Учебное пособия Татарча с?йл?ш?без
ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘГАРИФ ҺƏМ ФӘН МИНИСТРЛЫГЫ
УРТА ҺӨНӘРИ БЕЛЕМ БИРƏ ТОРГАН ДƏҮЛƏТ БЮДЖЕТ МӘГАРИФ УЧРЕЖДЕНИЕСЕ «ӘЛМӘТ ҺӨНƏР КӨЛЛИЯТЕ»
Татарча сөйләшәбез
СТО, СТМ группа студентларын татар теленә
өйрәтү буенча методик ярдәмлек.
Комплектның төзүчесе:татар теле
һәм әдәбият укытучысы
Захарова Зәлия Өлфәт кызы
Альметьевск 2015
Татар теленә өйрәтү
буенча методик ярдәмлек турында
Татар теленә өйрәтү буенча методик ярдәмлек Дәүләт стандарты таләпләренә туры китереп эшләнгән.
Бу методик ярдәмлек урта һөнәри белем бирү уку йорларында рус мәктәпләрен тәмамлаган рус студентлары өчен исәпләнгән һәм фән буенча тирән белем бирү, мәктәптә алган белемнәрне ныгыту, һөнәри юнәлеш бирү максатларын күздә тота. Әлеге юнәлештә түбәндәге таләпләрне куя: әдәби телдә иркен сөйләшү; бирелгән темага иҗади язма эш үти алу, уй-фикерләрен язма рәвештә белдерү алуларына ирешү; татар телен укыту дәвамында һәм аудитор дәресләрдән тыш үткәрелә торган чараларда студентларның рухи дөньяларын баету, патриотик һәм әхлакый тәрбия бирү, милли үзаң һәм милли горурлык хисен тәрбияләү; уку дәверендә студентларны һөнәри лексика, сөйләм әдәбе белән таныштыру.
Әлеге методик ярдәмлек башка махсус һөнәри белем бирү йортларында татар теле укытучыларына файдалану өчен тәгъдим ителергә мөмкин.
Эчтәлек
1 Танышу. Грамматик практикум.Некоторые грамматические особенности татарского языка 4 бит
2 Машиналарны чәчүлеккә әзерлиләр. Грамматик практикум. Фонетические особенности татарского языка 11 бит
3 Автомеханик сыйфатлары.Грамматик практикум.Существительные, особенности их использования 14 бит
4 Машина йөртүченең эш урынын оештыруга таләпләр.Грамматик практикум. Местоимения. 16 бит
5 Машинагыз бармы? Грамматик практикум. Прилагательные 21 бит
6 Язгы чәчү.Грамматик практикум Наречия 26 бит
7 Сәгать ничәдә? Грамматик практикум. Числительные 28 бит
8 “КамАЗ” – шәп машина! Грамматик практикум. Глаголы повелительного наклонения 34 бит
9 Тәмәке тартуның зарары. Грамматик практикум. Инфинитив 37 бит
10 Аракы кешене нишләтә? Грамматик практикум Глаголы условного наклонения 40 бит
11 “Ак үлем”нән саклан! Грамматик практикум. Глаголы изъявительного наклонения.Настоящее время, особенности их использования 44 бит
12 “КАМАЗ-Мастер” юлга кузгалырга әзер. Грамматик практикум. Глаголы прошедшего времени 48 бит
13 Хоккей уены. Җәйге каникул.Грамматик практикум. Глаголы будущего времени 55 бит
14 Автомеханик чакыртып буламы? Грамматик практикум.Вспомогательные глаголы 59 бит
15 Транспорт төрләре. Грамматик практикум.Союзы и частицы 61 бит
16 Йөртү (транспорт) чаралары аптечкасы (даруханәчеге).Грамматик практикум. Вводные слова 66 бит
17 Завод. Грамматик практикум. Конструкция предложения в татарском языке 77 бит
18 Бабам сугышта булган.Грамматик практикум. Причастия 79 бит
19 Рамазан – һөнәри көллияте студенты. Грамматик практикум. Деепричастия 81 бит
20 Егет көче. Грамматик практикум. Послелоги 83 бит
21 Төрле елларда чыккан машиналар. Грамматик практикум. Полные и неполные предложения 87 бит
22 Әтием – үрнәк. Грамматик практикум.Чтение и перевод профессионально ориентированных текстов 94 бит
Файдаланган әдәбият 100битНекоторые грамматические особенности татарского языка
Оформление вопросительной интонации с помощью аффиксов – мы / - ме:
Гаилә зурмы? Бу Альбинамы?
Әни өйдәме? Бабай картмы?
Оформление вопросительной интонации с помощью вопросителного местоимения:
Бу кем?(Это кто?)
Гаиләдә ничә кеше?(Сколько человек в семье?)
Оформление множественного числа имен существительных с помощью аффиксов – лар / -ләр и нар / нәр ( присоединяется к словам, оканчивающимся на м, н, ң).
машина – машиналар көн - көннәр
күмәч – күмәчләр урам – урамнар
Отсутствие в татарском языке категории рода. Различия по полу выражаются лексическими средствами. Например:
әни (мама) үгез (бык)
абый (старший брат) сыер (корова)
Отсутствие предлога:
Мин көллияткә китәм. (Я ухожу в колледж)
Әти заводтта эшли. (Папа работает на заводе)
В словосочетаниях «прилагательное + существительное», «местоимение+существительное», «числительное +существительное» склоняется только имя существительное, т.е. определяемое слова:
Зур авыл, зур авыллар, кечкенә авылда.
Минем әбидә, минем әбинең, минем әбигә, минем әбине.
Бер бала, биш балага, ике улым.
В татарском языке в одном слове сочетаюся гласные переднего ряда и мягкие согласные звуки или только гласные заднего ряда и твердые согласные звуки (закон сингармонизма):
бабамның ( у моего дедушки)
әбиемнең ( у моей бабушки)
балаларга (детям)
Агглютинативность татарского языка (словообразование, формообразование и словоизменение осуществляются при помощи окончаний):
Укытучы, кичен, иртән, көзен.
Балаларым, бакчасына.
В татарском языке, как и в русском, 6 падежей:
Баш килеш – основной п.(таш, өй)
Иялек килеш – притяжательный п.– ның, - нең (ташның, өйнең)
Юнәлеш килеш – направителҗный п.- га/-гә, -ка/-кә(ташка, өйгә)
Төшем килеш – винителҗный п.- ны, -не ( ташны, өйне)
Чыгыш килеш – исходный п.- дан/-дән, -тан/ -тән,- нан/ -нән( таштан, өйдән)
Урын-вакыт килеш – местно-временной п.-да/-дә,-та/ -тә( ташта, өйдә)
В татарском языке. Как и во всех тюркских языках, имеются особые формы выражения принадлежности:
Әнием (моя мама), әниең (твоя мама), әнисе ( его, ее мама).
Апабыз (наша сестра), апагыз (ваша сестра), апалары (их сестра).
В области синтаксиса главной особенностью является то, что сказуемое, выраженное любой частью речи. Стоит в конце предложения:
Әни эшкә бара. (Мама идет на работу.)
Бала матур. ( Ребенок красивый.)
Задание:
Запомните эти имена:
Илһам Шакиров (певец), Рудольф Нуриев (артист балета), Марьям Рахманкулова (композитор), Гамил Афзал (писатель).
Скажи свое имя по следующему образцу:
Минем исемем – Азат (Мое имя – Азат).
Поздоровайтесь с родственниками:
Исәнме,әнкәй – Здравствуй, мамочка. Исәнме әткәй – Здравствуй, папочка. Нихәл, әни? – Как дела мама?Сау бул, улым! – До свидания, сынок! Хуш, бабай!- Прощайте, дедушка! Хәерле кич, апа!- Добрый вечер, тетя!
Добавте к этим словам аффикс I лица единственного числа:
рука, камень, огонь, стул, девушка.
- к словам, имеющим только мягкие гласные в составе, добавьте аффикс I лица единственного числа.
- слова, которые вы знаете, и которые имеют только твердые гласные, просклоняйте по трем лицам принадлежности.
Прочитай по слогам:
Сарман буйларында яшел алан,
Печәннәре җитәр бер заман.
Бергә булулары бик күңелле,
Әмма айрылулар бик яман(Песня)
Разделите текст на слоги.
Җирдә миңа ни кирәк?
Җирдә миңа ни кирәк? Без яшәгән өй кирәк!
Әти дә әни кирәк! Җирдә миңа ни кирәк?
Җирдә миңа ни кирәк? Әллүкиле көй кирәк!
Җирдә миңа ни кирәк? Туган-үскән ил кирәк!
Тукай,туган тел кирәк! Җирдә миңа ни кирәк?
Җирдә миңа ни кирәк? Мәңге имин җир кирәк!
(Шәүкәт Галиев)
Правильно прочитайте предложения и переведите на русский язык.
Мин ятам. Син укы. Без яшь. Әти көлә. Әни сөйли. Яз башлана. Урман зур. Күл тирән. Үзем әйтәм. Исемең ничек? Абый кайда? Көн нинди? Юл кыска. Үлән яшел. Рәхмәт сезгә! Гафу итегез, мин үзум. Бер кеше бара. Өч сум бир әле. Егерме сум бирдем.
Переведите на татарский язык.
Я читаю. Он рабочий. Трава зеленая. Улица большая. Он рабочий. Сад красивый. Мы увидели.
Отвечайте одним отрицательным словом на вопрос:
Укыдыңмы?
Беләсеңме?
Язамы?
Әйтәме?
Переведите на татарский язык:
Я не рабочий. Я не строитель. Он не шофер. Мы не студенты. Вы не ученый.
Образуйте множественное число от данных существительных:
Аш,токмач,он,шикәр,тоз,ботка,шулпа,өчпочмак,чәк-чәк,бәлеш,чәй,ит,сөт.
Поставь правильные окончания
a) Ташчы эш... килде.
1) – ка
2) – кә
2) – гә
b) Лимон... С витамины бар.
1) – ны
2) – да
3) – тә
Прочитайте диалог:
Исәнмесез!
Исәнмесез. Таныш булыйк. Минем исемем Әлфия. Ә сезнең исемегез ничек?
Минем исемем Рәмзия.
Сез Казанда яшисезме?
Әйе. Мин Казанның Киров районында яшим. Ә сез кайда яшисез?
Мин шулай ук Казанда яшим. Минем фатирым Ленин районында.
Рәмзия, сезгә ничә яшь?
Миңа егерме биш яшь. Ә сезгә?
Миңа егерме дүрт яшь. Мин бу заводта яңа гына эшли башладым. Сез монда күптән эшлисезме?
Мин заводка авиация институтын тәмамлагач килдем. Инде дүртенче ел эшлим.
Мин шулай ук авиация институтын тәмамладым. Аннан соң бер ел кызым белән өйдә утырдым.
Хәзер кызыгызга ничә яшь?
Ике яшь. Ә сезнең балаларыгыз бармы?
Әйе. Ике улым бар. Олысына алты яшь, кечесенә дүрт яшь. Алар балалар бакчасына йөриләр. Ә сезнең кызыгыз?
Минем кызымны дәү әнисе карый.
Сез әти-әниләрегез белән торасызмы?
Әйе. Без алар белән бергә торабыз. Ә сезнең әти-әниләрегез исәннәрме?
Әйе. Исәннәр. Алар Әлмәт шәһәрендә яшиләр. Минем ирем дә Әлмәтнеке. Без аның белән институтта бер группада укыдык. исәннәрме?
Сезнең ирегез дә компрессорлар заводында эшлиме?
Юк. Минем ирем авиация заводында эшли. Сезнең ирегез кайда эшли?
Минем ирем табиб, ул республика клиник хастәханәсендә эшли. Ярый, Әлфия, хушыгыз. Сезнең белән танышуыма бик шатмын.
Мин дә. Сау булыгыз.
Слова и выражения:
таныш булыйк – будем знакомы
минем исемем – мое имя, меня зовут
сезнең исемегез ничек? - как вас зовут?
Казанда яшисезме? – В Казани живете?
Казанның Киров районы – Кировский район города Казани
кайда? – где?
шулай ук – так же
ничә яшь? – сколько лет?
миңа егерме биш яшь – мне двадцать пять лет
сезгә – вам
яңа гына эшли башладым – только что начала работать
монда – здесь
күптән эшлисезме? – давно работаете?
тәмамлагач килдем – пришел(ла) после окончания
инде – уже
дүртенче ел – четвертый год
аннан соң – после этого
кызым белән – с дочерью
олысына – старшему
балалар бакчасына – детский сад
дәү әнисе – бабушка (ее, его)
карый – воспитывает (ухаживает)
торасызмы? – живете (ли)?
исәннәрме? – живы ли?
ирем – муж (мой)
Әлмәтнеке – из Альметьевска
Укыдык - учились (мы)
танышуыма бик шатмын – рад(а) нашему знакомству
Переведите следующие сочетания и составьте рассказ на тему “Как доехать...”
Почмакка кадәр, чатка кадәр, Ленин урамына кадәр, Татарстан урамы буйлап, ике квартал аша, җир асты юлы аша, “Казан” кунакханәсенә хәтле, дүрт йорт аркылы, ун-унбиш минут саен, троллейбус билеты.
Составьте аналогический диалог, используя нижеприведенные выражения:
Автотранспорт – автотранспорт
Сломаться - ватылырга
Легковой автомобиль – җиңел автомобиль
Карбюратор – карбюратор
Индивидуальные транспортные оборудования – шәхси транспорт җиһазлары
Специальный - махсус
Заменить (заменять) – алмаштырырга
Стартер - стартер
Контроль-измерительные приборы – контроль-үлчәү приборлары
Механик – механик
Ремонтный пункт – ремонтлау пункты
Смотровой,-ая,-ое ...яма – карау ..ы, тикшерү ...ы ... чокыры
Повреждение – ватылу
Система регулирования тяговых двигателей – двигательләрне җайлау системасы
Покрышка автомобильная –автомобиль тышлыгы
Регулировать мотор – моторны көйләргә
Свеча – свеча
Колесо –тәгәрмәч
Уровень тормозной жидкости – тормоз сыеклыгының күләме
68008511684024180801130304432935116840
68008538354043853103365502318385469900
10229852965453728085248920
Фонетические особенности татарского языка
Современная татарская алфавит состаит из 38 букв.
Названия букв в татарском языке такие же, как и в русском. Чтобы отразить своеобразие фонетической системы татарского языка, следующие шесть были приняты дополнительно: ә,ө,ү,җ,ң,һ.
В татарском языке 9 гласных звуков: [а]-[ә], [у]- [ү], [ы]- [е], [о]- [ө], [и]. Кроме них, в татарском языке вместе с заимствованными словами вошли еще три русскихзвука: о (долгое), э (долгое), ы (долгое), отличающихся от татарского звуков, передаваемых теми же знаками. Гласные звуки подразделяются на твердые (гласные заднего ряда) - [а], [у], [ы], [о] и мягкие (гласные переднего ряда) - [ә], [ү], [е], [ө], [и]. Такое четкое подразделение гласных обуславливает в татарском языке закон сингармонизма, суть которого сводится к следующему: ряд гласного звука в корне или в первом слоге сохраняется в присоединенных к нему аффиксах и слогах: например, танышырга мөмкинме.
В татарском языке ударение стремится занять место в последнем слоге: әние'м,балал'ар,төнл'ә,көнд'ез.
Задание:
Место точек поставьте нужные буквы.
а) К..ләм, мәк...лә, сәнг...ть, иг..тибар, г..рәп, дикък...ть, һәр...яклы, ел..язма, яшә...е, г...мер, шәфк...ть, сөйк...мле, я...гын, бор...нгы, шөг..ль, гаҗ...п, г...мьсез, мөст...кыйль, к...нәфер, кагыйд..., дәг...ва, дәв...м, мәгълүм...т, орч..к, йолд...з, Бөг...лмә, җәмг...ять, җәмәг..ть, фәк..ть, бөт...несе, һәл...к, вәг...дә, пәрәве.., к..рдәш, сәлам..т, мәг..риф, ядк..рь.
ә) Маш..на, ка..ш, реж..м, м..тор, юнә..ш, т..зек, к..пер, м..хан..к, л..тр, инж..н..р,кул..анма, каб...на, каб..ль, запа.., б..нз..н, яш..л, я..улык,п..чрак, г..р..ж,ху..а, авт..бус, аккумул..тор, аморт..затор, стаб..л..затор, стан..ия, св..тофор, сал..н, рул.., п..дал.., ном..р, һ..лак..т.
б) Мам..к, т..бә, в..ранда, әйб..р, бүр..нә, бл..к,асфал..т, мат..а, мәй...ан, авыр...ык, д..м, ш..реп, ...ава, ка..ка, га..ка, ка..ак, бал..ык, иш...к, так..а, т..мер, кала..., то..ак, җитешт..р..че, сын..у, кабел.., ташч..., к...рпеч, кат..ргы,ачк..ч, бу...у, акб..р, пыч..ы.
Игра “Кайсысы артык?”
а) укучы, студент, аспирант, төзүче;
ә)Идел, Нократ, Чулман, Казансу, Каспий;
б)Әлмәт, Казан, Азнакай, Бөгелмә, Балтач;
в)нарат, икмәк, чыршы, каен, имән;
г)Яңа ел, 8 нче Март, 9 нчы май, 17 нче март, 23 нче февраль;
д) өстәл, кашык, тәлинкә, чүмеч, чынаяк.
Работа по картинке.
222886213359
Рәсемдә кемнәр сүрәтләнгән?
Эшчеләр нишлиләр?
Елның кайсы вакыты?
ТЕСТ
Найди правильный ответ.
Татар алфавитында хәрефләр саны
36
37
38
Өстәмә кабул ителгән тартымнар
[в], [к], [г]
[җ], [ң], [һ]
[ч], [с], [т]
Өстәмә кабул ителгән сузыклар
[и], [ы], [э]
[о], [а], [у]
[ә], [ө], [ү]
Сингармонизм законына буйсынмаучы сүзләр
әниемнең, бабабызга, тукталышта
пешекче, ташчы, шофер
Казаным, төнге, көндез
Басым дөрес куелмаган сүз
'тавышыгыз
шалтырат'ам
кияүд'ә
Дөрес язылган сүз
Шәхәр
Шәһәр
Дөрес язылмаган сүз
тауыш
тавыш
Казан сүзе – ялгызлык исем
Казан – борынгы шәһәр
Казанда аш пешә
[а] сузыгының нечкә пары
Ә
Ө
Ү
[ү] сузыгының калын пары
О
Ы
У
Существительные, особенности их использования
Имена существительные в зависимости от принадлежности одному из трех лиц, участвующих в разговоре (т.е. мне, тебе,ему), могут принять аффиксы принадлежности. В русском языке это значение передается прибавлением к имени слов мой, твой, его, в татарском же употреблением аффиксов в составе слова. Одним и тем же словом можно передать и предмет, и лицо, которому принадлежит предмет: китап- книга, китаб-ым – моя книга, кул – рука, кулың – твоя рука, эш- дело, эш-ебез – наше дело и т. д.
