Научно-исследовательская работа Вахит Имамовны? Тозлы яра романында ??мгыять язмышы
Яр Чаллы ш‰k‰ре гомуми бюджет белем бир_ учреждениесе ”Советлар Союзы Герое Илдар Маннанов исеменд‰ге 82 нче кадет м‰кт‰бе”
Вахит ИмамовныS “Тозлы яра” романында ш‰хес язмышы k‰м G‰мгыять
Башкарды: Ф‰рхетдинова
Лилия Атлас кызы, татар теле k‰м
‰д‰бияты укытучысы
Эчт‰лек
Кереш..............................................................................................................3
Т™п ™леш
Вахит ИмамовныS “Тозлы яра” романында ш‰хес язмышы k‰м G‰мгыять..............................................................................................................5
Йомгаклау ...................................................................................................10
Кулланылган ‰д‰бият исемлеге.................................................................11
Кереш.
Рухи камиллекк‰ омтылган кешелекне т‰рбиял‰_ чарасы буларак, ‰д‰биятныS, с‰нгатьнеS, театрныS роле б‰ял‰п бетер‰ алмаслык зур. Без моны х‰зерге заманныS алдынгы иGат в‰килл‰ренеS эшч‰нлеге мисалында да ачык к_р‰без. Вахит Имамов “Тозлы яра” исемле романы бел‰н укучыга зур яSалык китерде. Б_генге к™нд‰ язучылар арасында иS х™рм‰т итк‰небез
· Вахит Имамов.
Ф‰нни эшебезнеS темасы – “Вахит ИмамовныS “Тозлы яра” романында ш‰хес язмышы k‰м G‰мгыять”.
Тематика k‰м проблематика буенча да, с‰нгатьлелек ягын нан да Вахит ИмамовныS иGаты к_птармаклы k‰м бай. Язучы аерым бер тема яки тормыш материалы, бер характер дагы геройлар бел‰н ген‰ эш й™ртми. Монда аныS иGат прин циплары торган саен ачыклана. АныS ‰с‰рл‰ре т™рле гасырлар материалына корыла. Вахит Имамов бер _к д‰р‰G‰д‰ ‰д‰биятчы да, тарихчы да. Ул барыннан да бигр‰к халкыбызныS тарихын д™рес яктыртырга омтыла. “Утлы дала”, “С‰ет батыр”, “Татарлар Пугачев явында”, “Могикан”, “Казан дастаны”, “Япон татары” кебек ‰с‰рл‰р язганлыгын бел‰без.
Максат – Вахит ИмамовныS “Тозлы яра” романында ш‰хес k‰м G‰мгыять м™н‰с‰б‰тен ™йр‰н_.
Максаттан чыгып, без _з алдыбызга т_б‰нд‰ге бурычларны куйдык:
- Вахит ИмамовныS тарихи романнар остасы булуын исбатларга;
- “Тозлы яра” романын укып анализларга k‰м романга карата _з м™н‰с‰б‰тебезне белдерерг‰.
Ф‰нни-тикшерен_ эшенеS т™п объекты – Вахит Имамов иGаты; предметы – “Тозлы яра” романы (роман 2 кис‰кт‰н тора).
€леге эшне башкарганда т_б‰нд‰ге метод-алымнар кулланылды: к_з‰т_, гомумил‰штер_, тикшерен_, эзл‰н_, анализлау, н‰тиG‰ ясау.
Ф‰нни эшнеS структурасы. Ф‰нни эш керешт‰н, т™п ™лешт‰н, йомгаклау k‰м кулланган ‰д‰бият исемлегенн‰н тора.
Ф‰нни-тикшерен_ эшен башкарганда Вахит ИмамовныS ‰д‰би ‰с‰рл‰ре, €д‰бият белеме с_злеге, Дания Заkидуллина хезм‰тл‰ре, вакытлы матбугат (“М‰йдан” журналы, “Татар иле” газетасы) файдаланылды.
Ут к_рше Башкортстанда булып узган реаль вакыйгалар Gирлегенд‰ иGат ителг‰н шушы тарихи-документаль эчт‰лекле романны бик яратып, язучыныS иGади с‰л‰тен‰, тел байлыгына сокланып, тарихи фактларны, вакыйга k‰м к_ренешл‰рне бу ‰с‰ренд‰ д‰ тир‰н анализлавына ышанып укып чыктым. Вахит Имамов _зе болай ди: “Минем “Тозлы яра” романым да ф‰кать туган ‰нк‰м н‰селе к_рг‰н вакыйгаларга гына нигезл‰неп язылды, бер ген‰ персонажныS исемен д‰ уйлап чыгармадым, барысы – н‰къ тормышта булганча.”
