Д?рес язу к?некм?л?рен камилл?штер? (чыгыш)

Д™рес язу к_некм‰л‰рен
камилл‰штер_


Мин 47нче м‰кт‰пт‰ 1993нче елдан татар теле k‰м ‰д‰бияты укытучысы буларак укыта башладым. Татар теле k‰м ‰д‰бияты буенча алган белемн‰ремне татар т™ркемн‰ре k‰м татар сыйныфларында кулланып эшлим.
1993нче елда, эшк‰ килг‰ч, 6 татар т™ркеме алдым. Б_генге к™нд‰ бу т™ркемн‰р, 11нче сыйныфны т‰мамлап, т™рле уку йортларында белем алалар.
Х‰зер мин 1 В, 4 А, 6 В, 8 А, 8 К, 8 П сыйныфларында белем бир‰м. ИS белемле, тырыш, системалы р‰вешт‰ д‰ресл‰рг‰ ‰зер сыйныфлар дип, 4 нче А к_рс‰тер идем. € калган сыйныфларда йомшаграк балалар, л‰кин алар да татар теле k‰м ‰д‰бияты ф‰нен‰ х™рм‰т бел‰н карыйлар.
Куелган максатларга иреш_ ™чен балаларда ф‰нне ™йр‰н_г‰ кызыксыну, омтылыш т‰рбиял‰рг‰ кир‰к. ШуSа к_р‰ д‰ресл‰рне т™рл‰ндерерг‰, мисалларны, ситуациял‰рне чынбарлыкка, тормышка якынайтырга тырышам. Кызыксыну уяту ™чен предметара б‰йл‰неш, иGади биремн‰р, карточкалар куллану да отышлы. Укыту процессында к_рс‰тм‰лелекк‰ шактый зур урын бир‰м: портретлар, сюжетлы р‰семн‰р.
Х‰зер педагогик эшнеS н‰тиG‰лелеген к_рс‰т_г‰ юн‰лтелг‰н алымнар, методлар к_п.
Укыту – т‰рбия эшенеS н‰тиG‰лелеге укучыларныS ни д‰р‰G‰д‰ белем k‰м к_некм‰ _зл‰штер_енд‰ чагыла. Бу бик м™kим к_рс‰ткеч.
j‰р укытучы т™рле алымнар k‰м методлар кулланып эшли.
Язу – телнеS график формасы, ул аралашу ™чен гаять ‰k‰миятле корал булып санала. Язу к_пл‰р бел‰н, бик ерактагылар бел‰н аралашырга м™мкинлек тудыра. ШуSа к_р‰ билгеле бер т‰ртипк‰ салынган, ‰д‰би телд‰ кабул ителг‰н язу кир‰к.
Орфография язу теленеS ‰н‰ шул т‰ртипк‰ салынган кагыйд‰л‰рен, д™рес язу юлларын _з эчен‰ ала.
Урта м‰кт‰п укучысы, орфографияне ™йр‰н_ н‰тиG‰сенд‰, _з фикерл‰рен k‰рбер кеше GиSел k‰м тиз аSларлык грамотлы язу д‰р‰G‰сен‰ ирешерг‰ тиеш.
Язу, эчт‰лек ягыннан т™зек k‰м кызыклы булып, орфографик яктан грамотасыз булса, ул уSай б‰ял‰н‰ алмый. Кеше д™рес язмаса, берд‰н, аны уку авырлаша, икенчед‰н, язучы бирерг‰ тел‰г‰н фикер д™рес аSлатылмый, ул с_знеS м‰гън‰се бозыла k‰м, ™ченчед‰н, ялгыш язу кешенеS грамотасызлыгын к_рс‰т‰, аныS д‰р‰G‰сен т™шер‰.
Башка телл‰рд‰, м‰с‰л‰н рус теленд‰, граматика, орфография k‰м пунктуациянеS кыен очраклары ™стенд‰ н‰тиG‰ле эш алып барыла.
Д™рес, х‰зерге вакытта латин графикасына к_ч_ турында с_з, аSа ‰зерлек чоры бара. Л‰кин латин графикасына к_чк‰нче, к_пмедер вакыт _т‰ч‰к ‰ле.
Методик ‰д‰бият битл‰ренд‰ укучыларныS орфографик грамоталылыгын к_т‰р_ чаралары м‰сь‰л‰сен‰ элек-элект‰н зур урын бирелеп килде, k‰м бу турыда галимн‰р, педагог k‰м методистлар тарафыннан т™рле караш, фикерл‰р ‰йтелде.
