коруптерге чуу болуп турганыл?
-Ол уеде кым келгенил?
- Маадыр биле Томур кады хойнун соондан Кокей байнын аалынче чоруп олурда часкы бойдустун байдалы чогаалдын кол маадыры Томурнун иштики сагыш-сеткили-биле кандыг холбаалыг болганыл?
3 –ку болук
- Аалга чоокшулап кээрге Кокей байнын бак соглээшкиннеринден Томурну кым камгалап шыдааныл?
- Чуге Маадыр Кокей байны кезеткенил?
- Чуу чувеге Томур дыка оорээнил?
- Кокей байнын Маадырга аштырыышкынын оске холечиктер канчаар коргенил?
- Томур биле Маадыр каяа ужурашкаш найыралдыг эжишкилер бооп эдержип эгелээнил?
- Томур биле Маадыр кандыг эртем-билигни чедип алганнарыл?
- Болукте утказа билдинмес чаа сос бар –дыр бе?
Башкы словарь состу таблицага коргузер.
1-ги болук айтырыгларга харыылаар. Арткан болуктер кичээнгейлиг дыннаар.
-Частын демдектерин эскерип каар бис. (чернин кыры кургай берген – частын демдээн коор бис, аш-куу частын тыныжы – метафоранын дузазы-биле билип аар бис.
шончалай – частын баштайгы чечээнден илередип алыр бис. сарыг чечек, аяс дээр –эпитеттернин дузазаы-биле тодараттынып кээр)
Кокей байнын хойлары оъттап чораан.
- Томурнун овур-хевири
- Кокей байнын база бир холечиги Маадыр.
- Томур биле Маадыр эжишкилер.
- Даштар шывадап ойнап чорааш эскербейн барган.
- ак хойну бир бору ойтур каап алган чип турган. Бору ону тооваан-даа.
- Хая корнуп кээрге, Кокейнин холечии Маадыр чедип келген болган.
- Томур Кокей байдан коргуп, сестип мунгараарга бойдус безин ону билип турар ышкаш Маадыр биле Томур эжишкилернин арнынче часкы соок хат хайыра чок Кокей байнын аажылаашкыны ышкаш хап турган.
- Маадыр эжи.
- Чуге дизе, оларнын эрге-хосталга чок байларга холечиктеп келгенинден аяа долуп киленнеп келгенинин демдээ. Байларга куду кордуруп келгенинден хону калганы. Эжи дээштин дидим, шын чорук, быжыг тура-соруктуг болгаш Маадыр туржуп шыдапкан.
- Томурнун кырынга кыжанып келген диргелиишкин хенертен чайлай берген.
- Оон холечиктеринге бужар болгаш чогенчиг болган, оларнын мурнунга Кокей бай кожай эвес, багай ырбакчы кортук мелегей кылдыр козулген.
- Кокей байнын аалынга холечиктеп тургаш найыралдажып алганнар. Холечиктин ийи чылы оларны чарылбас кылдыр холбаштырган болгаш ынакшылдын быжыг удазыны-биле доннаан.
- Томур колхозтун тракторизи, Маадыр колхозтун даргазы.
Оореникчилер шупту таблицазынга словарь состу бижиир.
-
Айтырыг-харыы
беседа Ооредилгеге чуткулдуг , быжыг сагылга-чурумнуг болуру.
сос курлавырын байыдары.
IV.Быжыглаашкын
Номчаан эгелеринге хамаарыштыр оореникчилерге чогаадыкчы ажылды кылдырар.
1. - Дараазында номчаан эгелеривиске хамаарыштыр синквейнден тургузаалынар.
Синквейн дээрге беш одуругдан тургустунган шулук хевири.[1]
Синквейннин тургузарынын чуруму:
1 –ги сос- чангыс сос, чуве ады
2-ги сос - ийи демдек ады
3-ку одуруг- уш кылыг созу
4-ку одуруг – домак.
5-ки одуруг – чангыс чуве ады
Чижээ:
Томур
Борулуг. Каржы
Холзээшкин. Коргуушкун. Камгалаашкын
Маадыр биле Томур ийи эжишки демиселче удур.
Найырал.
- Синквейн- биле эки ажылдадывыс. Силернин шуптунарнын тургускан синквейннеринер солун болгаш чогаадыкчы болду. Эр-хейлер!
2. Оореникчилерге чогаалга хамаарыштыр тестини кылдыртыр.
Капсырылга № 4
Слайд № 10 Бердинген чижек ёзугаар болуктер синквейни тургузар. Кылган ажылын камгалаар.
1-ги болук –Найырал
2-ги болук – Эжишкилер
3-ку болук – Кокей бай
Бугу оореникчилер тестини кылыр
Тестини кылгаш бодунун ажылын боду унелээр.
Слайд №11 Синквейн технология методу.

Бот ажыл

Коммуникативтиг билиглернин сайзыралы.
Чогаадыгга хамаарыштыр алган билиглерин туннеп билири.
V.Кичээлдин туннели, рефлексия - Богунгу кичээливистен туннелдерни ундурээлинер.