Сайлап алган теманыS актуальлеге б‰х‰ссез: романда СССР кебек зур д‰_л‰т т™зелешенд‰ авыл халкы, б™тен ил кичерг‰н фаGигал‰р эзлекле т‰ртипт‰ k‰м ышандырырлык к_рс‰тел‰. Вахит Имамов тоталитар системаныS корбанына ‰йл‰нг‰н €мир Н‰гыймов тормышы аша заманныS иS кырыс, иS р‰химсез шартларына Gайлаша белг‰н, кешелек сыйфатларын саклап кала алган ‰д‰би герой бел‰н таныштыра, €мир Н‰гыймовныS прототибы – Вахит ИмамовныS бабасы ик‰нен д‰ бел‰без. Шундый н‰тиG‰л‰рг‰ килдем: Вахит Имамов
· татар ‰д‰биятында ‰йд‰п баручы прозаик. АныS иGат Gимешл‰ре k‰м андагы кешелеклелек, изелг‰н-р‰нGетелг‰нн‰рг‰ миkербанлылык, ш‰фкать, тел‰кт‰шлек белдер_ – безнеS татар ‰д‰биятыныS бер сыйфаты k‰м горурлыгы.
Т™п ™леш.
Б_генге к™нд‰ тарихи китаплар, д‰реслекл‰р бик к_п язылган. Без, х‰зерге к™н балалары СССР дип аталган зур д‰_л‰т турында укып кына бел‰без. Б_ген, бер яктан, олы буын кешел‰ре аны сагынып иск‰ т™шер‰. €лб‰тт‰, k‰р н‰рс‰неS ике ягы бар. Шулай да, ни ™чен шундый зур д‰_л‰т тиз таркалды ик‰н соS? Дим‰к, ялгышлар к_бр‰к булгандыр диг‰н н‰тиG‰г‰ кил‰без. Вахит Имамов та “Тозлы яра” романында шул хакта уйлана, тоталитар системаныS иS зур хатасы – “якты кил‰ч‰к” хакына б_генге G‰мгыятьне, халыкны корбан ит_ булган диг‰н уйга китер‰. Асылда, “якты кил‰ч‰кꉔ аерым катлам кешел‰р ген‰ килеп Gитте. Романны укыгач, к_Sелд‰ яра барлыкка кил‰, ‰ш‰ке, явыз Gинаятьчел‰рнеS G‰мгыятьнеS иS т_рен‰ менеп утыруы шул ярага тоз булып ята. €с‰рнеS исеме метафора булып яSгырый: яSа тормыш т™з_ – кешелек тарихындагы тозлы яра, ялгыш, хата, фаGига, кешел‰р, гаил‰л‰р, н‰селл‰р, милл‰тл‰р к_Sеленд‰ге тозлы яра. Автор ис‰ шушы яраларныS с‰б‰пл‰ре хакында уйланырга, борчылырга, сабак алырга чакыра.
“Тозлы яра” романында 1916 – 1980 еллар колачлап алынган. Шулай да автор 1922-1939 елларны аерып ала. Татар авылларында яSа тормыш т™з_ к_ренешен Башкортстан республикасы Б_зд‰к районы Т™рк‰й авылы мисалында k‰м аерым ш‰хес – €мир Н‰гыймов _рн‰генд‰ Gентекл‰п с_р‰тли.
€с‰р €мир Н‰гыймовны характер буларак к_рс‰тк‰н к_ренешт‰н башлана. Б™тен Т™рк‰й авылын дер селкетк‰н, куркытып торган Р™ст‰мб‰к байныS тегерм‰нен яндырып, €мир авылдан чыгып кача. Автор €мирнеS т‰в‰кк‰л, башбирм‰с булуына басым ясый. Куркак, кол д‰р‰G‰сен‰ т™шк‰н авыл кешел‰ренн‰н €мирне аерып куя. Авыл халкы арасында бер кеше д‰ егетне яклап с_з ‰йтерг‰ батырчылык итми, сарык к™т_е кебек таралыша. Д™ньялар _зг‰рм‰с‰, б‰лки €мир ломовой д‰р‰G‰сенд‰ ген‰ калмас иде, ‰мма революция, гражданнар сугышы €мирне кире _з авылына кайтара. Абыйсы €белсаттар байлыкка кызыккан, т_б‰н б‰нд‰ булып чыга, €мир ис‰ кешелекле, миkербанлы, авылдашлары турында кайгыртучы герой буларак к_Sелд‰ кала.