СоSгы елларда д™рес язарга ™йр‰н_ ысулларын камилл‰штер_ м‰сь‰л‰л‰рен‰ тагын да зуррак ‰k‰мият бирел‰.
Орфографияг‰ ™йр‰т_д‰ т™п максат – укучыларга аSлы _зг‰рт_г‰ нигезл‰нг‰н орфографик ныклы к_некм‰л‰р бир_ k‰м орфографик кагыйд‰л‰рне гам‰лд‰ файдалана белерг‰ к_нектер_. МоSа системалы р‰вешт‰ т™рле к_нег_л‰р эшл‰т_ юлы бел‰н ирешеп була. Максатка иреш_ ™чен, орфография методикасы:
а) татар теле орфографиясе принципларын;
б) татар теленеS _зенч‰лекл‰рен;
в) язу процессыныS психофизиологик табигатен;
г) укучыларныS психологиясен;
д) укучыларныS k‰м ‰йл‰н‰-тир‰д‰гел‰рнеS с™йл‰_ _зенч‰л‰кл‰рен ис‰пк‰ алып эш ит‰.
УкучыларныS орфографик грамоталылыгын к_т‰р_ иS авыр k‰м катлаулы м‰сь‰л‰рнеS берсе булып кала бир‰. Ч™нки ул укучыларныS т™рле яклы k‰м катлаулы психик эшч‰нлеген‰ k‰м к_пт™рле кагыйд‰л‰р бел_ен‰ нигезл‰н‰.
Укучыларны д™рес с™йл‰рг‰ k‰м грамоталы итеп язарга ™йр‰т_ 1нче сыйныфтан ук башлана. 5нче сыйныфка Gитк‰нд‰, алар инде билгеле бер д‰р‰G‰д‰ орфографик к_некм‰л‰рг‰ ия булалар: х‰рефл‰рнеS k‰м кайбер кушымчаларныS, ялгызлык исемн‰рнеS, кушма k‰м парлы с_зл‰рнеS д™рес язылышын, авазларныS чиратлашуын, аеру билгел‰ренеS кулланылышын, с_зл‰рне иGекл‰рг‰ б_л_ кебек тел к_ренешл‰рен ™йр‰нг‰н булалар.
5нче сыйныфта бу белемн‰р кабатлана, ныгытыла k‰м фонетика бел‰н берр‰тт‰н махсус р‰вешт‰ орфография укытыла.
Урта м‰кт‰пт‰ орфографияг‰ ™йр‰т_д‰ к_пт™рле алымнар кулланыла. Т™рле характердагы иGади эшл‰р бир_, максатка ярашлы итеп сайланылган текстлар буенча диктантлар яздыру, k‰р язма эшк‰ соSынна анализ ясау, хаталарны т™з‰т_ ™стенд‰ даими эш алып бару укучыларныS танып бел_ активлыгын _стер_г‰, грамоталылык д‰р‰G‰сен к_т‰р_г‰, ‰д‰би телне ныклы k‰м тир‰н _ззл‰штер_л‰рен‰ ярд‰м ит‰.
Д™рес язу кагыйд‰л‰рен _зл‰штер_ – грамоталы язуныS нигезе ул, диг‰н принциптан чыгып, k‰р орфографик кагыйд‰неS нык k‰м аSлы _зл‰штерел_ен‰ ирешерг‰, мисаллар ™стенд‰ д™рес язуныS “серл‰р”ен ачарга тырышырга кир‰к.
Орфографияг‰ ™йр‰т_д‰ тел к_некм‰л‰ре язу к_некм‰л‰ре бел‰н б‰йл‰п алып барыла.
Граматик белемн‰рне практикада куллана белерг‰ ™йр‰т_д‰ к_череп язуныS да ‰k‰мияте гаять зур. Л‰кин аны ‰зер текстны турыдан-туры механик р‰вешт‰ к_чер_г‰ кайтарып калдырмаска, б‰лки билгеле бер орфографик бирем бел‰н катлауландырырга кир‰к. Шул вакытта гына укучылар эш бел‰н кызыксына, актив фикер й™рт‰, аларныS танып бел_ м™ст‰кыйльлеге арта.