Единственное число
1 лицо –ым/-ем/-м(тозым, шәһәрем, түбәм)
2 лицо – ың/-ең/-ң (тозың, шәһәрең, түбәң)
3 лицо –ы/-е, -сы/-се (тозы, шәһәре, түбәсе)
Множественное число
1 лицо –ыбыз/-ебез, -быз/-без (тозыбыз, шәһәребез, түбәбез)
2 лицо –ыгыз/-егез, - гыз/-гез (тозыгыз, шәһәрегез, түбәгез)
3 лицо –лары/-ләре ( тозлары, шәһәрләре, түбәләре)
Задание:
Прочитайте слова:
Китабыбыз, үлəнебез, əтиебез, əниебез, чалбарыгыз, бабагыз, үлəнегез, җилəклəре, көзгебез, көзгелəре, китаплары, балагыз, абыебыз, рəхмəтебез, əбилəре, балалары, көннəре, бабайлары, суыгыз, тырмабыз, абыегыз, əниегез.
Составьте маленький рассказ.
Автомеханик сыйфатлары турында фикер алышыгыз. Артур үзенең булачак хезмәтен менә болай күз алдына китерә. Сез аның белән килешәсезме? Фикер алышыгыз, исемнәрнең килешләрен билгеләгез.
Үрнәк хикәя:
Мин машина йөртергә яратам. Машинаның төзелеше бик кызык. Табиб кебек машиналарны дәвалаячакмын. Автомеханик буларак машиналар ремонтлау мастерское ачырга җыенам. Анда карбюраторны, моторны төзәтү, свечаны алыштыру, шиннардагы басымны тикшерү, арткы тәгәрмәчләрнең тормазларын көйләү. Минем яраткан шөгылем. Кешеләргә ярдәм итәргә яратам.
Правильно прочитайте стихотворение. Пожелание шоферу.
Машинаңның төзеклегенТавышыннан таныйсың.Машинаңда көннәр буеЧакырымнар саныйсың.Сиңа бүген чын күңелдәнТелибез хәерле юл!Машинаң да төзек булсын,Үзең дә сәламәт бул!
4.Составьте предложения.
Рəхмəт, тырма, ылыс (хвоя), үлəн, күз, он, көзге, сөлге, су, ант (клятва), ана, көн, гадəт, галим, кəҗə, җилəк, маэмай(собачка), көн, таң, моң.
5.Скажите одним словом.
Мой город, твоя деревня, его родственник, мой ребенок,твое время, его старшая сестра, твое полотенце, твоя мать,твой глаз.
Примечание: когда слово оканчивается на глухие согласныек, къ, п, они при добавлении аффиксов переходят в звонкие вовсех лицах:
китап (книга)— китабым, китабың, китабы;
Җилəк (ягода)— Җилəгем, Җилəгең, Җилəге;
калак [къалакъ] (ложка)— калагым, калагың, калагы.
6. Составьте предложения со словами: минеке, аныкы, сезнеке, аларныкы.
Местоимения
Местоимения в татарском языке употребляются вмести самостоятельных слов, но не называют их и не определяют их содержания.
Различаются следующие разряды местоимений:
Личные (зат алмашлыклары): мин – я; син – ты; ул – он (она,оно); без – мы; сез – вы; алар – они.
Указательные (күрсәтү алмашлыклары): бу – это (эти, эта); шул – этот; ул – это;теге- тот; шундый, андый, мондый – такой и т. д.
Вопросительные (сорау алмашлыклары): кем – кто; нәрсә – что; ничек – как; нинди – какой; кайсы – который и т. д.
Определительные ( билгеләү алмашлыклары): үз – свой; барча, барлык, һәммә – все; һәр, һәрбер – каждый и т. д.
Неопределенные ( билгесезлек алмашлыклары): ниндидер – какой-то; кемдер – кто-то; әллә кайчан – когда-то; әллә ничек – как-то и т. д.
Отрицательные (юклык алмашлыклары):беркем,һичкем – никто;беркайда,һичкайда – нигде; бернәрсә, һичнәрсә – ничто и т. д.
Притяжательные ( тартым алмашлыклары): минем – мой; синеке – твой; аныкы – его,(ее); безнеке – наш; сезнеке – ваш; аларныкы – их.
Многие местоимения принимают аффикс принадлежности и склоняются по падежам.
Склонение местоимений мин (я), ул (он)
Падеж мин ул
Основной
Притяжательный
Направительный
Винительный
Исходный
Местно-временной Мин - я
Минем-у меня, мой
Миңа – мне
Мине – меня
Миннән – от меня, с меня, из меня
Миндә – у меня, на мне, во мне Ул – он
Аның – у него, его
Аңа – ему
Аны – его
Аннан – с него, от него, из него
Анда – у него, на нем, в нем; там
Задание:
Прочитайте правильно.
Бу апа, бу минем әнием, бу синең әтиең, бу аның әбисе, бу тозлы су, бу ак болыт, бу безнең Мостафа, бу кара төн.
Бу солы боткасы, бу тәмле сөт, бу кадерле укытучы, бу сезнең урам, бу кыйммәтле бүләк, бу тирән су, бу тыйнак Булат, бу аларның киеме, бу әнинең күзе, бу абыйның башы, бу безнең Ватан, бу аның хатыны, бу безнең шәһәр халкы, бу Галиянең колагы, бу Гата хаты.
Переведите.
Мин бүген китәм.
Миңа билет аскы урынга кирәк.
Бабайга каешларны каптырырга булышыгызчы?
Сез бушмы?
Менә минем телефон.
Сездән машинаны юуыгызны үтенәм.
Минем машина артыннан барыгыз.
Сездә мотор мае бармы?
Анда күпер бар.
Сезнең автомобилегезнең тизлек күчергече эшләми.
Составьте предложения.
Түлим, мин, штраф.
Минем, килә, карыйсым, автобуслар, расписаниесен.
Кич, мин, белән, китәм.
Калды, биш, поезд, минут, китәргә
Туры, киләчәк, ремонт, 100, түләргә, өчен, ремон.
Кирәк, бензин, тутырырга, бакка.
Бетте, асфальт, юл.
Каптырып, куркынычсызлык, куегыз, каешларын!
Ярыймы, тәмәке, монда, тартырга?
Бөгелмәгә, җитәчәк, килеп, очкыч, кайчан?
Прочитайте. Переведите
Һәркем аңлый. Һәр кеше аңлый. Һәр эшне әйбәт итеп эшләргә кирәк. Бөтен кеше кул чапты. Барлык студентлар катнашты.барчасына да бүлеп бирделәр. Һәркемне шаккатырды, һәммәсенә дә алма бирделәр. Барчасын залга җыйдылар. Кемдер сөйли башлады. Кемнеңдер җырлаганы ишетелде. Кемгәдер каршы чыкканнар. Кайберләре югалган. Кайберәүләргә авыр булган. Һичкемне белмим. Һичкемнән ишетмәдем. Һичнәрсә комачауламый. Беркем дә күренмәде. Бернинди тавыш юк. Ул бернәрсә дә белми иде. Бу эш сезнеке. Теге мунча безнеке.
Дайте различные варианты ответов.
а) Ул кайда яши?
————
————
————
————
б) Ул кайда эшли?
————
————
————
————
в) Ул кайда укый?
————
————
————
————
г) Ул нəрсə укый?
————
————
————
————
д) Ул кайдан кайта?
————
————
————
————
е) Ул кая бара?
————
————
————
————
ж) Ул кемне белə?
————
————
————
————
з) Бу кемнең китабы?
————
————
————
————
Работа над текстом.
Машина йөртүченең эш урынын оештыруга таләпләр.
Эш урынында кешегә хезмәт итү өчен кирәкле информация бирүче әйберләр, идарә һәм ярдәмче органнар урнаштырыла. Эш урыннары шәхси һәм күмәк булырга мөмкин. Алар утырып, басып һәм алмашып эшләү булдырылырга мөмкин.
Машина йөртүченең төп эш урыны булып кабинадагы утыргыч исәпләнә. Урындык, эшчегә, хезмәт шартына һәм уңайлыкка карап, гәүдәнең физиологик торышын тәэмин итәргә тиеш.
Утыргычның утыру өлеше, арка сөяге, кул аслыгы (култыкса), аяк куйгычы булырга тиеш. Утыргычның биеклеге көйләнә торган булырга тиеш.
Утыргыч идәнгә беркетү җайланмасы ярдәмендә урнаштырыла. Машиналарда куркынычсызлык каешлары белән тәэмин ителә.
Трактор яки автомобильдә кабина – тракторчы яки шоферның эш урыны ул, шуңа күрә анда уңайлы эш шартлары тудырылган булырга тиеш. Ул металлдан эретеп ябыштыру ысулы белән җыела. Аның идәне, өс һәм ян кормалары була. Ян кормаларда ышыклагыч тәрәзәләр һәм пыяла чистарткычлар, ишекләр, җилләтү һәм җылыту челтәрләре урнаштырыла. Кабинаның эче тавыш һәм җылы үткәрмәүчән материал белән каплана. Кабина двигатель өстендә (КамАЗ, ГАЗ-66) яки артында урнаштырылырга мөмкин.
Прилагательные
Имя прилагательное (Сыйфат).Прилагательные делятся на две группы: качественные прилагательные и относительные прилагательные.
Качественные прилагательные имеют степени сравнения.
Сравнительная степень образуется при помощи аффиксов – рак, - рәк:
Сары – сарырак (желтый – желтее)
Кара – карарак (черный – чернее)
Ак – аграк (белый – белее)
Кызыл – кызылрак (красный – краснее)
Яшел – яшелрәк ( зеленый – зеленее)
Зәңгәр - зәңгәррәк (голубой – голубее)
Превосходная степень выражается присоединением к прилагательному слов иң, бик (самый, очень), а также повторением первого слога с прибавлением звуков [п] или [м]:
Матур – бик матур, иң матур (самый красивый)
Ак – бик ак, иң ак, ап-ак (самый белый)
Яшел – бик яшел, иң яшел, ямь- яшел (самый зеленый)
Зәңгәр – зәп-зәңгәр (самый голубой)
Кызыл – кып-кызыл (самый красный)
Кара – кап-кара (самый черный)
Сары - сап-сары (самый желтый)
Уменьшительная степень выражается с помощью уменьшительных, ласкательных и увеличительных аффиксов:
Яшел – яшькелт (зеленоватый)
Ак – аксыл (беловатый)
Кызыл –кызгылт (красноватый)
Күк – күгелҗем (синеватый)
Сары – саргылт (желтоватый)
Кара – карасу (черноватый)
Зәңгәр – зәңгәрсу (голубоватый)
Относительные прилагательные образуются от существительных при помощи аффиксов – лы/ -ле, -сыз/ -сез, - гы/ - ге, - кы/ -ке, - чан/ - чән и др.:
юл-лы (сыз) кич-ке уй-чан
май-лы (сыз) көндез-ге сүз-чән
ишек-ле (сез) яз-гы кунак-чыл
эш-ле (сез) кыш-кы гарь-чел
Задание:
Прочитайте и запомните.
Бүген көн нинди? Какой сегодня день?
Бүген һава торышы нинди? Какая сегодня погода?
Бүген көн җылы, аяз (кояшлы, матур). Сегодня погода (день) теплая, погожая (солнечная, хорошая).
Бүген көн эссе, аяз (кояшлы). Сегодня день жаркий, погожий (солнечный).
Бүген көн болытлы, яңгырлы (буранлы, кар ява). Сегодня день облачный, дождливый (буран, идет снег).
Бүген көн җилсез, аяз, эссе (җылы, суык). Сегодня день безветренный, погожий, жаркий (теплый, холодный).
Иртәгә көн нинди булыр?/ Иртәгә һава торышы нинди булыр? Какая завтра будет погода?
Иртәгә көн шундый ук булачак. Завтра погода будет такая же.
Иртәгә көн суык булачак (җилле булачак, яңгырлы булачак, томанлы булачак). Завтра будет холодно (ветрено, дождливо, туманно).
Иртәгә көн суыграк булачак (җылырак булачак, эссерәк булачак). Завтра будет холоднее (теплее, жарче).
Бүген нинди температура?/ Бүген ничә градус? Какая сегодня температура?/ Сегодня сколько градусов?
Иртәгә температура нинди булыр? Завтра какая будет температура?
Кичә температура нинди булды? Какая вчера была температура?
Бүген температура кичәге шикелле (шундый ук). Сегодня такая же температура, как вчера (температура такая же).
Бүген ноль градус. Сегодня ноль градусов.
Иртәгә өч градус җылы булачак (суык булачак). Завтра будет три градусов тепла (холода).
Бу гыйнвар ае өчен гадәти һава. Для января это обычная погода.
Гыйнварда, гадәттә, суык була. В январе обычно холодно.
Февраль буранлы була. Февраль бывает метельный, буранный.
Март ае җилле була. Март месяц бывает ветреный.
Июль ае эссе (кызу) була. Июль месяц бывает жаркий.
Октябрь яңгырлы була. Октябрь бывает дождливый.
Миңа мондый һава торышы ошый (ошамый). Мне такая погода нравится (не нравится).
Мин мондый көнне яратам (яратмыйм). Я люблю (не люблю) такой день (погоду).
Мин кояшлы (яңгырлы, карлы, җилле) көнне яратам (яратмыйм). Я люблю (не люблю) солнечный (дождливый, снежный, ветреный) день.
Мин җәйне (көзне, язны, кышны) яратам. Я люблю лето (осень, весну, зиму).
При помощи вышеприведенных сочетаний охарактеризуйте осень, зиму, весну.
Составьте антонимический ряд.
Җылы, кап-кара, озын, салкын, кыска, матур, ап-ак, болытлы, ямьсез.
От следующих существительных образуйте прилагательное и составьте с ними предложения:
Әти – су -
Әни – дым -
Бала – шөреп -
Китап – кадак-
Балчык –битум –
Прочитайте стихотворение Р.Файзуллина “Карт шагыйрь” .
Шәфәкъләр алсу-алсу,
Дөньялар ямансу.
Ә күкләр зәңгәр, зәңгәр!
Күзләрдә яшьләр, яшьләр...
Ни кичкәнбез, ни уйда без –
Бик аз беләсез, яшьләр.
Әй, җирләр, яшел, яшел!
Күңелдә сагыш, сагыш...
Кем яд итәр үзегезне,
Сез безне онытсагыз?..
Әй, сулар ярсу-ярсу!
Эчләрдә ялкын-ялкын...
Без китәбез, кала өмет,
Акларсызмы ил хакын?..
Шәфәкъләр алсу-алсу,
Дөньялар ямансу
Составьте с ними словосочетания.
Үрнәк: Пешекче яшь ( кечкенә, матур, авыру, сәламәт).
Өй ... .
Агач ... .
Бульдозерчы … .
Асфальт … .
Мамык … .
Завод … .
Эшче … .
Найдите прилагательные:
Сары ут капкан бу кырда
Көнбагыш арасында –
мин ничектер, ә менә син –
бер зәңгәр яра сыман...
Зәңгәр яулыгың читеннән
ялварды зәңгәр күзләр. (Р. Файзуллин)
Прочитайте предложения и переведите.
Бу алма зур. Бу алмалар зуррак. Бу кыз матур. Бу — бикматур кыз. Өй җылы. Өй җып-җылы. Урман яшел. Урманнарямь-яшел. Үлəн сары. Үлəннəр сап-сары. Көн бик матур. Көннəр аеруча матур. Син гаять акыллы. Галим Рəшиттəн акыллырак. Рөстəм миннəн зуррак. Саша Колядан кечкенəрəк. Син бик зур. Син — иң зур бала. Гөлфия — иң кечкенə бала. Сəрия — гаять акыллы. Мирза аеручаакыллы. Чəчəк кып-кызыл. Бу чəчəклəраеруча кызыл. Көн салкын. Көннəр сап-салкын. Көн салкынрак.
Вставьте прилагательные.
1. — Бу алма ... мы?
— Юк, яшел.
2. — Галиянең костюмы ... мы?
— Әйе.
3. — Айсылу ... костюм аламы?
— Юк, зəңгəр.
4. — Аның портфеле ... мы?
— Юк, кап-кара түгел.
5. — Синең машинаң ... ме?
— Әйе, ...
6. — Булатның машинасы нинди?
— ...
7. — Әтиеңнең машинасы нинди?
— ...
8. — Сезнең квартирагыз бик ... мы?
— Юк, бик ... түгел.
Пословицы.
Алтын кирəк түгел, акыл кирəк - (Не нужно алтына, ум нужен).
Акыллы ир хатынын яманламас — (Умный муж не станет смеяться над женой).
Акыллы сүз алтыннан кыйбат — (Умное слово дороже золота).
Работа над текстом.
Машинагыз бармы?
Сезнең машинагыз бармы? Безнең юк иде. Машина алыр өчен, бик күп акча кирәк шул...
Әтинең дусты яңа машина сатып алган. Ә иске машинасын сатам, ди. Иске машина түгел әле ул. 3 кенә ел йөргән “Жигули».
Камил абый ул машинаны безгә тәкъдим итте. Ул кадәр акчабыз юк инде, билгеле. Ләкин Камил абый болай ди:
300 мең бар, дисез, банктан кредитка 100 мең алырсыз. 400 мең була. 50 меңне бурычка алып торырсыз. Була 450 мең.
Әтинең машина аласы килә. Бигрәк тә бакчага барып йөрү өчен кирәк, ди. Әни дә каршы түгел. Әти белән әни узара киңәштеләр дә машинаны алырга булдылар.
Шулай итеп, без машиналы булдык.
?
Сезнең машинагыз бармы?
Ул машина өчен акчаны ничек җыйдыгыз?
Бу гаилә машинаны ничек алган?
Бу машина яңамы? Ул күпме тора?
Машина алгач, алар ничек яшәрләр?
Сезнең күршеләрегезнең, танышларыгызның ничә машинасы бар?
Ул машиналар искеме, яңамы?
Наречия
Наречия в татарском языке, как и в русском, является неизменяемой частью речи, указывает на признак действия или признака. Наречия в следующих предложениях выражают признак процесса, объем, сравнение, способ действия:
Эксковаторчы көены тиз (быстро) казый.
Төзүче бинаны әкрен (медленно) төзү.
Мин үз эшемне бик (очень) яратам.
Сания аз (мало) сөйли, күп (много) эшли.
Комплекслы поезд бригадасы эштән соң озак (долго) йоклады.
Үзе шардай (как шар), тәме балдай (как мед).
Обстоятельственные наречия выражают время, место, причину и цель совершения действия.
Әти машинаны иртән ( утром) кабызды.
Мин сезнең янга кичен (вечером) килермен.
Бөтен тырышу юкка булды (все старения были напрасны).
Морфологические показатели наречий: аффиксы – ча/ - чә, - дай/ - дәй, - тай/ - тәй, - лай/ - ләй, - лый/ - ли, - лап/ - ләп, - лата/ - ләтә, - п/ - еп, - гары/ - гәре, - кары/ - кәре, - тын/ - тен, - н/ - ын/ - ен.
Задание:
Татар, синең, бизәк,койма, чүкеч, мамык, кич, кыш, акча, май, яз, җәй, акбур,оста,кирпеч.
Прочитайте рассказ Г.Тукая “Яз”. Найдите знакомые вам наречия.
Яз.
Яз март аеннан башлана.
Инде көн урталарында кояш шактый җылыта башлый.
Кояш инде күктә, кыштагы кеби күренеп кенә китмичә, озак тора башлый. Шунлыктан көннәр озая, төннәр кыскара.