Т™рк‰йд‰ яSа тормыш т™з_ башлангач та, авыл халкы “тегерм‰н ташы” астына €мирне китереп тыга, байлар Gирен б_л_че итеп €мирне т‰къдим ит‰.
Башкортстанга куылган рус кешесе Булгаков Яков €мирне алдан ук болай дип кис‰т‰: “Бу большевиклар без биш елда забастовка, стачка йурган шалапайлар тукел. Болар буре кебек, все умырып ала. ...Однако бел: если алар йырын йырламасан или строй барганда хата бассан, алар сине чигара да ата. Большевиклар к™туенд‰ как буре булырга, бер таларга киряк.” Минемч‰, шушы с_зе бел‰н Яков яSа тормышныS бар асылын ‰йтеп бир‰. Алга таба, без аныS с_зл‰рен кабат-кабат иск‰ т™шереп укыйбыз. €мир Н‰гыймов – шушы яSа тормышныS корбаны. Ипле хатыны Г™лтуташ, балалары Зифа, ТимерGан, В‰зир‰л‰рне яратып, кешелекле итеп т‰рбияли алса да, _з авылыныS битарафлыгына каршы тора алмый €мир. Ул бары тик халыкка бер-бер артлы ™елеп кил_че явызлыкларны, авырлыкларны к_пмедер GиSел‰йтер ™чен, авылдашлары бел‰н хакимият арасында басып торган х‰лд‰ ген‰ кала. Алай да халык моны аSламый, €мирне явызлык чыганагы, Алласыз “урыс” дип кабул ит‰. €мирнеS _з якыннары аныS башын ашый, ‰л‰к язып тора. Х‰би, €белсаттар, М‰хм_т Илмурзин, Кара тавык Гайса, Закир х‰лф‰ кебек образлар н‰
·фр‰т хисе уята. Куркак, к™нче, байлыкка омтылучы бу кешел‰рне яSа тормышныS нигезен‰ салынган куркыту, алдау, икей™злелек, явызлык, ‰л‰кчелек, коллык психологиясе Gинаятьче ясый. Кешелеклелек сыйфатларын югалтып, алар дустын-туганын-авылдашын _тер_чег‰ ‰йл‰н‰л‰р. Х‰бинеS €мирг‰ якын дус, €белсаттарныS абый булуы ‰леге фаGигане тир‰н‰йт‰ ген‰.
Алай гына да т_гел, авыл халкы тулысы бел‰н диярлек битараф, явыз. Т™рк‰йд‰ €мирне чынлап торып яклаган, аныS гаил‰сен‰ ярд‰мг‰ килг‰н кешене аерып к_рс‰теп т‰ булмый. Намаз укыган карчыкларга кад‰р, €мирнеS г™наkсыз балаларын каk‰рли, бел‰ торып кечкен‰ Ленаны _лемг‰ Gиткер‰л‰р, балалар да Ленага тилеб‰р‰н орлыгы ашатып _тер‰л‰р. Ш‰рифулла, Идрис, Фазылб‰к кебек €мирг‰ тел‰кт‰шлек к_рс‰тк‰нн‰рне террор елларында юк ит‰л‰р. €мирне большевик булганга к_р‰ алмыйлар дияр идеS, кулак дип авылныS баен, х‰лле кешел‰рен куганда да халык арасында с_з ‰йт_че булмый. Себерг‰ озатканда Р™ст‰мб‰к малае ГамилнеS кулыннан яшерм‰кче булган бишм‰тен д‰ йолкып алалар. МоSа автор да _з м‰н‰с‰б‰тен белдермич‰ кала алмый: “Себерг‰ с™рел‰се Р™ст‰мб‰кнекел‰рне _л‰кс‰ ™стенд‰ б™терелг‰н карга к™т_е сыман сырып алган Т™рк‰й халкы арасыннан ник бер кеше, мескен Гамилне яклап-ж‰лл‰п, бер авыз с_з ‰йтсен?...”