К_череп язуларны т_б‰нд‰ге т™р биремн‰р бел‰н катлауландырырга м™мкин:
т™шеп калган х‰рефл‰рне ™ст‰п к_череп язу;
кайсы кагыйд‰г‰ туры кил_енн‰н чыгып, тавышсыз х‰рефл‰р (ь,ъ) керг‰н с_зл‰рне т™ркемн‰рг‰ аерып язу;
язылыш k‰м ‰йтелеш туры килм‰г‰н х‰рефл‰р астына сызу;
текстта бирелг‰н бер форманы икенче форма бел‰н алмаштырып к_череп язу;
с_знеS х‰терд‰ калдырырга тел‰г‰н кис‰ге астына сызу k.б.
Грамоталылыкны к_т‰р_ максатыннан k‰р сыйныфта, д‰реск‰ керешер алдыннан, орфографик бишминутлык _тк‰р_ отышлы. К_некм‰ булдыруда бу алым яхшы н‰тиG‰ бир‰. Ул орфографиясе кыенрак, д‰рес темасына б‰йл‰нешле с_зл‰р яздыру, яис‰ алдагы д‰ресл‰рд‰ ™йр‰нелг‰н орфограммаларны кабатлап х‰терд‰ яSарту формасында була.
Орфографик бишминутлык ™чен алынган с_зл‰рне т‰н‰фес вакытында ук тактада яздырырга була (аны дежур укучы бик тел‰п башкара), яис‰ д‰рес башлангач, ‰йтеп яздырырга кир‰к. СоSыннан авыр орфограммаларны кагыйд‰г‰ салып аSлауда k‰р укучы катнаша.
Укучыларны орфографик грамоталылыкка ™йр‰т_ чарасы буларак, д‰рест‰ т™рле уеннар оештырырга була. М‰с‰л‰н: “Кем к_бр‰к с_з яза?” уены ярыш т™сенд‰ _тк‰рел‰.
С_злек ™стенд‰ эшл‰_г‰ д‰ зур игътибар сорала. Телебезд‰ язылышы кагыйд‰л‰рг‰ сыеп бетм‰г‰н авыр язылышлы с_зл‰р к_п. Берт™рле язылыштагы с_зл‰рне аерым т™ркемн‰рг‰ туплап, кыен язылышлы с_зл‰р с_злеге булдырыла.
Язылышы авыр _зл‰штерел‰ торган с_зл‰рне плакатка язып, стенага элеп куярга да м™мкин. Авыр язылышлы с_зл‰рг‰ карата таблицалар т™з_ k‰м вакыт-вакыт аларга укучыларныS игътибарын юн‰лт_ д‰ ‰йб‰т н‰тиG‰ бир‰.
Орфографияг‰ ™йр‰т_ максаты бел‰н д‰рест‰ k‰м ™йд‰ т™рле эшл‰р, биремн‰р эшл‰г‰нд‰, теге яки бу с_зне язарга кыенсынган вакытта, укучыларны орфографик с_злекл‰рд‰н файдаланырга ™йр‰терг‰ к_нектер_ кир‰к.
Орфографик с_злекл‰рд‰н системалы файдалану к_з‰т_ч‰нлекне _стер‰, с_зл‰рг‰ х‰реф составы ягынна анализ ясарга ™йр‰т‰, к_р_ х‰тере аша язылышы авыр _зл‰штерел‰ торган с_зл‰рне укучыларныS х‰теренд‰ ныгыта k‰м орфографик ялгышларны булдырмаска ярд‰м ит‰.
Орфографик с_злекл‰рд‰н н‰тиG‰ле файдалану ™чен, укучыларныS алфивитны яхшы бел_е кир‰к. Алар с_злекл‰рд‰н с_зл‰рнеS беренче х‰рефл‰ре ген‰ т_гел, икенче, ™ченче k.б. х‰рефл‰рнеS д‰ алфавит т‰ртибенд‰ бирел_л‰рен k‰м с_зл‰рне тиз таба бел_г‰ к_нексенн‰р.
Махсус т™зелг‰н корточкалар бел‰н эшл‰_ д‰ отышлы. j‰р укучыга билгеле бер орфограммага караган карточка т‰къдим ител‰. Укучылар нокталар урынына тиешле х‰рефл‰р ™ст‰п язалар, с_знеS д™рес язылышын аSлаталар, шул с_зл‰рне кертеп, G™мл‰л‰р т™зил‰р.