Карлар, бозлар эриләр. Су өстендә көймәләр, пароходлар, ак фаруслар пәйда була.
Әкрен-әкрен күбәләкләр, чебеннәр, черкиләр күренә башлыйлар. Кырларда, болыннарда яшеллекләр, агач башларында кошлар чыркылдаша башлыйлар.
Агачлар, куаклар яфрак ярып зиннәтләнәләр.
Һәр җирдә тереклек, күңеллелек башлана.
Некоторые незнакомые вам слова: кеби (кебек) – как; көймә – лодка;фарус – парус; ялыккан – уставший; яфрак ярып – распуская листья; зиннәтләнәләр – украшаются; тереклек – оживление, жизнь.
Самостоятельная работа.
Числительные
В татарском языке различают следующие виды числительных: количественные, порядковые, собирательные, разделительные, приблизительные и дробные.
Количественные числительные выражают точное количество предметов:
1 – бер
2 – ике
3 – өч
4 – дүрт
5 – биш
6 – алты
7 – җиде
8 – сигез
9 – тугыз
10 – ун
20 – егерме
30 – утыз
40 – кырык
50 – илле
60 – алтмыш
70 – җитмеш
80 – сиксән
90 – туксан
100 – йөз
1000 – мең
1 000 000 – миллион
42 – кырык ике
75 – җитмеш биш
58 – илле сигез
83 – сиксән өч
197 – йөз туксан җиде
1674 – (бер) мең алты йөз җи җитмеш дүрт
198 – йөз туксан сигез
Числительные от 11 до 19 (кушма саннар) пишутся слитно:
11 – унбер
12 – унике
13 – унөч
14 – ундүрт
15 – унбиш
16 – уналты
17 – унҗиде
18 – унсигез
19 - унтугыз
Порядковые числительные выражают последовательность предметов.Образуются при помощи аффексов – нче/ - нчы, -ынчы/ - енче:
Алты – алтынчы егерме тугыз – егерме тугызынчы
Унике – уникенче йөз утыз өч – йөз утыз өченче
Собирательный числительные образуются от основы количественных числительных с помощью аффиксов – ау/ -әү:
Бер – берәү алты - алтау
Ике – икәү җиде – җидәү
Значение собирательности выражается в основном у числительных от 1 до 10.
Разделительные числительные образуются при помощи аффиксов – ар/ - әр, - шар/ - шәр:
Берәр (по одному)
Икешәр (по два)
Өчәр (по три)
Дүртәр (по четыре)
Бишәр (по пять)
Алтышар (по шесть)
Җидешәр( по семь)
Сигезәр (по восемь)
Тугызар (по девять)
Унар (по десять)
Егермешәр (по двадцать)
Числительные приблизительного счета обозначают примерное количество предметов и образуются с помощью аффиксов – лап/ - ләп, - лаган/ - ләгән:
Егермеләп (около двадцати)
Утызлап (около тридцати)
Унлаган ( десятки)
Йөзләгән ( сотни)
Дробные числительные образуются сочетанием двух количественных числительных:
1/4 - дүрттән бер (одна четвертая)
3/7 – җидедән өч (три седьмых)
3/10 – уннан өч три десятых)
Учитесь читать правильно:
0,3 – ноль бөтен уннан өч (ноль целых три десятых);
2,35 – ике бөтен йөздән утыз биш (два целых тридцать пять сотых);
4,873 – дүрт бөтен меңнән сигез йөз җитмеш өч (четыре целых восемьсот семьдесят три тысячных).
Если при чтении числительных у вас возникло затруднения, то попробуйте мысленно разлагать числительное на разряды:
29 =(20 +9) – егерме тугыз;
184 =(100 + 80 + 4) – йөз сиксән дүрт;
1984 = (1000+900+800+4) – бер мең тугыз йөз сиксән дүрт.
А теперь поговорим о времени. Как мы спросим, если хотим узнать, который час?
Вакыт күпме? (Который час?)
Вакыт (время)
Күпме? (Сколько?)
Сәгать җиде (семь часов)
Тугызынчы унбиш минут (пятнадцать минут девятого)
Унынчы ун минут (десять минут десятого)
Обратите внимание на то, что в татарском языке при определении времени в часах и минутах сначала называют целое число в форме порядкового числительного, затем дробное:
Унынчы егерме минут (двадцать минут десятого)
Ярты сәгать (полчаса)
Өченче ярты (половина третьего)
Унынчы ярты (половина десятого)
При определении времени от половины до целого часа сначала называют часовой показатель, затем минутный:
Сигез тулырга егерме минут (без двадцати восемь)
Өч тулырга унбиш минут (без пятнадцати три)
Биш тулырга ун минут (без десяти пять)
Сигез тулырга биш минут (без пяти восемь)
Задание:
Напишите словами эти числительные.
11, 17, 19, 23, 35, 46, 58, 69, 71, 89, 92, 112, 125, 134, 165, 1217, 5621,10 289.
Просклоняйте по падежам числительные 7, 9.
От данных числительных образуйте порядковые числительные:
2, 7, 9, 13, 25, 126, 1892.
Переведите на татарский язык.
Около пяти километров. Около метра. Около тридцати человек. Килограмм двадцать мясо. Дней двадцать. Центнера два-три. Семь-восемь ребят. Сколько стоит билет первого класс? Сколько часов стоит теплоход в этом порту? Масса багажа для бесплатного провоза не должна превышать 20 килограммов. Стоянка поезда № 8 будет сокращена до 10 минут из-за опоздания от расписания. Сколько стоит литр бензина? Отпустите, пожалуйста, мне десять литров бензина.
Напишите или скажите по-татарски эти дробные числительные.
1/3, 2/5, 3/7, 3/8, 6/9;
3,5; 2,7; 8,9; 11,21; 13,27; 1,181.
Ситуационная задача.
Иптәшегез сездән көллият телефон номерын белергә тели. Әйтегез.
Узып баручыдан 5 нче шәһәр хастаханәсенең кайда урнашканын сорагыз.
Театрга хәтле ничә тукталыш?
Ашыгыч ярдәм чакырыгыз. Чехов урамы, 212 нче йорт янында – 42 нче кибет каршында – бер ир кеше аңсыз ята.
Составьте ответы на следующие вопросы:
Сез ничәнче елгы?
Сезнең әниегез ничәнче елгы?
Сезнең әтиегезгә ничә яшь?
Сезнең әбиегезгә ничә яшь?
Сезнең дустыгызга ничә яшь?
Скажите по-татарски эти числительные. Составьте с ними словосочетания с именами существительными, которые вы знаете:
2, 4, 7, 9, 11, 23, 31, 55, 63, 72, 83, 98, 102, 205, 307, 408, 509,603, 704, 805, 906, 1214, 1938, 5943, 7977, 8888, 10121, 25481.
Переведите на татарский язык:
Пять, семь, девять, один, восемь,одиннадцать, пятнадцать, тринадцать, девятнадцать, двадцатьтри, тридцать один, сорок два, пятьдесят четыре, шестьдесят пять,семьдесят шесть, восемьдесят семь, девяносто восемь, сто два, двестичетыре, триста три, четыреста пять, пятьсот шесть, шестьсот семь,семьсот один, восемьдесят два, девятьсот пять, тысяча триста семь,тысяча семьсот двадцать девять, пятнадцать тысяч девятьсот сороктри, тридцатьсемьтысяч восемьсотдевяностошесть.
10.Правильно прочитайте словосочетания. Переведите.
Ике апа, өч бала, бер əни, бер əти, ике бабай, биш көн, өчəби, биш чалбар, җиде авыл, алты җилəк, өч маэмай, ун көн,тугыз китап, унбиш үлəн, өч сөлге, бер сум.
Беренчекөн,икенче бала, өченче рəхмəт, дүртенче китап, беренче иртə,җиденче көз, беренче бала, унынчы галим, йөз дə өченче көн,ике йөз дə егерме җиденче кич, алтынчы җəй, уникенче китап.
11.Дайте ответы.
1. — Бу ничəнче трамвай?
______________________.
2.— Бу ничəнче автобус?
______________________.
3. — Бу ничəнче поезд?
______________________.
4. — Бу ничəнче квартира?
______________________.
5. — Бу ничəнче троллейбус?
______________________.
6. — Бу ничəнче рейс?
______________________.
7. — Бу ничəнче марّшрут?
______________________.
12.Прочитайте по ролям. Переведите.
а)— Сəгать ничə?
— Икенче биш минут.
б)— Сəгать ничə?
— Алтынчы унбиш минут.
в)— Сəгать ничə?
— Өч тулып биш минут.
г)— Сəгать ничə?
— Ун тулып унбиш минут.
д)— Сəгать ничə?
— Сигез тулып егерме минут.
е)— Сəгать ничə?
— Өч туларга биш минут.
ж)— Сəгать ничə?
— Дүрт туларга ун минут.
з)— Сəгать ничə?
— Җиде туларга ун минут.
и)— Сəгать ничə?
— Унбиш минуттан Җиде тула.
к)— Сəгать ничə?
— Биш минуттан алты тула.
л)— Сəгать ничə?
— Егерме минуттан— Җиде.
м)— Сəгать ничə?
— Төнге бер (букв. ночное— один).
н)— Сəгать ничə?
— Көндезге ике (букв. дневное— два).
о)— Сəгать ничə?
— Җиде сəгать ун минут.
п)— Сəгать ничə?
— Ун сəгать унике минут.
р)— Сəгать ничə?
— Ундүрт сəгать егерме бер минут.
с)— Сəгать дүртме?
— Юк, бишенче җиде минут.
т)— Сəгать алты тулдымы?
— Күптəн инде!
у)— Сəгать ничə?
— Кичəгечə. (Как и вчера.)
ф)— Сəгать ничə?
— Кичəге вакыт. (Вчерашнее время.)
Примечание. Два последних ответа — шутки, которыми
так богата татарская речь.
13.Ответьте на вопросы:
1. — Магазин кайчан ачыла?
— ...
2. — Поезд кайчан китə?
— ...
3. — Автобус кайчан килə?
— ...
4. — Теплоход кайчан китə?
— ...
5. — Концерт кайчан башлана?
— ...
6. — Экзамен кайчан бетə?
— …
Глаголы повелительного наклонения
Глаголы выражают действие или состояние как процесс, протекающий во времени, и характеризуются морфологически выраженными категориями отрицания, залога, наклонения, времени,лица и числа. Основа глаголов по форме совпадает с формой 2 лица единственного числа повелительного наклонения без интонации повеления: ал – бери, эшлә – работай, кил – приходи и т. д.
Положительный и отрицательный аспекты глагола.
Положительная форма глагола совпадает с основой глагола, не имеет окончаний. Отрицательная форма образуется присоединением к основе глагола аффикса отрицания – ма, - мә, который выражает отрицание действия, состояния или процесса. В русском языке она соответствует отрицанию не: яз-ма (не пиши), кил-мә (не приходи) и т. д.
Категория наклонения.
Категория наклонения выражает отношение действия, состояния или процесса к действительности. Глаголы всех наклонений изменяются по лицам. К личным формам глагола принадлежат глаголы изъявительного, условного, желательного и повелительного наклонений.
Повелительное наклонение (Боерык фигыль).
Глаголы повелительного наклонения изменяются только по лицам и числам. Основной формой повелительного наклонения является 2 лицо единственного числа: укы (читай), яз (пиши), көл (смейся), җырла (пой), бас (встань), бар (иди), бие (танцуй), сөйлә(расскажи) т. д.
Положительная форма
Единственное число
1 л. -
2 л. яз (пиши)
3 л. яз-сын (пусть, пускай пишет)
Множественное число
-
яз-ыгыз (пишите)
яз-сыннар( пусть пишут)
Отрицательная форма
Единственное число
1 л.
2 л. яз-ма (не пиши)
3 л. яз-ма-сын (пусть не пишет)
Множественное число
-
яз-ма-ыгыз (не пишите)
яз-ма-сыннар( пусть не пишут)
Задание:
Проспрягайте по лицам и числам следующие глаголы в положительной и отрицательной формах:
Яса, куй, эч
Бар, тиз, әйе, элек, авыр, югары, кил найдите антонимы.
Прочитайте правильно эти предложения. Переведите.
Әйдə, керик! Син яз. Ул язсын. Сез Җырлагыз. Син Җырла.Алар килсеннəр. Мин җырлыйм. Алар йөрсеннəр. Син ярат. Сезяратыгыз. Син пешер. Алар пешерсеннəр. Син тукта. Ул туктасын. Мин килим. Әйдə, барыйк! Алсу, син яз, Мансур əйтсен. Нурия, синутыр, Мөнир торсын. Гафур əфəнде, Сез утырыгыз. Рөстəм,Сез языгыз, Мөнирə утырсын. Самат, Сез җырлагыз. Рəхилəəби, керегез. Сəмигулла бабай, утырыгыз. Тəнзилə ханым, саубулыгыз. Сөмбел туташ, җырлагыз. Улым, син укы. Кызым,син яз. Мин белим. Без əйтик. Мин укыйм. Без языйк.Малайлар керсеннəр. Кызлар утырсыннар. əнилəр язсыннар.Балалар чыксыннар. Алар җырласыннар. Ханымнар керсеннəр,исəнлəшсеннəр.Мин языйм. Без языйк. Мин барыйм. Без барыйк. Минəйтим. Без əйтик. Мин алыйм. Без алыйк. Мин туктыйм. Безтуктыйк. Мин утырыйм. Без утырыйк.
Скажите по-татарски.
Ты выходи.
Пусть он скажет.
Вы ходите.
Вы пойте.
Пусть они поздороваются.
Ты работай.
Пусть он вернется.
Вы садитесь.
Пусть они покушают.
Работа над текстом.“КамАЗ” – шәп машина!
Мин күптәнге шофер, Ватаныбыз азатлыгы өчен фронт юлларыннан да машина куган кеше...
Шушы һөнәрне яратканга, сугыштан кайткач колхазда машина йөртә башладым. Шуннан мине I автотранспорт берләшмәсенә күчерделәр. Монда “ЗИЛ-130” машинасына утырдым. Хәер, мин бер дә утырмаган һәм яратып эшләмәгән башка төр машина калдымы икән? Әмма аларның берсе дә “КамАЗ” белән ярыша алмый. Бик шәп машина ул – безнең “КамАЗ”: сигез тонна йөк күтәрсә дә ул тиз йөрешле, дизеле тавышсыз. Ял итим дисәң, мичен кабызып җибәрәсең дә, өйдәге кебек, җылыда йоклый аласың....
Тормышымнан да, эшемнән дә бик канәгать. Җитмәсә, инженер кызым Фирая да КамАЗда эшли. Һөнәремнән канәгать булганга, кызымның да хезмәте кергәнгә, “КамАЗ”ны йөртү миңа икеләтә рәхәт.
(Ф.Галиевтан)
Инфинитив
Инфинитив – неличная форма глагола. Инфинитив дает название действия со значением цели. Инфинитив дает название действия со значением цели. В татарском языке инфинитив образуется присоединением к основе глагола аффиксов – рга/ - ргә, - ырга/ - ергә, арга/- әргә( в отрицательной форме – маска/ - мәскә). Мәсәлән, ашарга – есть, ашамаска – не есть; эчәргә – пить, эчмәскә – не пить; тукланырга - питаться, тукланмаска - не питаться; сакларга - хранить,сакламаска - не хранить.
Желание может выражаться сочетанием инфинитива на
-ырга/-ергə, -рга/-ргə и вспомогательного глагола «иде»:
бар-ырга иде — пойти бы
яз-арга иде — написать бы
əйт-ергə иде — сказать бы
аша-рга иде— покушать бы
очраш-ырга иде — встретиться бы
Поговорим немного:
а) — И-и-и, Галия, безнең группада укыган дуслар белəн очрашырга иде!
— Кемнəрне кҮрəсең килə?
— Барысын да!
— Шулай да?
— Салихны, Равилне, Разыяны, Камилне...
— Тагын?
— Тагынмы? Үзең белəсең...
— Әйе шул, белəм.
б) — Кайтырга иде авылга, барырга иде имəнлеккə (дубняк), җыярга иде җилəк!
— Ә нəрсə комачаулый?
— Тизрəк җəй җитсен иде. Балалар белəн кайтырбызəле.
в)— Күрергə иде шул язучыны, сөйлəшергə иде үзе белəн!
— Ник?
— Минем тормышымны ул каян белə икəн?
— Ничек? Синең тормышыңны?
— Ул язучы нəкъ минем тормышымны язган.
— Шулаймыни?
г)— Яңадан сабый (кечкенə) бала булырга иде!
— Ник инде?
— Кечкенə баланың бер кайгысы юк, борчулары юк.
— Алай мөмкин түгел шул.
— əйе шул...
Задание:
Переведите на татарский язык используя формы инфинитива.
Ограничить молочные и зерновые продукты.
Вам надо есть больше фруктов.
Надо хорошо есть.
При простудных заболеваниях надо больше пить.
Жирные, соленые, копченые продукты исключить.
Работа над текстом.
Тәмәке тартуның зарары.
Иң киң таралган начар гадәтләрнең берсе – тәмәке тарту.Тәмәкедәге никотин үзәк нерв системасына тәэсир итә. Никотин – бик агулы матдә. Беренче тарта башланганда, күңел болгану, баш әйләнү, косу, йөрәк тибү, ярсыну һәм, шуннан соң, хәттә һуштан язу күренешләре була. Организм никотинга ияләшкәч, аның агулы тәэсире кими төшә, һәм кеше тәмәкенең рәхәт ярсытуын гына сизә. Ә бу – алдый торган тәэсир.Тәмәке төтенендә башка бик күп зарарлы матдәләр дә бар: синилҗ кислотасы, сөрем газы, аммиак, формадегит. Яман шеш булдыра торган бензопирен аеруча зарарлы. Тәмәке тартучы кешеләр арасында үпкә рагы 10 тапкыр күбрәк очрый, бугаз рагы – 6-10 тапкыр күбрәк була. Алар өчен үпкә ялкынсынуы, туберкулез, бронхларда астма биш еш очрый торган күренеш.Тәмәке тартучыну, бигрәк тә тәмәке тарта торган укучыларның хезмәт һәм яу режимы бозыла. Укучының дәрес вакытында тартасы килеп, бөтен уе тәмәкегә күчә. Тәмәке тартучы укучылар тәнәфестә башкалар белән ял итмиләр, дәрес бетүгә, тәмәке тартырга урын эзләп йөгерләләр һәм бөтен тәнәфесне шунда үткәрәләр. Тәмәке тарту яхшы укуга кумачаулый, хәтәр начарлана.Тикшерүчеләр әйтүенчә, тәмәке кеше гомерен 5-15 елга кадәр кыскарта. Бер сигарет гомерне 7 минутка киметә.