Ни ™чен G‰мгыять шундый кешелексез соS? Л‰кин €мирнеS Яковта эшл‰г‰н вакытын, Г™лтуташ янына утырмага килг‰н кызларныS с™йл‰ш_л‰рен ис‰пк‰ алсаS, моныS с‰б‰бен‰ т™шенерг‰ була. Бер-бер артлы революция, гражданнар сугышы, я акларныS, я кызылларныS талап кит_л‰ре, коммуна т™з_, коллективлаштыру, колхоз т™з_л‰р, НЭП политикасы, гел артып тора торган налоглар, ‰л‰кчелек, ачлык, м‰четл‰рне Gимер_, гар‰п алфавитын бетер_ – с‰б‰пл‰рнеS халыкны шаккатырган, аптырашка т™шерг‰н, куркуга салган иGтимагый _зг‰решл‰рд‰ ик‰нлеген аSлыйбыз. Тулы бер авылда миkербанлы, кешелеклелек _рн‰ге дип атарлык кеше табылмау яSа тормышныS кешел‰р Gанын кешелексезлек чиген‰ Gиткер_че явызлык булуын тагын бер кат иск‰рт‰.
Тоталитар системаныS ш‰хесне из_ен, физик k‰м мораль яктан м‰сх‰р‰л‰вен, таптавын без €мир Н‰гыймов, аныS гаил‰се мисалында, чит илг‰ чыгарылган ашлык, элеваторларда череп, спирт ясауга тотылган бодай, шуныS н‰тиG‰сенд‰ коточкыч ачлык кичерг‰н халык яссылыгында ачык к_р‰без.
Кеше яши, k‰м аны соSгы сулышына кад‰р гаделлекк‰ ышаныч озатып бара. Кешелек д™ньясы яратылганнан бирле, к_пме заманалар _зг‰рде. Кешелексез шартларда калып, олы ‰хлакый югалтулар кичерг‰нд‰, чын кеше булу миссиясен ад‰м баласы _тиме? €мирGан кебек ш‰хесл‰рнеS иS олы фаGигасе – гел кешелекле булып калырга тырышуларындадыр. Алар бу д™ньяда намуслы, т‰ртипле яш‰еш кен‰ д™рес дип ышанып яшил‰р. €мма к™чл‰_ k‰м буйсындыруга корылган системаныS гади халык язмышында эше юк. Система €мир кебек ш‰хесл‰рне юк итеп, М‰хм_т Илмурзин кебек кабах‰тл‰рне ™ск‰ мендереп, “якты кил‰ч‰к”к‰ бара. €с‰рд‰ ш‰хес фаGигасе – €мирнеS карашы бел‰н хакимиятнеS тел‰ге туры килми. €мир авылдашларыныS яш‰еше, тормышы хакында кайгыртмый булдыра алмый, л‰кин авылдашларыSны кайгыртсаS, _зеSне хакимият G‰залый. Авылдашлары хакына €мир Н‰гыймов аSлы р‰вешт‰ “ялгыш” эшли: язгы ч‰ч_д‰н калган орлыктан икм‰к пешерт‰, сарык суйдыра. Гражданнар сугышы узган коммунист €мир тегерм‰н ташына керг‰н бодай х‰ленд‰ кала.
Социаль фаGига – илд‰н уSган-булган кешел‰р Себерг‰ озатыла, халыкны дошманнарга k‰м сыйнфый аSы булган ярлыларга аералар.
Ил фаGигасе – миллионлаган халыкныS кемнеSдер ‰л‰ге буенча каторгаларда чер_е, балаларныS атасыз калуы, 90 яшьлек картныS эт д‰р‰G‰сен‰ т™шерел_е, коточкыч ачлык н‰тиG‰сенд‰ зиначылык, кеше ашау кебек к_ренешл‰рнеS булуы.
Романда икенче сюжет сызыгы да бар. Анда €мир Н‰гыймовныS кызы – Г™лзифа тормышы турында, японнар бел‰н сугыш турында с_з бара. Без романныS беренче кис‰ген темага ярашлы р‰вешт‰ анализладык.
РоманныS беренче кис‰ге 100 яшьк‰ кад‰р яш‰яч‰к юлбасар М‰хм_т Илмурзин тарафыннан _терелг‰н €мир Н‰гыймовныS _леме бел‰н т‰мамлана. ^лг‰нд‰ д‰ €мир уйларында тыныч кына авылы бел‰н хушлаша: “...т‰_лек буена да йокыны белми торган чын авыл бар иде. Юк инде син х‰зер, назлы, шаулы Т™рк‰й. Риясыз, газиз улыSны да _з сафларына юмалап-алдап бастырган баскынчылар Gимердел‰р, тараттылар сине. Назлы Г™лтуташ ‰йтмешли, бигр‰кл‰р д‰ прастуй k‰м беркатлы булганмын мин.... € шулай да барыбер гафу ит син, онытма мине, газиз авылкаем!”
