Презентация по татарскому языку на тему Фонетика

Берд‰м республика имтиханнарына ‰зерл‰н_
(бу сораулар “Фонетика” б_леген тир‰нтен ™йр‰н_ ™чен бирелде)

Тартыклар классификациясе
Татар теленд‰ 28 тартык. ШуларныS ™чесе (в, ц, щ) бары тик рус теле аша керг‰н алынма с_зл‰рд‰ ген‰ кулланыла.
Ясалу урыннары буенча:
ирен-ирен тартыклары: [w, б, п, м]
ирен-теш: [в, ф]
тел алды: [д, т, с, з, ж, ш, щ, ч, G, л, н, р]
тел уртасы: [й]
тел арты: [к, г]
кече тел (увуляр): [къ, гъ, S, х]
бугаз (ларингаль): [
· (k‰мз‰) ]
фарингаль (йоткылык): [k]
Ясалу ысулы буенча:
йомык тартыклар [б, п, т, д, к, г, ц, щ, къ,
·(k‰мз‰)]
ярым йомык [м, н, л, S]
™релм‰ле (спирант, фрикатив): [в, ф, с, з, ч, ж, ш, й, G, w, х, k, гъ]
калтыраулы [р]
3. Артикуляцион яктан:
борын тартыклары: [м, н, S]
авыз тартыклары: калган 25 се.
4. Акустик яктан:
сонор тартыклар: [р, й, м, н, л, S, w]
шаулы тартыклар: барлык калган тартыклар.

Сузык авазлар
С_знеS вертикаль юн‰лешт‰ге х‰р‰к‰тен‰ карап, сузыклар ™ч т™ркемг‰ б_лен‰л‰р:
т_б‰н к_т‰релешле: [а, ‰]
урта к_т‰релешле: [о, ™, ы, э, э]
югары к_т‰релешле: [у, _, и, ы13 ы 14Ошибка! Закладка не определена.15]
C_знеS горизонталь юн‰лешт‰ге х‰р‰к‰те буенча сузыклар ике т™рле булалар:
алгы р‰т [и, э, э, ™, ‰, _] сузыклары.
арткы р‰т [а, о, о, у, ы, ы] сузыклары.
Иренн‰рнеS катнашу-катнашмавына карап, сузыклар:
иренл‰шк‰н [у, _, о, ™, о] k‰м иренл‰шм‰г‰н [а, ‰, ы, э(е), и, ы, э] була.