Кызганычка каршы, бу гадәт хатын-кызларда да очрый башлады. Бу аеруча зарарлы. Ни өчен? Хатын-кызлар – булачак аналар. Тәмәке тарткан хатын-кызлардан балалар зәгыйфь яисә гарип булып туулары мөмкин. Халыкара статистика мәгълүматларыннан күренгәчә, тартучы хатын-кызлардан туган яшь балаларның үлү очраклары 40 процентка артыграк.Юкка гына: “Тәмәке белән бергә тартучы да яна”,- дип әйтмиләр
(“Гаиләдә ир һәм кыз бала” китабыннан)
сөрем – копотьзәгыйфь – слабый,хилый
гарип - инвалид, калека
яман шеш – раковая опухоль
бугаз - гортань, глотка
күңел болгану – тошнота
косу – рвота
һуштан язу – потерять сознание
ялкынсыну – воспаление
матдә – вещество
Глаголы условного наклонения
Условное наклонение в татарском языке образуется при помощи аффикса – са /- сә;укы –са – если прочитает, киен –сә – если оденется, аша-са – если покушает, ашама-са – если не покушает, эч –сә – если попьет, эчмә-сә - если не попьет.
Спряжение глаголов условного наклонения
Единственное число
Положительная форма Отрицательная форма
1 л. күрсәм(если увижу)
2 л. күрсәң(если увидишь)
3 л. күрсә (если увидит) күрмәсәм (если не увижу)
күрмәсәң (если не увидишь)
күрмәсә (если не увидит)
Множественное число
1 л. күрсәк (если увидим)
2 л. күрсәгез (если увидите)
3 л. күрсәләр (если увидят) күрмәсәк (если не увидим)
күрмәсәгез (если не увидите)
күрмәсәләр (если не увидят)
На основе условного наклонения при помощи части да, дә; та, тә образуется уступительная модальность: “Күп ашамагыз!” – дип әйтсәм дә, сез күп ашагансыз.(хотя я и сказала много не есть, вы ели много). Дару бирсәм дә, авыруның хәле яхшырмады.(Хотя я дала лекарство, состояние больного не улучшилось.)
Задание:
Образуйте от следующих глаголов условные формы:
Уйла – думай, эшлә – работай, яса –делай, җырла – пой, бие – танцуй.
Допишите первую часть сложного предложения.
1….., эшкә соңга калмаган булыр идем. 2. ...., троллейбуска утырган булыр идек. 3. ...., концерт карар идек. 4. ..., кинога керер идек. 5. ..., пароходка өлгермәдек.
Слова для справок: иртә, тор, трамвай, кил, билет, бул, өлгер (успей, успевай), иртә, чык.
Прочитайте и переведите.
Гафу итегез, сез миңа бензоколонкага юлны күрсәтмәссезме?
Бензоколонкага кадәр җиде километр. Минем машина артыннан барыгыз.
Рәхмәт. Бер литр бензин күпме торганын әйтмәссезме?
30 литр бензин алсагыз, ташлама ясыйячаклар.
Күбрәк бензин салсам, акчам азрак тотылыр. Рәхмәт, киттек.
Переведите приметы, связанные с урожаем и окружающей природой.
Еллар чыклы булса, бал күп булыр.
Кар калын булса, ашлык уңар.
Томан күп төшсə, җилəк уңар.
Җəй көне гел томан булса, гөмбə күп булыр.
Беренче мартта буран булса, карабодай уңар.
Беренче январьда (гыйнварда) көн җылы булса — арышуңар, җил булса— тары уңар, томан булса— солы уңар.
Агач яфракны соң койса, ел авыр килə.
Кура җилəге эре булса, килəсе елга ашлык башаклы булыр.
Юкə чəчəге коела башласа, арыш чəчəргə вакыт.
Әгəр карга ябыгып килсə, ашлык уңар.
Көн саен алма ашасаң, табиб кирəк түгел.
Кыш көне кар күп булса, җəй яңгырлы булыр.
Ат юлга ятса, буран була.
Аккош иртə килсə, яз начар була.
Болытлар сирəк булса, аяз һəм салкын булыр.
Йолдыз атылса, җил булыр.
Томан төшсə, явым булыр.
Август аенда аяз булса, көз пычрак булыр.
Көз озын килсə, яз соң килер.
Тəрəзə дымланса, яңгыр булыр.
Томан күп төшсə, җилəк уңар.
Көз бик озак торса, ашлык уңмый.
Агач яфрагын соң койса, ел авыр килə.
Арка сызласа, буран булыр.
Работа над текстом.
Аракы кешене нишләтә?
Шәраб, аракы, сыра эчү нәрсәгә китерә?
Суд язмаларыннан күренгәчә, җинаятьләрнең уннан тугызы исерек хәлдә эшләнә. Исерткеч эчемлекләр куллануның бер нәтиҗәсә әнә шуннан гыйбарәт.
Эчкече кешеләр каты авырулар белән авырыйлар һәм аларның күбәсе шушы авырулардан үлеп тә китә. Исерткеч эчемлекләр куллануның икенчесе нәтиҗәсе әнә шундый.
Шәраб кешеләрнең акылын һәм намусын тамалый; шәраб эчкән кеше тупасрак, аңгырарак, усалрак була бара.
Шәраб кешегә сәләмәтлек тә, көч тә, җылы да, күңеллелек тә бирми, бары тик зарар гына китерә.
... Әгәр әле син беркайчан да эчмәгән, аракы белән агуланмаган яшь кеше икенсең, үзеңнең кадереңне бел! Шәраб күңелне күтәрә дигәнгә ышанма. Шәраб синең тормышыңны акылсыз һәм бозык күңел ачуга әйләндерә. Эчкәч, син аек хәлдә башыңа да китермәгән эшләрне эшләп ташлаячаксың. Шулай булгач, нигә дип үзеңне шундый коточкыч куркыныч астына куярга? (Л.Н.Толстойдан)
Шәраб – вино Сыра - пиво
Жинаять – преступление Гыйбарәт - заключается
Томамлый – заглушает Аек - трезвый
Коточкыч – страшный, чудовищный
1.Җөмләләрне дәвам итегез.
1)Җинаятьләрнең уннан тугызы ... . 2) Эчкече кешеләр каты авырулар ... . 3) Шәраб кешеләрнең акылын ... . 4) Шәраб кешегә сәламәтлек тә ... .5)Шәраб кешенең тормышын ... . 6) Хатың-кыз аракы эчсә, ... .7)Аракы эчкәч ... .
2.Схемалар буенча диалог төзегез.
а)Тәкъдим итү-риза булмау
аңлату-сорау бирү
исбатлау-риза булу
б)киңәш бирү-риза булмау,фикерне кире кагу
исбатлау-риза булу,килешү
Тема: Туган көндә исерткеч эчемлекләр алу,алмау.
3.Сез бу фикерләр белән килешәсезме?
-сырада алкоголь аз, аны эчсән , организмга зыян булмый;
-яхшы филҗтрлы сигаретта никотин аз, аны тарту зыянлы түгел ;
-яшь организмга һәр төрле исерткеч эчемлек тә зыянлы;
-тәмәке тарткан кеше янында тору сәләмәтлеккә зарарлы;
-тәмәке тартып, шәраб эчеп кафеда утыру, заманча яшәү.
Глаголы изъявительного наклонения.
Настоящее время, особенности их использования
Настоящее время образуется следующим образом:
а) если основа глагола оканчивается на согласный или на – у/ - ю, прибавляется – а/ - ә: яз-яза (пишет), ак – ага (течет), ю – юа (моет), ку – куа (гонит), сау – сава (доит), яу – яңгыр ява (дождь идет), бел – белә (знает), кур(ы)к – курка (боится);
б) если основа оканчивается на – а/ - ә , то этот гласный заменяется аффиксом – ый/-й:сөйл(ә) – сөйли(говорит), яс(а) – ясый (делает), җырл(а) – җырлый(поет);
в) если основа оканчивается на – е, то этот гласный заменяется на – и:бие – бии(танцует), төзе – төзи (строит);
г) если основа оканчивается на – й/ - и, прибавляется аффикс – а/ -ә: җый (собирай) – җый+а-җыя(собирает), ки(й) (надень) – ки (й) + ә- кия(надевает).
Спряжение глаголов настоящего времени
Положительная форма Отрицательная форма
Единственное число
яс-ый-м(делаю)
бар-а-м (иду)
яс-ый-сың (делаешь)
бар-а-сың (идешь)
яс-ый (делает)
бара (идет) я-мый-м (не делаю)
бар-мый-м (не иду)
яса-мый-сың (не делаешь)
бар-мый-сың (не идешь)
яса-мый (не делает)
бар-мый (не идет)
Множественное число
яс-ый-быз (делаем)
бар-а-быз (идем)
яс-ый-сыз (делаете)
бар-а-сыз (идете)
яс-ый-лар (делают)
бар-а-лар (идут) яса-мый-быз (не делаем)
бар-мый-быз (не идем)
яса-мый-сыз (не делаете)
бар-мый-сыз (не идете)
яса-мый-лар (не делают)
бар-мый-лар (не идут)
Задание:
От следующих глаголов образуйте глаголы изъявительного наклонения настоящего времени единственного и множественного числа положительной и отрицательной формы:
Төш - сойди, мен - залезь, кил - иди, бас - встань, утыр - садись, ал - бери, кит - уходи, кер - заходи, чык - выходи, кайт - возвращайся, күтәрел - поднимайся, үт, уз - проходи, күч - переходи, переезжай, әйлән - обходи, обойди.
Прочитайте диалог и переведите.
- Исәнме, Олег.
- Сәлам, Миша.
- Олег, син кая барасың?
- Мин кинога барам.
- Син кайсы кинотеатрга барасың?
- Мин “Татарстан”га барам.
- Сеанс ничәдә башлана?
- Уникедә.
- Нинди фильм күрсәтәләр?
- “Двадцать лет спустя”. Ә син кая барасың?
- Китапханәгә барам.
- Әйдә бергәләп кинога барыйк.
- Ярый, әйдә.
3. Переведите предложения
Мансур заводта эшли. Әлфия университетта укый. Кəрим диктант яза. Марат китап сорый. Газинур класста утыра. Галия класстан чыга. Сөмбел ария җырлый. Гөлшат шигырь (стихотворение)сөйли. Халидə апа диктант тикшерə. Син бу китапны укыйсыңмы? Без җырлыйбыз. Син мəктəпкə барасың. Син диктант язасың. Мин җырлыйм. Марат миңа əйтə. Мин аны тыңлыйм. Ул миңа карый. Безкласста утырабыз. Син мəктəптəн чыгасың. Сез күп (много) белəсез. Кечкенə бала яза. Зур бала җырлый. Акыллы кызлар сөйлилəр. Кəрим җавап бирə. Балалар класстан чыгалар. Сез сорыйсызмы? Алар керəме? Без əйтəбезме? Син карыйсыңмы? Син аны белəсеңме? Син əнигə əйтəсеңме? Сез Галимə апаны белəсезме? Сез бу китапны укыйсызмы? Алар сезне белəме? Алар класста утыралармы? Директорсезгə əйтəме? Сез миңа ике китап бирəсезме? Ул безгə биш алмабирəме? Кечкенə кыз җырлыймы?
4. Прочитайте и переведите.
1. Бала укый. — Бала укымый.
Кызлар язалар. — Кызлар язмыйлар.
Мин белəм. — Мин белмим.
Син əйт. — Син əйтмə.
Алар эшлилəр. — Алар эшлəмилəр.
Сез белəсез. — Сез белмисез.
Син кер. — Син кермə.
Мин əйтəм. — Мин əйтмим.
Син чык. — Син чыкма.
Без чыгабыз. — Без чыкмыйбыз.
Сез укыйсыз. — Сез укымыйсыз.
Алар сорыйлар. — Алар сорамыйлар.
Ул яза. — Ул язмый.
Мин чыгам. — Ул чыкмый.
2. Мин китап укыйм. Мин китап укымыйм. Мин диктантязам. Мин диктант язмыйм. Мин бүлмəдəн (из комнаты) чыгам. Мин бүлмəдəн чыкмыйм. Мин Җыр (песню) җырлыйм.
Мин җыр җырламыйм. Мин класста утырам. Мин класстаутырмыйм. Мин сиңа əйтəм. Мин сиңа əйтмим.
5.Работа над текстом.
“Ак үлем”нән саклан!
Тормышта һәрвакыт шулай: белмәгән, күрмәгән нәрсәне татып карыйсы килә. Ул сине үзенә магнит кебек тарта. Менә телләрдән телләргә күчеп сөйләнә торган “могҗиза” – наркотикларны алыйк. Бала – чаганың, яшүсмернең бы эйберне татып карыйсы , нәрсә икенен бәләсе килә. Әмма әле аның интеллекты түбән, ул наркотикның кешегә никадәр киң таралуның беренче сәбәбе – бизнес, ягъни байлык артыннан куу. Бу наркобизнес дип атала. Наркобизнес белән наркоманлык турыдан – туры бер – берсе белән тоташкан. Наркобизннесның кесәсе киң – аңа күп долларлар керә. Бу – пычырак акчалар.
Наркобизнеска каршы көрәшү өчен иң мөһиме – наркотиклар колы булучыларны киметү. Керем бетсә, тавар сатылмаса, кәсепче баюның башка юлын әзләрге тиеш була.
Наркотик кулланучылар артуның башка сәбәпләре дә бар. Мәсәлән, мәҗбүри рәвештә кешегә наркотик кадау, эчертү, кешегә ияреп, бу агуны куллану һ.б. инде бер күнеккәч, кеше наркоман буларак, үзенең агуын эзли бышлый. Ул чирле. Аның җанына, тәненең күзәнәкләренә тиешле микъдарда наркотик кермәсе, көчле ялкынсыну барлыкка килә.
Наркотик кулланчы кеше кеше тәмам үзгәрә: йөзе, кузләре ямсезләнә, хәлсезләнә. Психикасы бозылгач, ул кеше үтерүгә, урлауга һәм тагын әллә нинди начарлыкларга барып җитәргә мөмкин. Бу- бик куркыныч. Кеше, наркотик куллана башлаганда, узен кайчандыр кеше үтерермен, фатир басармын, урамда кеше чишендерермен диеп башына да китерә алмый. Бала-чага, яшүсмеләр бигрәк тә тиз алдана.
Уйнапмы, кешегә иярепме, яисә мәҗбүр ителепме наркотик куллансаң, тиз арада докторга мөрәҗәгать итәргә кирәк. Кеше никадәр иртәрәк врач янына килсә, шуның кадәр тизрәк терелергә ышаныч бар.
Үзебезгә сорау бирик: ни өчен соң әле яп-яшь кызлар, тап-таза егетләр бизнесменнарның кесәләрен калынайту өчен үз-үзләрен корбан итәргә, наркобизнес колы булырга тиешләр?! Уйланыгыз һәм башкаларны да бу афәттән сакларга тырышыгыз.
Нәкыйп Каштановтан, табиб
кәсеп- ремесло, промысел
микъдар- мера
мөрәҗәгать итә- обращается
тәмам үзгәрә- полностью меняется
могҗиза- чудо, диво
сәбәп- причина
ялкынсыну-воспаление
кол-раб
мөһим-важно
афәт-бедствие
мәжбүр итә-заставляет
1.Тексттан түбәндәге эчтәлекне табып укыгыз.
- наркотикларның таралу сәбәбе турында;
- наркотиклар кулланучыларның артуы турында;
- наркотик кулланган кешеләр турында;
- наркотиктан котылу юллары турында.
2.Җөмләләрне дәвам итегез.
1) наркотикларның киң таралу сәбәбе - ...
2) наркотикларга каршы көрәшү өчен , ...
3) наркотикка бер күнеккәч , ... .
4) наркотик куллана башлаганын белгәч , ... .
5) наркотик сатучыларны белсәң , ... .
Глаголы прошедшего времени
Прошедшее категорическое (определенное) время образуется при помощи аффиксов – ды/ де (после гласных и звонких согласных), - ты/ - те (после глухих согласных):
Положительная форма Отрицательная форма
Единственное число
1 л. яса-ды-м(я сделал)
2 л. яса-ды-ң (ты сделал)
3 л. яса-ды (он сделал) яса-ма-ды-м (я не сделал)
яса-ма-ды-ң(ты не сделал)
яса-ма-ды (он не сделал)
Множественное число
1 л. яса-ды-к (мы сделали)
2 л. яса-ды-гыз (вы сделали)
3 л. яса-ды-(лар) (они сделали) яса-ма-ды-к (мы не сделали)
яса-ма-ды-гыз (вы не сделали)
яса-ма-ды-(лар) (они не сделали)
Положительная форма Отрицательная форма
Единственное число
яса-ган-мын ( я, оказывается, сделал) яса-ма-ган-мын (я, оказывается, не сделал)
яса-ган-сың(ты, оказывается, сделал) яса-ма-ган-сың (ты, оказывается, не сделал)
яса-ган (он, оказывается, сделал) яса-ма-ган (он, оказывается, не сделал)
Множественное число
яса-ган-быз (мы, оказывается, сделали) яса-ма-ган-быз(мы, оказывается, не сделали)
яса-ган-сыз (вы, оказывается, сделали) яса-ма-ган-сыз(вы, оказывается, не сделали)
яса-ган-(нар)(они, оказывается, сделали) яса-ма-ган-(нар)(они, оказывается, не сделали)
Прошедшее результативное (неопределенное) время образуется при помощи аффиксов – ган/ -гән (после гласных и звонких согласных), - кан/- кән (после глухих согласных): яз – яз-ган, укы –укы-ган, кит – кит-кән, сөйлә-сөйлә-гән. Это время употребляется тогда, когда речь идет о событиях, свидетелем которых говорящий не был и судит о них со слов других лиц.
Прошедшее незнаконченное время образуется присоединением к основе настоящего времени на –а/-, -ый/-и вспомогательного глагола иде: яз-яза иде,укы-укый иде,сцйлщ-сцйли иде, бар – бара иде. Это время обозначает длительное действие, повторяшееся в прошлом.
Положительная форма Отрицательная форма
Единственное число
ясый иде-м( я, обычно делал,я тогда сделал) яса- мый иде-м(я тогда не делал)
ясый иде-ң(ты тогда делал) яса-мый иде-ң(ты тогда не делал)
ясый иде(он тогда делал) яса-мый иде(он тогда не делал)
Множественное число
ясый иде-к(мы тогда делали) яса-мый иде-к(мы тогда не делали)
ясый иде-гез(вы тогда делали) яса-мый иде-гез(вы тогда не делали)
ясый иде(ләр), ясый-лар иде
(они тогда делали) яса-мый иде-ләр
(они, оказывается, не делали)
Давно прошедшее время образуется сочетанием основы прошедшего результативного времени на –ган со вспомогательным глаголом иде: яз-язган иде, укы – укыганиде, кит – киткәниде. Это время обозначает действие, повторявшееся в давнем прошлом.
Положительная форма Отрицательная форма
Единственное число
ясаган иде-м( я тогда сделал) яса-ма-ган иде-м (я тогда не сделал)
ясаган иде-ң(ты тогда сделал) яса-ма-ган иде-ң(ты тогда не сделал)
ясаган иде (он тогда сделал) яса-ма-ган иде (он тогда не сделал)
Множественное число
ясаган иде-к(мы тогда сделали) яса-ма-ган иде-к (мы тогда н6сделали)
ясаган иде-гез(вы тогда сделали) яса-ма-ган иде-гез (вы тогда не сделали)
ясаган-нар иде, ясаган иде-ләр
(они тогда сделали) яса-ма-ган иде-ләр (они тогда не сделали)
Прошедшее многократное время образуется от основы причастия настоящего времени, к которому прибавляется вспомогательный глагол торган + иде и личные аффиксы.Например:яз-яза торган иде, укы-укый торган иде, это время выражает обычные, неоднократно повторявшиеся в прошлом действия.