-Кичээливис эгезинде кандыг сорулгаларны салып алган бис?
- Ол сорулгалар чедип алдынган бе?
- Салган сорулгаларны чедип алыр дээш кандыг- кандыг ажылдарны кичээл дургузунда кылдывыс?
- Чогаалды чуге «Эжишкилер» деп адааныл?
- Чогаалдын кол маадыры кымыл?
- Кичээл солун болду бе?
- Бо кичээлден чуну кончуг сонуургадынар?
Кичээлге оореникчилернин ажылдаанын унелээри.
Демдек салыры. Башкынын айтырыгларынга харыылаар. беседа Туннелдерини кичээлге хамаарыштыр ундуруп билири.
VI.Онаалга Кичээлден оореникчилерге онаалганы бээр. Кылырынга хамаарыштыр допчулалды кылыр.
. Бердинген онаалгаларны оореникчи шилип алыр.
1. Чогаадыг «Маадыр – езулуг эш».
2. Чогаалга хамаарыштыр чурук чуруур.
3. Найырал, эжишкилер дугайында улегер домактар, чечен состер тып бижиир.
Онаалганы бижип демдеглээр. Билиинин болгаш сонуургалынын аайы- биле онаалгаларны шилиири.
Кичээлдин самоанализи.
Монгуш Эргептин « Одугенде чайлаг» деп чогаалын ооредирде дараазында сорулгалар салдынган:
Чогаалчынын допчу-намдары болгаш ажыл-чорудулгазы-биле ооренрикчилерни таныштырар.
Узундулернин созуглели- биле таныштырар база оореникчилернин сос курлавырын байыдар, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.
Куш-ажылчы чанчылдарга, эки ооредилгеге кижизидер.
Бойдуска, дириг амытаннарга ынак болурунга кижизидер
Ук сорулгаларны кичээл дургузунда боттандырар дээш беседа аргазын , хайгаарап коор арганы, болуктерге ажылдаар арганы, чогаадыкчы хамаарылганын методун, бижимел ажыл болгаш медерелдиг номчулга аргазы база синквейн технология методун ажыглап кичээлдин тургузуун 6 этапка тургускан.
Кичээлдин организастыг кезээ оореникчилернин кичээнгейин кичээлче хаара тудуп, класска ажылчын байдалды тургузуп алыр сорулгалыг эрткен.
Дараазында кезекке кичээлдин темазынга озек состу тыптырары –биле « Бодан. Тып Кыл» деп оюнну чоруткан болгаш оюнче уругларнын сонуургалын угландырып таблицаны ажыглаан. Ук таблицадан кичээлдин кол озек созу унген ( тожу деп сос). Чуге? деп проблемниг айтырыгны салып тургаш оореникчилерни чогаалдын темазынче киирген.
Чаа теманы тайылбырлап тура чогаалчынын дугайында дыннадыгны оореникчиге кылдырып, оон –биле уругларнын бот- тускайлан ажылдап билирин база немелде материалдар – биле ажылдаарынга чанчыктырган. Чаа теманы тайылбырлаарынга кичээлден оореникчилернин кол чуулду ылгап ундуруп келиринче углап айтырыг- харыы аргазын ажыглап, уругларнын карак-биле хайгааралын ( Тыванын картазында Тожунун девискээрин эки хайгаарап коор.) болгаш медерелдиг номчулганы киирген. Чогаалдын созуглелин номчударда класстын оореникчилерин уш болукке чарган. 1- ги болукке номчууру шыырак оореникчилерни эгенин оске эгелерден узун болганы – биле болуктээн. Оореникчилерни боттарынын ажылын туннеп, камгалап билирин сайзырадып болук бурузунге ол эгеге хамаарышкан айтырыгларны салып, кижи бурузунун бот кичээнгейин быжыглап карточкаларны улээн. Ук карточкаларга оореникчи бурузу эгеден утказы билдинмес чаа состу бижип алыр . Оон сайгарылга соонда башкынын тайылбырындан оон утказын азы синоним созун ол карточкаже киир бижиир. Бо чуул самбырыда база улуг таблица кылдыр астынган. Ооредилгеже эки хамаарылганы билиндирип боттандырары- биле 1 –ги эгенин сайгарылгазында кижизидиглиг ажылды чоруткан. Быжыглаашкын кезээнге уругларнын сос курлавырын байыдары болгаш номчаан эгелеирнге хамаарыштыралган билиглерин быжыглаары- биле синквейн технологияны ажыглаан. Ук чуул уругларны аажок сонуургаткан. Кичээл дургузунда оореникчилернин могап -турууушкунун болдурбас дээш сула шимчээшкинни база чоптуг ажыглаан. Ниитизи – биле кичээлде ажыглаан аргалар болгаш ажылдын хевирлери дидактиканын принцивинге даянып уругларнын назы – харын барымдаалап тургускан. Ук кичээл Федералдыг чаа стандартарга ундезилеттинип тургустунган болгаш салдынган сорулгаларын чедип алган.