Дифтонг – ике сузык авазныS бер иGект‰ кил_е.
ИGек – ‰йтелешнеS иS кечкен‰ бер‰млеге. ИGек калыплары алтау: С ( Кер у.), СТ (ун), СТТ (ант), ТСТ (кыз), ТСТТ (карт), ТС (ке-ше). Сузыкка бетк‰н иGек – ачык, тартыкка бетк‰не ябык иGек дип атала.
Басым 3 т™рле була: с_з басымы (бер иGекнеS башкалардан аерылып торуы), фраза басымы (м‰гън‰ ягыннан б‰йл‰нг‰н бернич‰ с_знеS бер басым бел‰н ‰йтел_е), логик басым (с™йл‰мд‰ге бер с_знеS башкалардан аерылып торуы).
С_з басымы _зе д‰ 3 т™рле була. (Бу сорау Н. В. МаксимовныS 2002 елда басылган тест сорауларында бар.)
Экспиратор (динамик) – к™че бел‰н аерылып тора.
Микъдари (квантитатив) – озынлыгы бел‰н аерылып тора.
Музыкаль (тоник) – тон югарылыгы бел‰н аерылып тора.
Аваз _зг‰решл‰ре
Комбинатор _зг‰решл‰р:
аккомадация (ян‰ш‰ торган тартык k‰м сузыкларныS бер-берсен‰ Gайлашулары).
ассимиляция (авазларныS бер-берсен‰ охшашлануы).
диссимиляция (авазларныS охшашсызланулары).
Ассимиляция k‰м диссимиляция Gирлегенд‰ барлыкка килг‰н аваз _зг‰решл‰ре:
Диэреза – ян‰ш‰ тартыкларныS бер‰рсе т™шеп калу: артист – артис, килтер – китер.
Метатеза – с_зд‰ге авазларныS урыны алышыну: ярпаг (аз‰рбайGан теле) – яфрак (татар теле).
Элизия – ике с_знеS беренчесе сузыкка бетеп, икенчесе сузыкка башланса, бер басым астында ‰йтелг‰нд‰ аваз _зг‰решл‰ре була (беренчесенеке т™шеп кала): бара + иде [барайде], кара + урман [карурман].
Апокопия – ике с_зне кушып ‰йтк‰нд‰, бер яки бернич‰ авазныS т™шеп калуы: кайта алмады [кайталмады]. Иск‰рм‰: бу сорау Н. В. Максимов тестларында (2002 елгы китапта) бирелг‰н иде, ‰мма Gавабы б™тенл‰й икенче т™рле: рус теленн‰н керг‰н с_зл‰рд‰ге женский род к_рс‰ткеченеS т™шеп калуы (минута – минут, квартира – квартир). (“М‰гариф” н‰шрияты, 2002 ел). Бу с_зг‰ курсив бел‰н бирелг‰н аSлатманы “АSлатмалы с_злек”т‰н алдым.
Гаплология – с_зд‰ге ике берт™рле аваз я иGекнеS берсе т™шеп калу: Гайш‰ Ш‰риповна [гайш‰риповна].
Субституция – чит авазны кабул итк‰нд‰, аны туган телд‰ге аваз бел‰н алыштыру: хрен – кер‰н, клеть – кел‰т.
Синкопия – тамырдагы тар ‰йтелешле сузыкларныS кыскаруы: борын – борны, вакыт – вакты.

Позицион _зг‰решл‰р:
Протеза – ян‰ш‰ тартыклар алдына сузык ™ст‰л_: стол – ™ст‰л, скатерть – эск‰тер.
Эпентеза – ян‰ш‰ тартыклар арасына сузык ™ст‰л_: клеть – кел‰т, бревно – б_р‰н‰.
Редукция – басымсыз иGект‰ килг‰нд‰, [ы, е, о, ™] сузыклары кыскарып кил‰л‰р. Бу сан редукциясе була. Сыйфат редукциясе сир‰к була: ямансу (ямансылама).

АвазларныS чиратлашуы – бер морфема составындагы т™рле авазларныS теге яки бу кагыйд‰ нигезенд‰ т‰Sг‰лл‰ш_е чиратлашу дип атала.
Фонетик чиратлашу – яSгыраулыкта-саSгыраулыкта чиратлашу: ак – агам, тек – тег_, к_к – к_ге.
Тарихи чиратлашу: ата – ‰ти, ачы – ‰че, сач – ч‰ч, бавыр – б‰гырь.

Фонология – авазларны аларныS функциял‰ре ягыннан ™йр‰н_ ф‰не. Бу ф‰ннеS ™йр‰н_ объекты – фонемалар, ягъни с_зл‰рне т™з_ ™чен хезм‰т ит‰ торган б_т‰н б_ленм‰_че иS кечкен‰ аваз бер‰млеге.
Иск‰рм‰: 2011 елда укытучылар ™чен _тк‰релг‰н k‰м _тк‰рел‰ торган БРИ сорауларыныS В k‰м С ™лешл‰ренд‰ М. М‰kдиев ‰с‰рл‰ренн‰н алынган ™зекл‰р к_п бирелг‰н.


gђЗаголовок 1gђЗаголовок 2gђЗаголовок 3gђЗаголовок 4gђЗаголовок 5gђЗаголовок 6gђЗаголовок 7gђЗаголовок 8gђЗаголовок 915