Положительная форма Отрицательная форма
Единственное число
ясый торган иде-м (я, обычно делал,я делал неоднократно) яса- мый торган идем(я обычно не делал)
ясый торган иде-ң(ты обычно делал) яса-мый торган идең (ты обычно не делал)
ясый торган иде (он обычно делал) яса-мый торган иде (он обычно не делал)
Множественное число
ясый торган иде-к(мы обычно делали) яса-мый торган идек(мы обычно не делали)
ясый торган иде-гез (вы обычно делали) яса-мый торган идегез(вы обычно не делали)
ясый торган иде(ләр),ясый торганнар иде(они обычно делали) яса-мый торган иделәр, ясамый торганнар иде(они обычно не делали)
Задание:
Проспрягайте по лицам и числам следующие глаголы в положительной и отрицательной формах:
Килде, кайтты, китте.
Ответьте на следующие вопросы:
Улыгыз Әлмәт һөнәри көллияткә укырга кердеме?
Кызыгыз театрга бардымы?
Поезд Казанга килеп җиттеме?
Сез Әлмәт һөнәри көллиятен бетердегезме?
Әниең кичә кайтканмы?
Иртән җыелыш булганмы?
Г.Тукай Казанда туганмы?
Продолжите диалоги.
а)— Син теге атнада авылга кайткан идеңме?
— ———————————————
— ———————————————
— ———————————————
— ———————————————
— ———————————————
б)— Галия апа безгə кайчан килгəн иде?
— ———————————————
— ———————————————
— ———————————————
— ———————————————
— ———————————————
в)— Сез аларга Казан турында сөйлəгəн идегезме?
— ———————————————
— ———————————————
— ———————————————
— ———————————————
— ———————————————
г)— Алар кичə урманга барганнар идеме?
— ———————————————
— ———————————————
— ———————————————
— ———————————————
— ———————————————
Переведите на русский язык.
Без кичə урманга барган идек. Көн матур иде. Без өч сəгатьйөрдек. Урманда җилəк күп иде. Без ике чилəк җилəк җыйдык. Җилəк бик тəмле иде. Өйгə сəгать биштə генə кайтып
җиттек. Әни кайнатма ( варенье) кайнатты һəм безгə бик зур рəхмəт əйтте.
Переведите на русский язык.
Мин бу киноны былтыр караган идем.
Син кичə концертка барган идеңме?
Ул май аенда Америкага барган иде.
Без Сабантуйга машина белəн кайткан идек.
Сез бу китапны кайдан алган идегез?
Алар Казанга кайчан килгəннəр иде?
Ответьте на вопросы.
Алар кайчан кайтканнар?
Ул Хəсəн Туфанны белгəнме?
Абый театрга киткəнме?
Әнилəр дачага кичə барганнармы?
Әбилəр Сабантуйга кайсы авылга киткəннəр?
Малайлар бу машинаны кайда күргəннəр?
Алар Казан университетында кайчан укыганнар?
Ул президент белəн кайчан очрашкан?
Кызлар стадионга кайчан киткəннəр?
Абыйлар авылдан кайчан килгəннəр?
Әби өчпочмакны кайчан пешергəн?
Правильно прочитайте предложения и переведите. Эти слова и формы вам уже знакомы.
Мин əтигə əйттем.
əнигə əйттеңме?
Син май алдыңмы?
Сез кайчан кайттыгыз?
Без кичə кайттык.
Безгə ак эскəтер бирегез.
Тəрəзəне ачтыңмы?
Абыем университетта укый.
Башың авыртамы?
Бүген бармагымны кистем.
Бүген син китəсеңме?
Әни бүген пилмəн пешергəн.
Иртəгə апам кайта.
Син Зояны белəсеңме?
Сез ипи кисегез.
Ул безгə кермəгəн.
Өстəлне ю əле!
Син өйгə кайтасыңмы?
Син кайсы квартирада торасың?
Апа кайткан иде.
Абый əйтə торган иде.
Мин белə идем.
Син əйтə идең.
Без яза торган идек.
Работа над текстом.
“КАМАЗ-Мастер” юлга кузгалырга әзер
Команда Чаллыдан 24 декабрьдә юлга кузгалачак. Ул быел «Дакар-2015»һәм «Африка Эко Рейс-2015» раллиенда катнаша.
Аргентинаның башкаласы Буэнос-Айреста легендар «Дакар» ралли-марафоны гыйнвар башында старт алачак. Анда 53 илдән 414 транспорт чарасы катнашачак.
«КАМАЗ-мастер» командасы катнаша торган «Africa Eco Race 2015» 28 декабрьдә башланып, 11 гыйнварга кадәр барачак. Бу ярышка команданың ике «сугышчан» автомобиле бара. Якташларыбызга уңышлар юлдаш булсын!
ЭКИПАЖ «КАМАЗА» ПЕРВЫМ ПРИШЕЛ К ФИНИШУ 4-ГО ЭТАПА РАЛЛИ AFRICA ECO RAСЕ-2015
В Марокко завершился четвертый этап международного ралли-марафона Africa Eco Raсе-2015.
Вновь первым к финишу пришел российский экипаж под управлением пилота Антона Шибалова на дизельном «КАМАЗе», вторым стал чешский экипаж под управлением Томаша Томечека, третьим сегодня финишировал бельгийский экипаж под управлением Грегори Боувенса. Четвертым финишировал еще один российский экипаж под управлением пилота Сергея Куприянова на газовом «КАМАЗе».
Сегодня пройдет пятый этап ралли по маршруту As sakn - Dakhla. Его протяженность составит 752 км, из которых лиазон – 526 км, спецучасток – 226 км.
Завершает марокканскую часть ралли короткая дорога по каменистому ландшафту, которая заканчивается красочным спуском в огромное вади (пересохшее русло реки). На этом отрезке дорога станет очень извилистой, участникам предстоит преодолеть сложнейшее в навигации пересохшее русло реки Хамра. Чтобы добраться до бивуака, автомобили должны будут проехать вдоль отвесных скал с видом на Атлантический океан.
Глаголы будущего времени
Будущее категорическое определенное время образуется при помощи аффиксов –ачак/ - әчәк (после основ на согласный), -ячак/ ячәк(после основ на гласный): яз-яз-ачак (напишет, будет писать), яса-яса-ячак (сделает, будет делать), укы-укы-ячак (прочитает,будет читать).
Спряжение глаголов будущего определенного времени
Положительная форма Отрицательная форма
Единственное число
Яса-ячак-мын(я обязательно сделаю,
я непременно сделаю) Яса-ма-ячак-мын(я не сделаю,
я не буду делать)
Яса-ячак-сың(ты обязательно сделаешь) Яса-ма-ячак-сың(ты не сделаешь)
Яса-ячак(он обязательно сделает) Яса-ма-ячак(он не сделает)
Множественное число
Яса-ячак-быз(мы обязательно сделаем) Яса-ма-ячак-быз(мы не сделаем)
Яса-ячак-сыз(вы обязательно сделаете) Яса-ма-ячак-сыз(вы не сделаете)
Яса-ячак-лар(они обязательно сделают) Яса-ма-ячак-лар(они не сделают)
Будущее неопределенное время образуется при помощи аффиксов –р (после гласных), -ар/әр, -ыр/-ер (после согласных): яз-яз-ар (напишет, наверное), бар—бар-ыр (пойдет, видимо), яса-яса-р (сделает,наверное), кил-кил-ер (придет, видимо), әйт-әйт-ер (скажет, наверное).
Спряжение глаголов будущего неопределенного времени
Положительная форма Отрицательная форма
Единственное число
Яса-р-мын(я сделаю, видимо;
Я сделаю, наверное) Яса-ма-м(я не сделаю)
Яса-р-сың(ты сделаешь, наверное) Яса-мас-сың(ты не сделаешь)
Яса-р(он сделает, наверное) Яса-мас(он не сделает)
Множественное число
Яса-р-быз(мы сделаем, наверное) Яса-ма-быз(мы не сделаем)
Яса-р-сыз(вы сделаете, наверное) Яса-мас-сыз(вы не сделаете)
Яса-ячак-лар(они сделают, наверное) Яса-мас-лар(они не сделают)
Формы будущего неопределенного времени односложных глаголов на –р/-рт,-лт/-йт, двусложных и трехсложных глаголов, глаголовна –л образуются при помощи аффиксов –ыр/-ер: кайт-ыр, бар-ыр, тарт-ыр, пешер-ер, саубуллаш-ыр, ал-ыр, бул-ыр, әйт-ер (кроме слов көл-әр, эл-әр, үл-әр). В остальных случаях прибавляется –ар/әр: ач-ар, көт-әр, пеш-әр, эч-әр и т.д.
Задания:
Проспрягайте по лицам и числам следующие глаголы в положительной и отрицательной форме:
Төзеләчәк - построится, ачылачак - откроется, эшли башлаячак - начнет работать.
Ответьте на следующие вопросы:
Яңа микрорайон кайда төзеләчәк?
Анда ничә катлы йортлар төзеләчәк?
Яңа балалар бакчасы кайда ачылачак?
Китапханә кайчан эшли башлаячак?
Прочитайте, переведите.
Казанка буена яңа микрорайон төзеләчәк. Микрорайон тугыз катлы йортлардан торачак. Анда балалар хастәханәсе, балалар музыка мәктәбе салыначак. Бу районда меңнәрчә кешеләр фатирлар алачак.
Прочитайте, переведите, сравните следующие предложения:
Тиздән безгә фатир бирерләр. Тиздән безгә фатир бирәчәкләр.
Безгә тиз генә фатир бирмәсләр. Безгә тиз генә фатир бирмәячәкләр.
Глаголы в следующих предложениях поменяйте по образцу, приведенному в 4 задании:
Мин җәй көне Зәй елгасында су коенырмын.
Җәй көне студентлар практикага барачаклар.
Бакчада алма күп булыр.
Студентлар җәй көне диплом алачак.
Поставьте глаголы в нужных лицах в будущемнеопределенном времени.
Мин сезгə кил...
Ул миңа əйт...
Сез безгə бир...
Без апага бар...
Сез кибеттəн ал..
Алар трамвайга кер...
Поставьте глаголы в будущем категорическомвремени.
Мин сезгə кил...
Ул миңа əйт...
Сез безгə бир...
Без апага сөйлə...
Сез кибеттəн ал...
Алар трамвайга кер...
Работа по картинкам.
“Хоккей уены” темасына инша яз.
“Җәйге каникул” текст төзе.
Вспомогательные глаголы
Вспомогательные глаголы. В татарском языке нет категории вида. Однако значения вида русского глагола в татарском языке можно передать с помощью глаголов, временно потерявших прямое (лексическое) значение и употребляющихся в роли вспомогательного: аны дәвалый башладылар - его начали лечить, ул чыгып китте -он вышил.
Наиболее употребляемые вспомогательные глаголы в татарском языке: ит-ү - делать, совершить – употребляется при именах и образует от них составные глаголы: ярдәм итү- помогать,тәкъдим итү - предлагать.
Недостаточный глагол и (быть), от которого образуется спрягаемая форма прошедшего времени иде. Например, ул авыру иде – он был болен, ул авыру түгел иде – он не был болен.
Для выражения длительности завершенности, краткости, исчерпаемости действия служат вспомогательные глаголы (тор, кит, ал и др.), которые сочетаются с основным глаголом в форме деепричастия на –п, -еп, -ып:килеп җитү - дойти,язып алу -списывать, сөйләп тору- рассказывать,ашап алды - поел, йоклап алдым - поспал.
Для выражения незавершенности и продолжительности действия используются вспомогательные глаголы: кил-ү - прийти, приходить, идти(сюда), кайтып килә - возвращается домой, бар-у - идти(туда), китеп бара - уходит.
Для выражения завершенности, полноты, результативности, мгновенности действия используются вспомогательные глаголы: җибәр-ү - отпустить, кычкырып җибәрде - закричал, башла-у -начинать, эшли башлады - начал делать.
Однократность и быстрая завершенность действия передаются вспомогательными глаголами: кит-ү - уйти, уходить, карап китте – посмотрел, кую – поставить, язып куйды – записал.
Истә калдырыгыз!
ярдәм ит(егез) – помоги(те)
рөхсәт ит(егез) - разреши(те)
бүләк ит(егез) - подари(те)
гафу ит(егез) – извини(те), прости(те)
хәбәр ит(егез) – сообщи(те)
бара идем - шел
ясый идем - делал
карый идем - осматривал
эшли башладым – начал работать
елап җибәрде - заплакал
ятып тор(ыгыз) – полежи(те)
шәфкатле бул(ыгыз) – будь(те) милосердным
эшләп бетер(егез) – заверши(те) работу, доделай(те)
Задание:Составьте аналогический диалог, используя нижеприведенные выражения:
Можно вызвать автомеханика? – Автомеханик чакырып буламы?
Прошу вас накачать шины – Сездән шиннарны кабартуыгызны сорыйм
Спустило колесо - Тәгәрмәч җибәрде
Где можно отремонтировать автомобиль? – Автомобильне кайда ремонтлап була?
У меня спустила правая шина – Минем автомобильнең уң шинасы бушады.
Отрегулируйте, пожалуйста, углы установки передних колес – Рәхим итеп, алгы тәгәрмәчләрнең куелыш почмакларын көйләгезче.
Проверьте, пожалуйста, давление в шинах - Рәхим итеп, шиннардагы басымны тикшерегезче
Пожалуйста, замените колесо – Рәхим итеп, тәгәрмәчне алыштырыгызчы
Вам отрегулировать давление воздуха в шинах? - Сезгә шиннардагы һава басымын көйләргәме?
Сколько я вам должен за ремонт (услуги)? – Ремонт (хезмәтегез) өчен мин сезгә күпме тиеш?
Вы можете устранить дефект прямо сейчас? – Сез кимчелекне хәзер үк төзәтә аласызмы?
У вас есть запасное колесо? – Сездэ запас тәгәрмәчегез бармы?
Сколько продлится ремонт? – Ремонт озакка сузылачакмы?
Ремонт будет стоить .... рублей – Ремонт өчен ..... сум түләргә туры киләчәк.
Союзы и частицы
Союзы (теркәгечләр) в татарском языке, как и в русском языке, делятся на сочинительные (тезүче теркәгечләр: һәм, тагын, янә, ни..., ләкин, әмма, ә, бәлки, тик, я, яки, яисә) и подчинительные (ияртүче теркәгечләр: чөнки, ки, гүя,гүяки,гәрчә, әгәр, ягъни). Онислужат для связи слов в предложении.
Частицы(кисәкчә) – служат слова, которые вносят различные смысловые оттенки в значение других слов, словосочетаний и целых предложений. Как и в русском так и в татарском языке частицы можно разделить на группы.
Кисәкчәләр 7 төркемгә бүленәләр:
Сорау (вопросительные) кисәкчәләре: - мы/ -ме, -мыни/ - мени. Аның машинасы ватылганмы? Бензин салдылармыни?
Раслау (утвердительные ) кисәкчәләре: бит, ич, ла/лә. Кулының сөяге чыккан ич. Беренче ярдәм күрсәттеләр бит.
Үтенүне белдерүче (просьба, мягкое приказание ) кисәкчәләр: - чы/че, - сана/ - сәнә.Авылга илтеп куегызчы. Бинт биреп торсана.
Инкарьне белдерүче(отрицательные) кисәкчәләр: түгел, һич, һичкем. Һич түзәр хәлем юк. Мин төзүче түгел.
Чикләүче (ограничительные) кисәкчәләр: гына/генә, кына/ кенә.Казанга кадәр генә бара.
Билгесезлек(неопределенные) кисәкчәләре: әллә, -дыр/ -дер, -тыр/-тер. Әллә ярдәм итмәделәрме?
Көчәйткеч(усилительные ) кисәкчәләр: ук/үк, да/дә, та/тә.Аңа бернәрсә дә булышмады.
Задание:
А теперь поговорим, употребляя частицы. Найдите их.
1. — Бу каз кыйбатмы?
— Ике йөз сум гына!
2. — Сиңа машина кирəкме?
— Хəзер үк кирəк түгел. Кич белəн кирəк булачак.
3. — Сез дачага бармадыгызмыни?
— Юк шул, бүген бармадык. Иртəгə иртəн үк китəрбездип уйлыйм.
4. — Әллə сез юбилейга кайтмадыгыз?
— Нинди юбилей?
— Безнең мəктəпнең юбилее булды бит!
— Шулаймыни? Ә мин белмəдем бит. Ник миңаəйтмəдең?
— Син белəсеңдер дип уйладык.
5. — Камил, иртəгə конференция була микəн?
— Була.
— Кайчан?
— Иртəн сəгать 10 да башлана. Синең докладың барбит. Белмисеңмени?
— Белəм, лəкин онытканмын. Рəхмəт сиңа.
— Берни түгел.
6. — Айдар, мин сине һич аңламыйм?
— Ничек инде, аңламыйсың?
— Аңламыйм шул. Театрга барабыз, дидем.
— Әминə, гафу ит, мин онытканмын. Хəзер үк кайтып җитəм. Көт мине, яме!
— Ярар, көтəм.
7. — Рəшит, кил əле, бер китап күрсəтəм.
— Нинди китап?
— Менə. Бу китап — «Татар тарихы». Аны РавилФəхретдинов язган.
— Ә-ə-ə, мин ул галимне бик яхшы белəм. Ул — археологбит. Телевизордан да күпкүргəнем бар. Хəтерлисеңме, без берюбилей кичəсендə аны күргəн идек. Ул əле гармунда бик матуруйный, бик матур җырлый. Бик акыллы да икəн. Нинди кызыклы китап язган!
8. — Кызлар, исəнмесез!
— Ай, кая югалдың син, Айназ?
— Бүген генə кайттым.
— Кая бардың соң син?
— Мин Төркиягə бардым бит!
— Шулаймыни?
— Әйе. Без əни, əти белəн ял иттек.
— Рəхəт булдымы соң?
— Бик рəхəт булды. Килгəч үк, диңгез буена бардык.Диңгез бик чиста, бик матур. Рəхəт тə булды соң!
9. — Алмаз, сез Алсу белəн бергə килегез инде, яме!
— Кайчан?
— Иртəгə кич белəн.
— Нəрсə була?
— Минем туган көнем бит! Оныттыңмыни?
— Гафу ит, Әминə, онытканмын.
— Без сезне сəгать алтыга хəтле үк көтəбез. Килегезинде, яме!
— Рəхмəт. Без алтынчы яртыга кадəр үк килербез.Сезгə ярдəм итəргə кирəкме?
— Юк, рəхмəт, без сезне көтəбез инде.
10. — Кызым, син Мəскəүгə килеп җиткəч тə телеграммабир. Телефоннан шалтырат, яме.
— Әни, борчылма инде. Мин, килгəч үк, телефоннаншалтыратырмын.
— Кызым, сак бул инде, тəртипле бул инде, ярыймы?
— Ярый, əни, сау бул инде!
— Сау бул инде, кызым!
11. — Мансур, бу китапны миңа бир əле 1-2 сəгатькə.
— Мə, рəхим ит. Иртəн үк бу китап миңа кирəк. Безнеңсеминар булачак. Син аны миңа төшер. Мин икенче катта 214нче бүлмəдə яшим.