Кеше к_SеленеS д‰, д™ньяда яш‰_неS д‰ ни кад‰р катлаулы булуы проблемасы калка. Ш‰хес k‰м G‰мгыять м™н‰с‰б‰тл‰ре авыр, чуалчык. ИGтима гый м‰нф‰гатьл‰р бел‰н ш‰хси тел‰к-омтылышларныS _зара катлаулы б‰йл‰неше, ярашу яки ярашмау м™мкинлекл‰ре...
Йомгаклау
Вахит ИмамовныS “Тозлы яра” романын k‰ркемг‰ укып чыгарга т‰къдим ит‰без. €с‰р укучыны тетр‰ндер‰, халкыбызныS _тк‰н тормышы, тарихы, язмышы турында кат-кат уйланырга м‰Gб_р ит‰. €с‰р реаль фактларга нигезл‰неп язылганга, ‰д‰би ‰с‰рд‰н бигр‰к, авторныS _з бабасыныS тормышын б‰ян итк‰н документаль ‰с‰р буларак кабул ител‰. €с‰рнеS буеннан буена кешелекле ш‰хес €мир Н‰гыймовныS рухи яктан _зг‰р_ен, сынуын к_з‰т‰без. Совет системасыныS асылына т™шенг‰н, л‰кин иGтимагый тормышныS асылын _зг‰рт_ ™чен берни эшли алмаган €мир ш‰хси фаGига кичер‰, рухи каршылыклар эченд‰ яна. ЯSа хакимият €мир кебек к™чле рухлы ш‰хесл‰рнеS, Дини кебек романтикларныS гомерл‰рен ™з‰. Аларга алмашка Gинаятьчел‰р, кеше _тер_чел‰р кил‰. €с‰рнеS идеясы шундый безнеSч‰: тоталитар система яш‰еше ™чен властьта _з м‰нф‰гатен кайгырткан, ‰ш‰ке, явыз кешел‰р ген‰ кир‰к. €мир кебек к™чле рухлы кешел‰рне д‰ совет системасы сындыра, юк ит‰. Тоталитар G‰мгыятьт‰ кешеч‰ яш‰_ омтылышы k‰м хакимият максатлары беркайчан да туры килми. “Тозлы яра” романында шушы идея исбат ител‰. БезнеS илебез тарихында 20 нче гасыр вакыйгалары м‰Sге яра булып торыр, тозлы яра кебек сулкылдар.
€ бит намус лы корылган G‰мгыять _зе ш‰хесл‰р алдында бурычлы k‰м Gаваплы. Кич‰ булганмы, б_ген бармы безд‰ шундый G‰м гыять? Бу сорауга k‰ркем _зенч‰ Gавап бирер. Тарих кына кабатланмасын...
Кулланылган ‰д‰бият исемлеге
I. Чыганаклар
1. Заkидуллина Д. “Тозлы яра”ны укыгач уйланулар // М‰йдан. – 2004. - №12. – Б. 56.
2. Имамов Вахит. Тозлы яра: Роман. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2004. – 384 б.
3. Зарипов Р. Юллар ‰ле, юллар узылмаган...// М‰йдан. – 2014. - №3. – Б. 115.
4. Исламов Ф. Т‰эсир // Татар иле. – 2003. – №47. – Б. 7.
II. Ф‰нни ‰д‰бият
1. €д‰бият белеме: Терминнар k‰м т™шенч‰л‰р с_злеге. – Казан: М‰гариф, 2007. – 231б.
2. €д‰бият белеме с_злеге / Т™з.-ред. А.Г. €хм‰дуллин. – Казан: Татар кит. н‰шр., 1990. – 238 б.
3. ГыйлаGев Т.Ш. €д‰би мирас: тарих k‰м заман / Т.Ш. ГыйлаGев; Кереш с_з авт. Д.Ф.Заkидуллина. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2005. – 206 б.
4. Татар ‰д‰бияты: Теория. Тарих / Д.Ф.Заkидуллина, €.М.ЗакирGанов, Т.Ш. Гыйл‰Gев, Н.М.Йосыпова. – Тулыл. 2 нче басма. – Казан: М‰гариф, 2006. – 319 б.