УкучыларныS орфографик грамоталылыгына иреш_ ™чен, диктантка анализ ясау, хаталарны т™з‰т_ ™стенд‰ эшне оештыру гаять д‰р‰G‰д‰ ‰k‰миятле. Хаталар ™стенд‰ эшл‰_ моннан соSгы эшл‰рне уSышлы алып бару ™чен кир‰к. Хаталарны ис‰пк‰ алу н‰тиG‰сенд‰, аларга анализ ясала k‰м классификация _тк‰рел‰. Монда язма эшне _тк‰рг‰н вакыт, укучыныS исем-фамилиясе, орфограммалар k‰м ялгышлар саны к_рс‰тел‰. Орфографик хаталарны бетер_ ™стенд‰ эш т_б‰нд‰гел‰рд‰н гыйбар‰т:
хата ясалган с_зл‰рг‰ орфографик, орфоэпик, фонетик анализлар ясала;
™ст‰м‰ к_нег_л‰р _тк‰рел‰;
_зл‰штереп Gиткерелм‰г‰н кагыйд‰л‰р кабатлана, шуSа мисаллар сайлатыла, шул с_зл‰рне кертеп, G™мл‰л‰р яздырыла, т™рле язма эшл‰р _тк‰рел‰. Шулай итеп, йомшак _зл‰штерелг‰н кагыйд‰л‰р ныгытыла.
Укучылар язма эшл‰рд‰ Gиб‰рг‰н хаталарны кабатланмасын ™чен, k‰рбер язма эшне анализларга кир‰к, ч™нки хаталарныS к_бесе укучыныS орфография k‰м граматиканы белеп Gиткерм‰венн‰н була. Укучы _зенеS хатасын к_рсен, хата ясалган с_зг‰ анализ ясасын, соSыннан аны т™з‰теп язсын.
УкучыларныS бер-берсенеS д‰фт‰рл‰рен _зара тикшер_ен оештыру да аларныS грамоталылыгын к_т‰р_г‰ булыша. Бу алымны орфографик характердагы язма эшне _т‰г‰нн‰н соS кулланырга кир‰к.
Укучыларны д™рес язарга ™йр‰т_д‰ иS кулай чара – диктантлар. Диктант яздыру укучыларныS б‰йл‰нешле с™йл‰мен, аерым алганда язма с™йл‰м к_некм‰л‰рен булдыру k‰м аларны _стер_д‰ м™kим роль уйный. Бу эш укучыдан д™рес k‰м эзлекле итеп с™йл‰_ k‰м язу к_некм‰л‰рен булдыруны тал‰п ит‰. ШуSа к_р‰ ул м‰кт‰пт‰ иS к_п _тк‰рел‰ торган язма эш т™рл‰ренн‰н санала.
Диктант орфограммаларны _зл‰штер_ ™чен ген‰ т_гел, б‰лки граматика д‰ресл‰ренд‰ укучыларныS алган белемн‰рен ныгыту, аны алдагы эшл‰ренд‰ файдалана бел_, лексик-стилистик к_некм‰л‰р бир_, с™йл‰_ k‰м язу телен _стер_ k‰м с_злек запасын арттыру максаты бел‰н д‰ _тк‰рел‰.
Орфографияг‰ ™йр‰т_д‰ иS файдалысы – с_злек диктанты яки к_рм‰ диктант яздыру укучыларда игътибар формалаштыра.
Укучыларда д™рес с™йл‰_ k‰м язу к_некм‰л‰рен булдыруда диктант яздыруныS ‰k‰мияте бик зур.
Д™рес язу к_некм‰л‰рен _стер_ ™чен мин _зем т_б‰нд‰ге эшл‰рне эшлим:
с_зл‰рнеS д™рес ‰йтелешен‰ иреш_.
С_зл‰рне д™рес итеп ‰йтк‰нд‰ ген‰, д™рес итеп язарга м™мкин;
кайбер с_зл‰рнеS язылышын ист‰ калдыру;
диктант язганнан соS, хаталар ™стенд‰ эш эшл‰г‰нд‰, k‰р Gиб‰релг‰н хатага караган кагыйд‰не иск‰ т™шер_, шул кагыйд‰г‰ караган башка т™рле мисаллар китер_.
Кил‰ч‰кк‰ шушы эшл‰рне д‰вам итс‰м, мин _з укучыларымныS с_зл‰рне д™рес итеп язачакларына ышанам.