— Ярый, бирермен. Рəхмəт сиңа.
12. — Кызлар, бүген телевизор эшлиме?
— Эшлəми шул.
— Тагын эшлəмимени соң?
— Эшлəми бит. Мастер кирəк.
— Камил мастер бит. əйдəгез, Камилгə əйтəбез.
— Камил мастер түгел, ул электрик кына.
— Шулаймыни?
13. — Мансур, бу Алсумы, Камилəме?
— Камилə бугай (кажется).
— Юк, Алсу бит!
— Юк инде. Камилə ич!
14. — Азат, бүген сишəмбеме соң?
— Белмим шул үзем дə.
— Ничек?
— Шулай инде! Эш күп бит!
Составте предложения.
төре Теркәгечләр
I.Сочинительные союзы(тезүче теркәгечләр):
1)соединительные(җыючы)
2)противительные(каршы куючы)
3)разделительные(белүче) һәм- и
да/дә, та/тә- и
ни..- ни…
тагын - еще
ләкин- но
әмма, тик- однако
бәлки - но
ә- а
бары- только
я, яки, яисә- или, либо
II. Подчинительные (ияртүче) союзы Грамматические значения: изъяснительные (ачыклау), причины (сәбәп), цели (максат), результата(нәтиҗә), условия (шарт) и др. чөнки - потому что
әгәр - если
ягъни - то есть
теркәгеч сүзләр:
шуның өчен - поэтому
шуңа күрә - поэтому
Переведите на татарский язык, составьте предложения.
И пешком и на трамвае; трамвай и автобус; еще три остановки; пятый автобус; и также седьмой троллейбус; можно на трамвае, однако пешком удобнее; только пешком, только одну остановку; поеду или на трамвае или на автобусе; потому что автобуса нет долго; если трамвай подойдет.
Переведите следующие предложения на русский язык.
Илле алтынчы автобус маршруты – иң озын маршрут. Троллейбус туп-туры Ленин урамына бара. Җиденче трамвай елга портына барамы? “Казан” кунакханәгә юлны өйрәтегезче. Бу Совет районы ич. Сез музейга җәяү дә бара аласыз.
Прочитайте, переведите, найдите союзы.
Безнең шәһәр эчендә трамвай, троллейбус һәм автобуслар йөри. Яңа төзелгән районнарга автобуслар җибәрелә, алдагы елларда шулай ук трамвай һәм троллейбус җибәрү дә күздә тотыла. Ләкин транспортның бу төрләре генә хәзер шәһәрдә яшәүчеләрнең ихтыяҗларын канәгатьләндерми, чөнки Казанда халык саны арта. Шунлыктан метро төзү мәсьәләсе тиз арада хәл ителергә тиеш.
Слова и выражения:
шәһәр эчендә – внутри города
яңа төзелгән районнар – районы новостроек
җибәрелә - пускаются
алдагы елларда- в предыдущие годы
күздә тотыла – имеется в виду, предполагается
транспортның бу төрләре – эти виды транспорта
шәһәрдә яшәүчеләрнең ихтыяҗларын – потребности горожан
канәгатьләндерми – не устраивает, не удовлетворяет
халык саны арта – численность населения растет
метро төзү мәсьәләсе – проблема строительства метро
тиз арада – в скором времени
хәл ителергә тиеш – должен решаться
Вводные слова
В татарской речи употребляется довольно много вводных слов и словосочетаний, выражающих просьбу, сомнение, уверенность, порядок мыслей, источник мысли и т.д. Располагаться они могут в начале, в середине, конце предложений и отделяются от других членов предложения запятой.
Истә калдырыгыз!
билгеле – известно
дөрес – правда
әлбәттә – конечно
чынлап та – в самом деле
бәлки – может быть
мөгаен – наверно
никтер – почему-то
зинһар – пожалуйста
минемчә – по-моему
синеңчә – по-твоему
димәк – значит
кыскасы – короче
мәсәлән – например
шулай итеп – таким образом
гомумән – в общем
беренчедән – во-первых
икенче яктан – с другой стороны
бәхеткә каршы – к счастью
кызганычка каршы - к сожалению
Әлбəттə (конечно) — выражает достоверность, согласие, утверждение.
1. — Син барасыңмы?
— əлбəттə, барам.
2. — Гариф абый бу турыда белəме?
— əлбəттə.
3. — Син, əлбəттə, оныттың инде?
— Гафу итегез, оныттым шул.
Ахрысы, ахры(видимо), бəлки (может быть), никтер (по-чему-то), күрəсең(видно), шəт(вероятно), ихтимал (возможно)— выражают неуверенность, недостоверность:
1.— Без сезне көттек, көттек. Сез, ахрысы, килмəдегез.
— Без трамвай тукталышында озак басып тордык.
Трамвай килмəде. Җəяү бардык. Сез киткəн идегез инде.
2. — күрəсең, бүген концерт булмый. Клубта бер кеше дəюк бит.
— Концерт була. əле сəгать 5 кенə бит. Бераз көтепторыйк.
—Ярар.
3. — Ихтимал, Рəис Солтанович белмəгəндер.
— Белсə, ул чыгыш ясаган булыр иде.
— Сез аңа əйтмəдегезмени?
— Мин аны күрмəдем шул.
4. — Бүген, никтер, башым авырта.
— Бүген атмосфера басымы бик түбəн.
— Белмим шул. Синең баш даруы юкмы?
— Бар. Менə.
— Рəхмəт сиңа.
5. — Иптəшлəр, кем сөйли?
— Сөйлəүчелəр юк.
— Бəлки, Сания апа, сез сөйлəрсез?
— Ярар, бер-ике сүз əйтим.
— Рəхим итегез. Сүз Сания ханым Галиуллинага бирелə.
Вводное слово зинҺар(пожалуйста) выражает убедительную
просьбу:
1. — Зинһар, таралышмагыз. Хəзер җыелыш була.
— Нинди җыелыш?
— Акционерлар җыелышы.
— Озак буламы?
— Ярты сəгать.
— Ярар, алайса, калабыз.
2. — Рəзинə, зинһар, миңа бүген булыш əле. Безгə кунакларкилə.
— Кайчан килим, апа?
— Бер сəгатьтəн килə аласыңмы?
— Килə алам.
— Мин сине көтəм. Зинһар, кил, яме.
— Ярар, апа.
Вводные слова минемчə(по-моему), синеңчə (по-твоему),безнеңчə (по-нашему) выражают источник данного сообщения иотношение говорящего к происходящему:
1. — Минемчə, концерт бик матур булды.
— ə минемчə, нəрсəдер җитмəде.
— Минемчə, концертны алып баручы оста түгел иде.
2. — Синеңчə, Рəиф нишлəргə тиеш?
— Гафу үтенергə тиеш.
— Ул гаепле түгел бит!
— Минемчə, ул гаепле.
3. — Минемчə, сез ялгышасыз.
— Минме? Гафу итегез, мин ул кешене бик яхшы белəм.
Мин аның белəн 20 ел эшлəдем бит.
Вводное слово ниһаять(наконец) употребляется для выражения процесса, который наконец совершился.
1. — Ниһаять, бу китапны язып бетердем.
— Озак яздыңмы?
— Озак, 2 ел.
2. — Ниһаять, мин виза алдым. Иртəгə Төркиягə очабыз.
— Ничə көнгə?
— Ике атнага.
3.— Улым, ниһаять, университетны тəмамлады.
— Ник «ниҺаять» дисең?
— Озак укыды. Беренче курстан соң армиягə китте. Анда ике ел хезмəт итте. Кайткач, икенче курска керде. Менəбыел гына бетерде.
— Тəбрик итəм.
— Рəхмəт.
Вводные слова беренчедəн (во-первых), икенчедəн (во-вторых), Өченчедəн (в-третьих) выражают порядок перечисления фактов:
1. — Сания, син ничек уйлыйсың?
— Беренчедəн, мин ул кешене белмим.
— Икенчедəн?
— Икенчедəн, мин бит үзем дə пенсиядə.
— Өченчедəн?
— Өченчедəн, минем дə балаларым бар.
2. — Балалар, əйдəгез əле, бу малайның тəртибен тикше-
рик. əйдə, Рəсим, син əйт.
— Беренчедəн, Рөстəм безне алдаган. Икенчедəн,
Рөстəм өй эшен эшлəмəгəн. Өченчедəн, ул дəфтəрендəге
«икеле» билгесен бетергəн...
Вводное слово димəк (значит) выражает умозаключение,обобщение:
1. — Равия, син безгə юбилейга килмəдең. Димəк, син безне
яратмыйсың.
— Юк инде, Солтания апа. Мин сезне бик яратам. Мин
икенче сменада эштə идем шул. Гафу итегез инде.
2. — Монда ике мең ярым гына акча бар.
— Кая киткəн соң аның биш йөзе?
— Белмим шул. Димəк, мин ялгышканмын...
3. — Бакчада колорадо коңгызы күренə башлады.
— Димəк, быел бəрəңге булмый инде.
4. — РӨстəм, син яхшы укыйсыңмы?
— Әйе, минем барлык фəннəрдəн бишле генə.
— Димəк, син алтын медаль алачаксың.
— Белмим əле. Алда имтиханнар бик күп.
— Сиңа уңышлар телим.
Вводное слово гадəттə (обычно) выражает известность,общепринятость данного сообщения:
1.— Равил абый, гадəттə, халык җырларын җырлый.
— Каян белəсең?
— Мин аларда бик күп кунакта булдым. Ул үзе баяндауйный, үзе җырлый.
— Матур җырлыймы?
— Бик моңлы җырлый.
2. — Театрга барганда, мин, гадəттə, кара күлмəк, каратүфли киям.
— Мин, гадəттə, үземнең теге күк костюмымны киям.
— Нинди костюм, яңамы?
— Яңа түгел инде. Син белəсең аны.
—Ә-ə-ə, син аны Петербургтан алып кайткан идең.
— Әйе шул!
3. — Сабантуйга, гадəттə, без барыбыз бергəҗыелыпавылга кайтабыз.
— ə без, гадəттə, ял паркына барабыз. Анда да сабантуйбула.
— ə без, гадəттə, Арча поездына утырып, Арчага кайтабыз. Анда сабантуй бик күңелле була.
— Икенче елга мине дə алыгыз əле. Минем күптəн авылсабантуе күргəнем юк.
— Ярар. əйтербез.
Вводное слово киресенчə (наоборот) выражает противопоставление:
1. — Болай ярамый, иптəшлəр!
— Киресенчə, нəкъ шулай кирəк.
2. — Мин моны əйтмəскə тиеш!
— Киресенчə, син əйтергə тиеш!
— Юк, юк, əйтмим!
3. — Җитте, бҮген мин анда бармыйм!
— Юк, киресенчə, син анда барырга тиеш. Син аңа
аңлатырга тиеш. Ул сине аңлар. Мин ышанам.
— Рəхмəт киңəшеңə.
Вводное слово гомумəн(вообще) выражает обобщение:
1. — Гомумəн, бу мəсьəлə əзер түгел.
— Минемчə, уйларга кирəк.
2. — Мин сине, гомумəн, аңламыйм.
— Ничек аңламыйсың?
— Аңламыйм шул. Кичə син болай сөйлəдең. Бүген — тегелəй (по-другому).
3. — Сез, гомумəн, бу проблеманы хəл итəргə мөмкин дипуйлыйсызмы?
— Минемчə, мөмкин.
Вводное слово мəсəлəн (например) особенно часто употребляется при перечислении, в учебниках:
1. — Мин, мəсəлəн, болай уйлыйм: сез безгə килəсез, аннансоң бергəлəп вокзалга төшəбез дə поезд көтəбез.
— Ярар, мин риза.
2. — Укучылар, мин сүзлəр əйтəм. Сез ул сүзлəрне тəрҗемəитегез. Мəсəлəн, су — вода, җир — земля, күк — небо.Аңладыгызмы?
— Аңладык, Гүзəлия апа.
3. — Балалар, əйдəгез, саныйбыз. Лəкин болай саныйбыз: 1,3, 5, 7... Мəсəлəн, Лена 1 ди, Саша 3 ди. Айгөл 5 ди. Айдар 7ди. Аңладыгызмы? əйдə, Лена, башла.
— Мин русча əйтимме?
— Юк, Лена, татарча саныйбыз.
Вводное слово дөрес (правда) выражает подтверждение факта, некоторую уступку, признание:
1.— Дөрес, мин укымадым. Лəкин мин лекциялəргə йөрдем.
— Сез бит материалны белмисез. Тагын бер тапкырукып килегез.
— Кайчан килим?
— Өч көннəн.
— Ярый. Сау булыгыз.
2. — Мин кичə вокзалга бардым бит. Дөрес, мин унбиш минутка соңга калдым. Транспорт юк иде.
— Мин сезне көттем дə таксига утырып, кунакханəгə(гостиницага) киттем.
— Кызганыч, гафу итегез.
3. — Сез, дөрес, яхшы спортчы. Лəкин лекциялəргəйөрмəдегез. Практик дəреслəрдə булмадыгыз. Күп нəрсəлəрнебелмисез. Сез бит математика укытучысы булачаксыз, физкультура укытучысы түгел. Мин сезгəөчле куя алмыйм.
— Куегыз инде!
— Юк, тагын килегез.
4. — Дөрес, ул соңыннан килде. Гафу үтенде.
— Син гафу иттеңме соң?
— Юк, гафу итмəдем.
Вводные слова тукта əле(постой-ка), кара əле (смотри-ка),белəсең килсə(если хочешь знать) и другие служат для привлечения внимания собеседника.
1.— Кара əле, ишеттеңме: Данияр өйлəнгəн.
— Кайсы Данияр?
— Безнең белəн икенче цехта эшлəгəн иде.
— Әйе, белəм. Кемгəөйлəнгəн?
— Бер студент кызга.
2. — Тукта əле, Гайния апа, син нəрсə сөйлисең?
— Миңа бу сүзне Миңнегөл əби əйтте.
— Ә ул каян ишеткəн?
— Кызлары əйткəн.
— Алай икəн!
3. — Алмаз безнең авылда туган.
— Белəсең килсə, Алмаз безнең авылда туган.
— Шулаймыни?
— Әйе шул.
4. — Кара инде, нинди зур үскəн бу малай!
— Әйе шул. Айдарга өч яшь инде.
— Тукта əле, ул, чыннан да, без Казанда чакта туганиде.
— Шулай шул.
Вводные слова имеш (дескать), янəсе (будто), ичмасам (даже), валлаһи, биллəһи (ей-богу) — более разговорного характера:
1. — Быел сабантуйда, валлаҺи, батыр калам.
— Алла боерса диген (Ска وи, если бог даст).
2. — Ичмасам, син дə килмəдең.
— Мин белмəдем бит.
3. — Безнең əни төш күргəн. Мин, имеш, кияүгə чыкканмын...
— Мин дə бүген төш күрдем. Янəсе, авылга кайтканмын. Су буенда йөрим икəн. Нəрсə булыр икəн?
— Әбидəн сорарга кирəк.
Задание:
Поставьте подходящие вводные слова, приведенныев конِце задания.
1). Мин, ..., анда барачакмын.
2). ..., мин сезне күрмəдем.
3). ..., бүген яңгыр булмады.
4). Миңа, ..., ике билет бирегез, əле.
5)Кызлар дəрескə килмəделəр, ... .
6). ..., ул килергə тиеш.
7). Ул, ..., сəгать тугызга килə.
8). Мин сезне, ..., аңламыйм.
9). ..., бу проблема бик катлаулы.
10). Без, ..., бу турыда күп уйладык.
11). Минем, ..., бер гаебем дə юк.
Слова для выбора: валлаһи, гомумəн, мəсəлəн, гафу итегез,гадəттə, минемчə, күрəсе , əлбəттə, киресенчə, зинһар,ахрысы.
Допишите предложения.
......., авылга әйбәт инженерларны җибәрергә кирәк.(Г.Ә.) 2) ......, аның күзенә күренмә (Г.Ә.) 3) .........., без ул көнне бригадир Әбүбәкирне күрә алмадык (Г. Гал. буенча) 4) күз ачып йомганчы, ....., җыярсың бер чиләк ЯЧ (Г.Т.) 5) Әйтче, ....., мәрхәмәтсез! Кем син? Исемең кем синең? (Г.Т.) 6) Элек заманда бер карт яшәгән, ...(Ә.)
Файдалану өчен мәгълүмат:ди, әлбәттә, зинһар, һичшиксез, кызганычка каршы, зинһар.
Йөртү (транспорт) чаралары аптечкасы (даруханәчеге)
Аптечканы йөртү чараларын тулыландыру һәм юл һәлакәтләре вакытында үз-үзеңә һәм яныңдагыларга ярдәм итү өчен билгеләнә.
1.1. Аптечка дәүләт нормалары үрнәкләре буенча салкын һәм уртача салкын төбәкләр өчен билгеләнә. РФ Сәламәтлек саклау министрлыгының 325 нче номерлы боерыгы белән 20.08.1996 елны кертелгән.
2. Техник тасвирламалары.
2.1. Күләм үлчәме, мм 240×200×60
2.2. Масса,г 1100 дән артмый
3. Аптечка әсбаплары.
3.1. Аптечкадагы әсбаплар бирелгән таблицадагы күрсәткечләргә туры килергә тиеш.
№ Исеме Саны
1.0 Имгәнгәндә, җәрәхәтләнгәндә һәм аңны югалтканда авырттырусызландыра, ялкынсынуны бетерә һәм һуштан язганда кулланыла торган дарулар 1.1 Анальгин (0,5) №10 1 уп.
1.2 Аспирин (0.5) №10 1 уп.
1.3 Йөртү өчен уңайлы гипотермик (суыткыч) контейнер торган пакет 1 д.
1.4 Натрий сульфацилы эремәсе. Җәрәхәтне бәйләү һәм эшкәртү, кан агуын туктату 1 фл.
2.0 Кан агуын туктату, яраларны эшкәртү һәм бәйләү әсбаплары 2.1 Артериаль кан агуын чамалы компрессия (кысу) ярдәмендә туктату бавы (жгуты) 1 д.
2.2 Йогышсызландырылган бәйләвеч (10×5) 1 д.
2.3 Йргышсызландырылмаган бәйләвеч (10×5) 1 д.
2.4 Йогышсызландырылмаган бәйләвеч (бинт) (5×5) 1 д.
2.5 Пычранган яраларны бәйләү өчен, диоксидин яки көмеш нитраты белән ясалган атравматик бәйләвеч (тастымал) МАГ (8×10) 1 д.
2.6 Бактерицид лейкопластырь (ябышмак тасма) (2,3×7,2 яки 2,5×7,2) 8 д.
2.7 Веноз кан һәм капилляр канн тамырларыннан аккан канны туктату өчен, “Колетекс ГЕМ” фурагин белән (6×10, 10×18) яки статин (порошок) (1.0) салфеткасы 3 д.
3 уп.
2.8 Йодның спирттагы эремәсе (5%лы) яки бриллиант яшеле (1 % лы) 1 фл.
2.9 Ябышкак тасма (1×500);(2×500); 1×250 1 д.
2.10 Йогышсызландырылмаган көпшәсыман бөгелүчән бәйләвеч №1
Йогышсызландырылмаган көпшәсыман бөгелүчән бәйләвеч №3
Йогышсызландырылмаган көпшәсыман бөгелүчән бәйләвеч №6 1 д.
1 д.
1 д.
2.11 Мамык 50 г
3.0 Йөрәк дарулары 3.1 Нитроглицерин (сәдәп № 40 яки капсула № 20)
( тринитролонг) 1 уп.
3.2 Валидол (сәдәп яки капсула) 1 уп.
4.0 Клиник үлем хәлендә йөрәк-үпкә реанимациясе өчен әсбаплар 4.1 Ясалма тын алдыру әсбабы “Авыз – җайланма-авыз” 1 д.
5.0 Һуштан язганда (коллапста) кулланылучы матдәләр 5.1 Аммиак эремәсе (нашатырь спирты) 1 фл.
6.0 Азык белән һәм башка очракларда агуланучыларны терелтү матдәләре 6.1 Активлаштырылган күмер яки энтеродез (сәдәп дару № 10) 1 уп.
7.0 Стресс (организм реактивлыгының киеренке халәте) вакытында кулланыла торган дарулар 7.1 Корвалол 1 фл.
8.0 Тупас башлы кайчы 1 д.
9.0 Үзеңә һәм бер-береңә беренче ярдәм күрсәтү кагыйдәләре (күрсәтмәләре) 1 д.
10.0 Пластмасс тартма 1 д.
Аптечкадагы матдәләрне файдаланганда тулыландырып торырга.
Аптечканы чыгаручы предприятие: 420035, Казан, Восстание урамы, 100. Факс (843) 542-19-84, “МЕДТЕХНИКА”.
Конструкция предложения в татарском языке
Порядок слов в предложении в татарском языке отличается от русского языка. Подлежащее идет перед сказуемым. Сказуемое обычно завершает предложение, например: Берничә минуттан миңа йортымны күрсәттеләр. (Через несколько минут мне показали мой дом.)
Для татарского языка типична следующая схема расположения членов предложения: на первом месте стоят преимущественно второстепенные члены, обозначающие время и место события и действия, выраженные сказуемым, далее следует подлежащее, а за ним слова, обозначающие цель и причину действия, затем косвенные дополнения и, наконец, сказуемое. Например: Ул машина сатып алырга уйлады. (Он решил купить машину.)
В сказках, рассказах, в разговоре сказуемое при подчеркивании резкого перехода к другой теме обычно выдвигается вперед, например: Уянып китсәм, берүзем; Белмим бит әле (не знаю еще).
Задание:
Прочитайте.
Завод.
Менә завод. Заводта эшчеләр эшли. Анда станоклар күп. Заводта төрле машиналар эшләнә. Машиналар вагоннарга төялә. Алар авылларга җибәрелә.
Машина илебез кырларында ашлык чәчә, ура, суга, җилгәрә.
Фабрика.
Нәфисә апа фабрикада эшли. Наташа апа да фабрикада эшли. Нәфисә апа кофта бәйли. Наташа апа фуфайка, шарф бәйли.
Алар яхшы эшлиләр. Безгә җылы кием бәйлиләр.
Инженер.
Инженер – югары техник белемле белгеч. Бу һөнәрнең исеме латин теленнән кергән. Ул сәләтле, уйлап табучы дигән мәгънәне аңлата. Инженерлар халык хуҗалыгының төрле өлкәләрендә: заводта, төзелештә, шахтада, авиациядә, транспортта һәм башка җирләрдә эшлиләр.
Инженерның вазифасы күпкырлы – бу мастер яки өлкән мастер,инженер яки өлкән инженер, смена башлыгы, әйдәүче инженер яки предприятие җитәкчесе булырга мөмкин.
Архитектор.
Архитектор төрле пунктлар – шәһәр һәм бистә макетларының сызымнарын сызу белән шөгыльләнә. Шулай ук шәһәр объектларының – завод, өй, мәктәп, балалар бакчаларының – проектларын төзи. Ул төрле предприятие һәм оешмаларга мәгълүмати ярдәм күрсәтә.
Архитектор яхшы фикерләү сәләтенә ия булырга, тарихны, математиканы яхшы белергә, проектлар төзергә сәләтле белгеч булырга тиеш. Шул ук вакытта аның тапкыр, күзәтүчән, җаваплы кеше булуы да мөһим.
Төзүче.
Хәзерге, төзелеш объектларының күбәюе нәтиҗәсендә, төзүче һөнәренә ихтыяҗ тагын да артты.
Төзүченең төп бурычы – төрле төрдәге төзелеш һәм ремонт эшләрен башкару. Бу эшләрне башкарганда, куркынычсызлык кагыйдәләрен төгәл үтәргә кирәк.
Төзүче һөнәренә ия булган кеше тырыш, игътибарлы, төгәл, эстетик зәвыкка ия булырга тиеш.
2. А теперь составьте предложения, включающиеданные слова. Не забудьте, что в татарском языке сказуемоезавершает предложение:
а) китте, Төмəнгə, иртəн, əти;
б) авылдан, безнең, əби, кичə, килде;
в) абый, безгə, бүген, Сəлим, китерде, бҮлəк;
г) китə, поезды, кич белəн, Мəскəү— Казан;
д) пешерде, əни, ял көнне, пəрəмəч, тəмле;
е) музеена, барабыз, иртəгə, без, Тукай, əти, белəн;
ж) күп, базарда, бҮген, ит, бəрəңге;
з) бара, трамвай, урамына, сигезенче, Тукай;
и) кино, телевизордан, күрсəттелəр, иртə белəн, яңа;
к) яшилəр, катта, апалар, унынчы, Нəфисə.
Причастия
В татарском языке причастие в предложении стоит перед существительным, не склоняется, имеет формы трех времен: настоящего, прошедшего, будущего. Основной функцией причастий всех трех времен является их употребление в качестве определения. Причастие отвечает на вопросы: нинди? нишләүче? нишләгән?
Причастия настоящего времени(- учы/ - үче, -а торган/ - ә торган, -ый торган/ - и торган): сөйләүче кеше – говорящий человек, саклаучы апа –охраняющая тетя, яза торган укучы –пишущий ученик, белә торган студент – знающий студент.
Причастия прошедшего времени (- кан/ - кән, - ган/ - гән)язган бабай – написавший дедушка, укыткан укытучы – обучающий учитель, белгән тема - тема, которую я знал,(без) укыган китап - книга, которую мы прочитали.
Причастия будущего времени(- ачак/ - әчәк, - ячак/ - ячәк, -ар/ - әр, -ыр/ -ер, - р, - асы/ - әсе, - сы/-се)әйтер сүз – слова, которое я скажу , барыр юл – дорога, по которой предстоит идти , сүнмәс ут – огонь, который не погаснет , киләсе ел – предстоящий год , эшлисе эш – предстоящая работа , язасы әсәр – произведение, которое предстоит написать , киләчәк көн – грядущий день, әйтеләчәк сүз – слово, которое предстоит написать.
Задание:
К данным словам подберите причастия:
Өй, йорт, бина, сарай, абзар; алма, шомырт, чия, кура җиләге, җир җиләге, балан, миләш; бәрәңге, кыяр, яшелчә, суган, сарымсак, чөгендер, кәбестә; күлмәк, бияләй, яулык, шәл, чәй, сөт, су.
Используя именные словосочетания с причастиями, составьте предложения.
Әйтер сүз, барасы җир, язасы хат, белә торган кеше, уйнаучы бала, эшләүче егет, белгән кеше, язылган хат, киләчәк көн.
Работа над текстом.
Бабам сугышта булган.
Бабама 85 яшь. Ул сугышта булган. Хәтта Германиягә кадәр барып җиткән. Ул күпне күргән, күп бәлаләргә очраган...
Бервакыт, атакага барганда, ул яраланган. Аягына пуля тигән. Аны бер шәфкать туташы сугыш кырыннан алып чыккан, ярасын бәйләгән. Аннары бабайны медсанбатта дәвалаган. Бабай аның исемен яхшы хәтерли: Вера Самойлова. Ул күп сугышчыны үлемнән коткарган.
Бабайның дуслары 9 нчы Май көнне бергә җыелалар. Бу – сугыш беткән көн!... Кешеләр хәтерендә ул көн мәңге сакланыр!
Слова и выражения:
сугыш - война
бәла – несчастье, беда
яраланган – был ранен
тигән – попал
шәфкать туташы – медсестра
бәйләгән- завязала
дәвалаган- лечила
хәтерли- помнит
коткарган – спасла
Деепричастия
Деепричастие совмещает в себя признаки глагола и наречия. В обоих языках оно является неспрягаемой формой глагола, не имеющей показателей лица, числа и времени. Деепричастия в татарском языке образуются от основы глогола при помощи аффиксов:
–ып/ -еп, - п – теләп – желая, яратып - любя,тотып - содержав, яшәп -живя, эшләп - работая, көлеп – смеясь. Ул язып утыра. – Он сидит и пишет. Миша эшен бетереп бирде. – Миша закончил работу и сдал.
–а/ - ә, - ый/-и - тарта-тарта - прикуривая, карый-карый - смотря, эчә-эчә - выпивая, тырыша-тырыша - стараясь, эшли-эшли - работая.Мин сиңа бара-бара сөйләрмен.-Я расскажу тебе по пути. Поезд кычкырта-кычкырта килә.- Поезд идет и гудит.
–гач/ -гәч, -кач/-кәч – ашагач - после того, как поел;килгәч - после того, как пришел; куллангач - применив; эшләгәч - поработав; сөйләшкәч - поговорив;тарткач - покурив. Син килгәч әйтермен.- Скажу, когда ты придешь. Яңгыр беткәч барырбыз.- Когда кончится дождь, тогда пойдем.
–ганчы/- гәнче, канчы/ - кәнче - ашаганчы - до того как поел; киткәнче - до того как ушел;кулланганчы -пока не применил, до применения; эшләгәнче - до работы; сөйләшкәнче - пока не поговорил (до разговора); тартканчы- до того как покуришь (до курения). Әти килгәнче озак көттем.- До прихода отца ждал долго. Арганчы эшләдем. - Работал до усталости. Йөз сум акчаң булганчы, йөз дустың булсын. - Чем сто рублей, лучше сто друзей.
Задание:
Образуйте формы деепричастия от следующих глаголов:
йөгер – бегать , сакла - беречь , авыр - болеть, курык - бояться, ташла - бросать, уян - проснуться, пешер - варить, кайт - вернуться , ал – брать , күр – видеть.
Найдите формы деепричастия в пословицах:
Сыер дулап ат булмый.
Тавыкка күз салып, сарыктан колак каккан.
Ил аткан таш еракка барып төшәр.
Даланың бие булганчы, каланың эте бул.
Этсез куян тотып булмый, дуссыз гомер итеп булмый.
Ук – аткач җиргә төшә.
Угын аткач, җәясен яшермә.
Майламыйча – арба, җайламыйча чана йөрми.
Көймәң киң булганчы, күңелең киң булсын.
Баскычка берәр атлап менсәң, югары менәрсең.
Используя деепричастие опишите свой режим по следующему образцу:
Үрнәк: Рамазан – һөнәри көллияте студенты. Ул сәгать алтыда тора. Ул, юынганчы, ярты сәгать физик күнегүләр ясый. Иртәнге ашны ашагач, сәгать сигезгә укырга бара. Көллияткә ул 15 минут җәяү бара. Дәресләре беткәч, ул стадионга футбол уйнарга китә. Сәгать җидегә өйгә кайта. Кичке ашын ашагач, дәресләрен карый. Буш вакыты калса, китап укый, телевизор карый. Сәгать кичке 11 җиткәч, йокларга ята.
Прочитайте текст. Найдите деепричастия.
Авыру, аякларын көч-хәл белән өстерәп, таякка таянып йөри. “Ломка” наркоман наркотик кулланудан туктагач барлыкка килә: аның ашказаны, эчәкләре, гомумән бөтен җире, тәне авырта, колагы, башы чыңлый, йөрәге бик еш тибә, тән температурасы күтәрелә. Кеше үлеп тә китәргә мөмкин.
От следующих глаголов образуйте деепричастия и составьте с ними предложения:
Оч, кил; бар, кайт; йөгер, кит; ашык, кил; утыр, тор; эшлә, бетер.
Үрнәк: Самолетта очып кил.
Прочитайте и переведите текст на русский язык. Найдите деепричастия.
Без буген Казан шәһәренең музейларын караячакбыз. Казаннан киткәнче мөмкин кадәр күбрәк мәгълүмат аласыбыз килә. Без Габдулла Тукай музееннан башлап китәргә булдык. Музейга кергәч тә безне экскурсовод каршы алды. Тукайның тормышы һәм иҗаты турында ул бик кызыклы итеп сөйләде. Ул сөйләп бетергәч, без сораулар бирдек. Экскурсия ахырында без туйганчы Тукай шигырьләрен тыңладык. Тукай музееннан чыккач, без Шәриф Камал музеена киттек. Без тагын Татарстанның тарих музеен карарга өлгердек.
Слова и выражения:
мөмкин кадәр ( күбрәк) – как можно больше
мәгълүмат – информация, сведения
аласыбыз килә – хотим получить
иҗаты турында – о творчестве
кызыклы итеп – интересно
экскурсия ахырында – в конце экскурсии
өлгердек – успели
Послелоги
Послелоги по своей функции соответствуют русским предлогам и употребляются для связи слов и предложений. Они стоят после того слова, к которому относятся. Послелоги требуют постановки слова в определенном падеже.
Послелоги, требующие именительного или притяжательного падежа:
белән (с), өчен (за, для), аркылы (через), буенча (по),сәбәпле (по причине), аша(через), кебек (как),саен (в, каждый):синең өчен - для тебя, ради тебя;сәламәтлек өчен - для здоровья; шатлык белән - с радостью;апа белән - с сестрой;авыру сәбәпле - по причине болезни; көн саен саф һавада булырга тырыш - старайся каждый день бывать на свежем воздухе.
Послелоги, требующие направительного падежа:
хәтле, чаклы, кадәр (до) , каршы (против): кичкә чаклы - до вечера; гриппка каршы -против гриппа; урманга хәтле барырга - идти до леса; авылга кадәр кайтырга - доехать до деревни; сәгать бишкә чаклы утырырга - сидеть до пяти часов.
Послелоги, требующие исходного падежа: элек (до), соң (после), башка (кроме): сездән элек - раньше вас, до вас; сездән башка - кроме вас, без вас;дарудан соң - после лекарства.
Задание:
Найдите послелоги и переведите словосочетания, связанные при помощи послелогов.
Без кинога әти белән бардык.
Синең яулыгың күк кебек зәңгәр.
Урманга чаклы безне Мансур озатты.
Кызы да әнисе шикелле елмая.
Улым әтисе кадәр үсте инде.
Су буйлап көймә килә.
Без өй саен кереп йөрдек.
Авыру сәбәпле мин эшкә бармадым.
Автобус Казанга хәтле бара.
Мин агымга каршы йөзәм.
Куян урманга таба чапты.
Салкынга карамастан, урамга чыктык.
Моны әтидән башка кеше белми.
Яздан бирле яңгыр юк.
Минем бу эштән тыш та эшләрем бар.
Синнән башка сөйгәнем юк.
Составьте предложения с послелогами белән, өчен и с послелогами, выражающими сравнение.
Переведите на русский язык:
Дустым белән сөйләшергә, балта белән чабарга, күзлек белән укырга, әдәбият белән кызыксынырга, спорт белән шөгыльләнергә, халык белән тулырга, кызулык белән әйтергә, каты тавыш белән кычкырырга, үз юлы белән китәргә, таң белән уянырга, матур тавыш белән җырларга, эш өчен борчылырга, яхшы сүзең өчен рәхмәт әйтергә, аю кебек йөрергә, су кебек кирәк, әбиләргә хәтле килгәннәр, аның шикелле эшләргә, көзге кебек ялтырарга.
Прочитайте и переведите.
1. — Син театрга кем белəн бардың?
— Мин Нурия белəн бардым. ə син?
— Мин— əни белəн.
— ə Камил?
— Камил— хатыны белəн.
— ə Сəрия?
— Сəрия егете белəн килгəн иде.
2. — Нəсимə, мин яңа күлмəк алдым.
— əйбəтбулган. Котлыбулсын(поздравляю)!Нинди?
— Күк шикелле зəңгəр.
3. — Кадрия, безнең шикелле бие əле (потанцуй).
— Минсезнеңшикелле бии белмим(неумеютанцевать).
— Бие инде!
— Юк, юк!
4. — Рəйсə, балалар кебек елама инде (не плачь)!
— Юк, еламыйм.
5. — Мансур, əлфия кебек укы əле.
— Хəзер.
6. — Бу алма бик зур, кавын (дыня) кебек.
— Әйе шул. Каян алдың?
— Базардан.
7. — Надир, син Вəсилə турында ишеттеңме?
— Юк.
— Вəсилə кияүгə чыккан (вышла замуж).
— Шулаймыни?
8. — Сезнең хакта бер мəкалə (статья) укыдым.
— Кайда?
— «Татарстан хəбəрлəре» газетасында.
— əйе шул. Мин дə укыдым.
9. — Мөнир, алма өчен акча бирдеңме?
— Бирдем.
— Ничə сум?
— Егерме дүрт сум.
10. — Сəрия, билетлар өчен акчаны кемгə бирим?
— Миңа.
— Ничə сум?
— Утыз сум.
— Менə. Рəхмəт.
— Үзеңə (тебе самой) рəхмəт!
11. — Идел аркылы күпер бармы?
— Бар.
— ə Казансу аркылы?
— Бар.
Поставьте послелоги.
Мин кинога апа ... бардым.
Синең яулыгың күк ... зəңгəр.
Станциягə ... безне Мансур озатты.
Кызы да əнисе ... елмая.
Улым əтисе ... булды инде.
Елга ... көймə килə.
Авыру ... мин урамга чыкмадым.
Бу автобус Казанга ... бара.
Дустым агымга ... йөзəргə ярата.
Куян урманга ... чапты.
Салкынга ... без чаңгы шуарга чыгабыз.
Моны синнəн ... кеше белми.
Яздан ... яңгыр юк.
Синнəн ... сөйгəн кешем юк.
Работа над текстом.
Егет көче.
Ул, кабатлап лачын йөрәгенең
Изге антын сөйгән халкына,
Автоматын асты аркасына
Һәм атланды акбүз атына.
Егет үткән юлда сафлар сынды,
Туплар ауды, танклар ватылды.
Кайдан алды егет мондый көчне?
Кайдан алды мондый ялкынны?
Байрак итеп илгә турылыкны,
Утны, суны кичте бу егет.
Автоматы түгел, аты түгел,
Анты белән көчле бу егет. (М. Җәлил)
Полные и неполные предложения
Разговорная речь диалогична по своей форме. В татарской речи, как и в любой диалогической, очень часто не кпотребляются слова, которые были в составе первой реплики. Поэтому важно значение количества неполных предложений во второй реплике. Неполные предложения переводятся на татарский язык как “ким җөмлә” в пртивовес “тулы җөмлә” – полное предложение. Мәсәлән:
Кайчан кайттың?
Кичә.
Кемне көтәсең болай?
Сине.
Кайда укыйсың син, Маша?
Университетта.
Син безгә кичә кем белән килгән идең?
Дустым белән.
Задание:
Теперь попытайтесь самостоятельно ответить навопросы:
1. — Гафу итегез, Сез кем?
— ...
— Сез кайдан?
— ...
— Кайчан килдегез?
— ...
— Нəрсə белəн килдегез?
— ...
2. — Гафу итегез, директор килдеме?
— ...
— Кайчан килə?
— ...
3. — Илдар, син Рəшитне белəсеңме?
— ...
— Ничек белмисең? Ул бик яхшы җырчы. Без аны кичə
тыңладык.
4. — Мəскəүгə билетлар бармы?
— ...
— Купе бармы?
— ...
— Аскы урыннар бармы?
— ...
— Ничə сум?
— ...
— Поезд кайчан китə?
— ...
5. — Сездə Габдулла Тукай китаплары бармы?
— ...
— Ә ҺадиТакташ бармы?
— ...
— Хəсəн Туфан бармы?
— ...
— Әкиятлəр бармы?
— ...
— Җыр китабы бармы?
— ...
— Нəрсə бар соң сездə?
— ...
6. — Алма ничə сум?
— ...
— Хөрмə ничə сум?
— ...
— Әфлисун ничə сум?
— ...
— Өрек ничə сум?
— ...
— Кара җимеш ничə сум?
— ...
— Йөзем ни хак?
— ...
7. — Сез кая барасыз?
— ...
— Ничə көнгə?
— ...
— Сезне кем каршы ала?
— ...
— Поезд Пензага ничə сəгать бара?
— ...
— Сез кайчан төшəсез?
— ...
8. — Алло, исəнмесез! Миңа Рөстəм кирəк иде.
— ...
— Ул кайчан кайта?
— ...
— Гафу итегез, сау булыгыз.
— ...
Прочитайте и переведите.
Фронтта.
Танкист минем кайсы частьтан икәнемне сорады һәм:
Синең документың бармы? – диде.
Мин фронт газетасыннан килдем. Үзем белән бернинди документым юк, - дип җавап кайтардым.
Ул икеләнде һәм берничә сорау бирде:
Сезнең редакциягездә язучылардан да эшләүчеләр бармы?
Безнең редакциядә язучылардан эшләүчеләр бар, бар, - дидем.
Редакциягездә эшләүче язучылар кемнәр?
Безнең редакциядә эшләүче язучылар – шагыйрь Евгений Долматовский, Гадел Кутуй.
Танкистның йөзе ачылып китте:
Гадел Кутуй да алгы сызыктамы?
Гадел Кутуй да алгы сызыкта. Әле генә редакциягә кайтып калды. (Г. Галиев буенча)
Переведите на татарский язык.
ГАЗ-А (рис.1). Первый легковой автомобиль, выпущенный в 1932 г. Горьковским автомобильным заводом.
Этот автомобиль не собирали из привезенных готовых частей, а весь изготовляли на заводе.
Мощность – 30 кВт, скорость – 90 км/ч.
рис. 1
М-1 (рис. 2). Этот автомобиль появился на улицах наших городов в 1936 г. Он был создан на Горьковском автомобильном заводе взамен устаревшей машины “ГАЗ-А”. Мощность – 37,3 кВт, скорость – 100 км/ч.
рис. 2
ЗИЛ-101 (рис. 3). Шестиместная легковая машина. Она появилась также в 1936 г. Сошла с конвейера Московского автомобильного завода, который теперь носит имя замечательного советского автомобилестроителя И.А. Лихачева. Мощность – 81 кВт, скорость – 120 км/ч.
рис. 3
“Победа” (рис 4). Год рождения машины – 1945, и названа она так в честь нашей победы над фашистской Германией. Еще шла война, а над проектом машины уже работали конструкторы Горьковского автозавода. Мощность – 39,0 кВт, скорость – 105 км/ч.
рис. 4
ЗИЛ-110 (рис 5). Автомобиль высшего класса, семиместный. Его создали на Московском автозаводе в 1946 г. Мощность – 105 кВт, скорость – 140 км/ч.
рис.5
ЗИМ (рис. 6). Комфортабельный автомобиль среднего класса, шестиместный. Выпущен в 1949 г. Горьковским автозаводом. Мощность – 67 кВт, скорость 120 км/ч.
рис. 6
“Москвич” (рис 7). Чтобы выпустить эту машину, в Москве в 1947 г. Был специально построен завод малолитражных автомобилей. Ее знают и любят не только в нешей стране. Ее можно увидеть на многих дорогах мира. Первый образец мало похож на настоящий. Мощность – 55,2 кВт, скорость – 142 км/ч.
рис. 7
“Волга-24” (рис 8). Сейчас это самый распространенный легковой автомобиль в нашей стране. Все легковые такси- “Волга”. Представленная на рисунке модель выпускается Горьковским автозаводом с 1970 г. Мощность – 69,9 кВт, скорость – 147 км/ч.
рис. 8
“Запорожец” (рис 9). Автомобиль, двигатель которого расположен не спереди, как обычно, а сзади и охлаждается не водой, а воздухом. Выпускает этот автомобиль Запорожский автомобильный завод “Коммунар”. Мощность – 30,1 кВт, скорость – 118 км/ч.
рис. 9
“Чайка” (рис 10). Комфортабельная машина высшего класса. Выпускает ее Горьковский автозавод. Машина не только красивая, но и очень надежная и выносливая. Мощность – 161,8 кВт, скорость 175 км/ч.
рис. 10
ЗИЛ-4104 (рис 11). Легковой автомобиль, выпускаемый Московским заводом имени И.А. Лихачева. Приборы и управление у машины самые современные – полуавтоматические и автоматические. Мощность – 231,8 кВт, скорость – 190 км/ч.
рис. 11
ВАЗ-2109 (рис 12). Легковой автомобиль, выпускаемый Волжским автомобильным заводом имени 50-летия СССР. Мощность – 46,8 кВт, скорость – 148 км/ч.
рис.12
Прочитайте и переведите.
Ял көннәрендә Лениногорск районы Бәкер авылы янында “Авторалли- 2015” бәйрәме узды.
Башка автоузышлардан ул аерылып торды: “Запорожец” машиналарында көч сынаштылар. Бәйгедә Арча, Нурлат, Сарабиккол, Шөгер, Бәкер кешеләре узышты. Ретро-машиналар яратучы ТР Дәүләт Советы Рәисе Фәрит Мөхәммәтшин барлык катнашучыларга кыйммәтле бүләкләр, медальләр тапшырды.
Ул Тула өлкәсендә «Жигули» автомобилендә полиция белән узыш оештыруда гаепләнә.
ЮХИДИ инспекторлары юлның бер ягыннан икенчесенә чайкалып килүче автомобильгә игътибар итәләр һәм аны туктатырга телиләр. Ләкин шофер туктарга уйламый да. Соңгылары корал кулланырга мәҗбүр була. Машинаның 3 тәгәрмәченә зыян китергәннән соң, ниһаять, ул туктый. Руль артында үзе белән шоферлык таныклыгы да булмаган 39 яшьлек казанлы булып чыга. Тиздән полицейскийлар машинаның номерлары да ялган булуын ачыклый. Теркәү билгеләре тәртип бозучының Тула өлкәсендә яшәүче әтисенең «Запорожец» машинасыныкы булып чыга. Шулай ук әлеге адәмнең 2015 елның сентябренә кадәр машин йөртү хокукыннан мәхрүм ителгәнлеге дә ачыклана. Хәзерге вакытта тикшерү эшләре бара.
22.Чтение и перевод профессионально ориентированных текстов
Яңа һөнәрләр.
Без укытучы, табиб, эшче, колхозчы, пешекче, официант, шофер, сатучы һәм башка һөнәрләр турында күп сөйлибез.
Хәзерге бик күп яңа һөнәрләр барлыкка килде. Брокер,эшмәкәр, эшкуар, шәхси сакчы, банкир, секретарь-референт, менеджер кебек һөнәрләр турында ишеткәнегез бардыр.
Заман үзгәрә, яңа тормыш яңа һөнәрләр таләп итә. Бу һөнәрләргә өйрәтә торган уку йортлары да ачыла. Анда уку, гадәттә, түләүле була.
Университетларда яңа факультетлар ачыла. Экономика факультетында заман таләпләренә җавап бирә торган икътисадчылар әзерлиләр. Халыкара мөнәсәбәтләр бүлегендә шул өлкәдә эшләргә тиеш булган белгечләр әзерләнә. Татарстан дистәләрчә илләр белән бәйләнештә яши. Шул бәйләнешләр үссен өчен, бу эшне яхшы белгән, чит телләрдә яхшы сөйләшә торган белгечләр кирәк. Алар университетның шушы бүлегендә әзерләнә.
Заманча һөнәрләр.
Актуарий – ул кеше гомерен озак вакытка страховкалау өлкәсендә эшләүче белгеч. Түләү тарифларының фәнни нигезләнгән методларын гамәлгә кертү белән шөгыльләнә.
Титестер – чәйнең сыйфатын билгеләүче (дегустацияләүче) – сирәк очрый торган һөнәрләрнең берсе. Ул чәйнең сортын, сыйфатын, аның “туган җирен” билгели.
Рецепшонист – клиентларны каршылый, шәхси мәгълүматларын язып ала; килгән хатларны, телефоннан шылтыратуларны теркәп бара.
Офис-менеджер – офистагы эшнең тоткарлыксыз баруына җаваплы хезмәткәр. Ул сәркатибләр, машина йөртүчеләр, курьерларның эшенә күзәтчелек итә; офистагы оргтехниканың төзеклеген күзәтә һ.б.
?1.Сез нинди яңа һөнәрләр беләсез?
Сезнең туганнарыгыз, танышларыгыз арасында нинди кызыклы һөнәр ияләре бар?
Сезгә нинди һөнәр күбрәк ошый?
Әтием – үрнәк.
Әтием шәһәрдә үскән. Ул профессиональ-техник көллиятендә укыган.
Әтием заводта токарь ярдәмчесе булган, аннары – токарь, аннан соң мастер булып эшләгән. Аның куллары алтын.
Әтием – хәзер цех начальнигы. Аны эшендә ихтирамитәләр, тәртипле, әдәбле, зыялы булган өчен яраталар.
Әтием безне дә эшкә өйрәтте. Мин пычак үткенли, көрәк саплый беләм, җир казый беләм, түтәл ясыйм....
Без әти белән балыкка йөрибез, урманга гөмбәгә барабыз. Әтием балык тоту серләрен белә, урманда гөмбәне тиз таба. Һәр гөмбәнең исемен белә, агачлар, үсемлекләр турында сөйләргә ярата.
Әтием, гомумән, күп белә. Казан урамнарында йөргәндә, ул безгә урам тарихын, ни өчен шулай аталганын, бу йортта нинди атаклы кешеләр яшәгәнен, кайда нинди вакыйгалар булганын кызыклы итеп сөйли.
Әтием белән әнием театрга, концертларга йөрергә яраталар.
Аларның дуслары күп. Безгә кунаклар еш килә.
Безнең әти матур итеп яши белә. Аның кәефе күтәренке, кешеләр белән һәрвакыт ягымлы итеп сөйләшә. Әтине күршеләр дә ярата.
Слова и выражения:
үткенли беләм – умею точить
көрәк саплый беләм – умею насаживать лопату на черенок
җир казый беләм – умею копать землю
сер – тайна
вакыйга – событие
күтәренке – приподнятое
ягымлы – ласково
?1. Малайның әтисе кайда үскән? Кайда укыган?
Малайның әтисе кем булып эшләгән?
Ул хәзер кайда эшли? Кем булып эшли?
Эшчеләрнең аңа мөнәсәбәте ничек?
Малайның әтисе балаларын нәрсәләргә эшләргә өйрәткән?
Малай әтисе белән кая барырга ярата? Ни өчен?
Әтисе кызыклы шәхесме?
Малайның әти-әнисе нинди кешеләр?
Кешеләр аның әтисен ни өчен яраталар?
Бәхетсезлеккә очраган кешегә табиб килгәнче беренче ярдәм күрсәтү.
Теләсә нинди шартларда: өйдә, урамда, ял вакытында кешенең кинәт каты авырып китүе яки бәхетсезлеккә очравы (имгәнүе, агулануы, пешүе һ.б.) мөмкин. Мондый очракларда ашыгыч медицина ярдәме күрсәтү таләп ителә. Авыруның яки бәлагә юлыккан кешенең язмышы табиб килгәнче ярдәм күрсәтүгә бәйле, шуңа күрә авыру янында булган һәркем ярдәм күрсәтә белергә тиеш.
Егылу, бәрелү-сугылу нәтиҗәсендә тәннең йомшак өске өлешләре имгәнү аеруча еш очрый. Бу вакытта тән авырта, бераз шешә, кан сава (күгәрә).
Беренче ярдәм. Бәрелгән урынга, боз яки кар салып, резин куык яисә, салкын суда чылатып, салфетка куялар. 15-20 минуттан соң ул урынны тыгызлап бәйлиләр, өстенә бозлы куык куялар.
Баш бәрелгәндә баш әйләнә, колак шаулый, күңел болгана, костыра; баш мие селкенгән булса, кеше аңын югалтырга мөмкин. Бәлагә юлыккан кешене башына салкын әйбер куеп яткырырга, якасын чишәргә кирәк. Косканда, башын бер якка боралар һәм бармакка бинт урап, авызын чистарталар.
Күкрәк читлеге бәрелгәндә сулаганда авырта, тын бетә, кеше күгәренә, йөрәк тибеше ешая. Бу очракта авыруның гомерен ашыгыч операция ясап кына саклап була.
Буыннар таюны каты авыртудан, хәрәкәтләндереп булмаудан беләләр. Зарарланган аяк-кул торышы табигый булмый, формасы да үзгәрергә мөмкин.
Беренче ярдәм. Бинт яки яулык белән җайлап бәйләргә яки шин салырга һәм бәлагә юлыккан кешене шундый ук травматология пунктына озатырга кирәк.
Сөяк сынганда бик нык авырта, аяк-кул нормаль хәрәкәтләнми, кәкрәеп һәм кыскарып кала, сак кына капшап караганда, сынган урын тагын да ныграк авырта. Тышкы сыну вакытында яра була, аннан сынган сөякләр чыгып торырга мөмкин.
Беренче ярдәм. Авыртуны киметергә. Сынган сөякләрнең урыныннан күчүенә юл куймаска. Моның өчен иң элек сынган аяк-кулны бөтенләй хәрәкәтләнмәслек итеп бәйләргә һәм аннан соң бәлагә юлыккан кешене дәвалау учреждениесенә илтергә кирәк. Зарарланган кулны – гәүдәгә, сынган аякны сәламәт аякка тыгыз итеп бәйләп куялар. Кул астындагы теләсә нинди материалдан (такта, таяк, зонт һ.б.) шин салу аеруча яхшы нәтиҗә бирә. Шинның озынлыгы, зарарланган сөякне уртада калдырып, ике буынга җитәрлек булырга тиеш. Зур сөякләр (бот, кулбаш) сынганда, аяк-кулның өч буынына да җитәрлек озын шин табарга кирәк. Бот сөяге сынганда, бу шин култык астыннан табанга кадәр җитәргә, хәтта аннан бераз озанрак та булырга тиеш.
Икенчедән, кыскарак шинны бот башыннан аякның эчке ягына куялар. Башта шинны бинт яки сөлге белән урыйлар. Шиннарны аяк-кулга бинт белән урап ныгыталар. Бот сөяге сынганда тышкы шинның өске өлешен гәүдәгә беркетеп бәйлиләр. Ачык сыну вакытында, югарыда әйтелгәнчә, яраны эшкәртеп бәйлиләр.
Табиб килгәнче вакытында һәм дөрес ярдәм күрсәтү организмда шок хәлен булдырмый кала. Шок булганда кеше бик нык хәлсезләнә,сүлпәнләнә, әйләнә-тирәгә битараф була, агарына-күгәренә, тәне суына, пульсы ешая, йөрәк тибеше начарлана, кан басымы төшә. Андый хәлдәге кешегә ашыгыч медицина ярдәме күрсәтергә кирәк.
Слова и выражения:
җәрәхәт – травма
таю, каймыгу, буын чыгу – вывих
сыну – перелом
өзелү – разрыв
сузылу, тартылу – растяжение
бәрелү – ушиб
егылырга – падать, упасть
аң югалту – потеря сознания
аңга килү – приходить в сознание
сугарга – ударить, ударять
имгәнү – повреждение
мин кулымны каймыктырдым – я вывихнул руку
беркетеп бәйләп кую – фиксирующая повязка
бинт белән тыгыз итеп бәйләү – тугая повязка
суыту – охлаждение
катлаулы – сложный
күзгә ике булып күренү – двоение в глазах
984885390525хәрәкәт - движение
575310-129540
Файдаланылган әдәбият :
1. Әхмәтҗанов М. Алкоголизм гомерләрне өзә // Мәгариф. – 2002. - № 3
2. Высоцкая О. Человек и энергия. // Фән һәм мәктәп.-2005.-№3
3. Веселова О., Перфилова Н. Наркотикларга урын булмасын // Мәгариф. 2000. - №12.
4. Зимагулов А.Х. Безопасность труда. Казань. Татар.кн.изд-во, 2011.
5. Крайнев А.Ф. Словарь-справочник по механизмам. – Москва. «Машиностроение», 1981
6.Литвинов И.Л. Я начинаю говорить по-татарски. – Казань, 1994.
7.Русско-татарский словарь-минимум для работников нефтяной промышленности / сост.:Газизов М.Б. - Казань: Татар.кн.изд-во, 1996
8.Сафина В.А., Гарифуллин В.З. Урок татарского языка: Интенсивный курс.- Казань: Новое знание, 1998.
9.Сафиуллина Ф.С. и др. Татарский язык: Интенсивный курс.- Казань: Татар.кн.изд-во, 1998.
10.Сафиуллина Ф.С. Татарский язык: Самоучитель. – Казань: Татар.кн.изд-во, 1998.
11. Сафиуллина Ф.С. Татарский язык в диалогах. – Казань: Татар.кн.изд-во, 1994.
12. Сафиуллина Ф.С. Русско-татарский разговорник. - Казань: Татар.кн.изд-во, 1991.
13.Сафиуллина Ф.С., Фатхуллина К.С. Татар теленә өйрәтү. – Казан: Хәтер, 1999
14.Татарская грамматика. Т. II.Морфология. – Казань: Татар.кн.изд-во, 1993.
15. Татарская грамматика. Т. II.Синтаксис. – Казань: Татар.кн.изд-во, 1992.
16. Харисова Ч.М. Татар теле. Теория, күнегүләр, тестлар: Абитуриентлар һәм студентлар өчен ярдәмлек / Казан: Мәгариф, 2006
17.Чумак Н.Г. Материалы и технология машиностроения. – Москва. «Машиностроение», 1985
18. Шәрәфетдинова Г.Ә., Галиева С.Г. “Җылы сүз – җанга дәва”/ татар теле дәресләре . Казань. Изд. «Мәгариф” 2006
19.Шихельман Г.Л. Занимательная технология машиностроения. – Москва. «Машиностроение», 1987
20. Яхин. Алкоголизмны кисәтү. Казан. Татар. кит. нәшр. 1984
Интернет источники:
http://etatar.ru/top/38497