Ф?нни — гам?ли конференцияг? эзл?н? — тикшерен? эше
Татарстан Республикасы
Тел‰че муниципаль районы
“Тел‰чем – нурлы т™б‰гем” район ф‰нни-гам‰ли конференциясен‰
Чишм‰л‰рд‰ - гомер агышлары
Тел‰че муниципаль районы Алан урта гомуми белем бир_
м‰кт‰бенеS 10 нчы сыйныф укучысы Ш‰йм‰рданова Румия
Рифгат кызы эше.
Ф‰нни Gит‰кче: Кыямова Г™лсин‰ Рашит кызы, югары категорияле татар теле k‰м ‰д‰бияты укытучысы
Алан , 2016 Эчт‰лек
1.Кереш...................................................................................................................................................3
2. I б_лек. Тарихларда чишм‰ язмышлары................................................................................. 5
3. II б_лек. Туган т™б‰гебез чишм‰л‰ре...................................................................................... 10
4. Йомгаклау........................................................................................................................................ 13
5. Кулланылган ‰д‰бият................................................................................................................. . 14
6. Кушымта........................................................................................................................................... 15
Кереш
Тау башына салынгандыр безнеS авыл,
Бер чишм‰ бар, якын безнеS авылга ул.
АвылыбызныS ямен , суы т‰мен бел‰м,
С™ям аны шуSа Gаным, т‰нем бел‰н.
Г.Тукай.
Туган як, туган туфрак... Кешене _зен‰ б‰йл‰г‰н, кая гына китс‰ д‰, гомере буе сагындырып, _зен‰ чакырып тора торган изге Gир! АвылныS т™з урамнары, тезелеп китк‰н матур – матур йортлары, инеш – к_л буйлары, таулары – урманнары, тау астыннан челтер‰п тиб_че чишм‰л‰ре... Саный китс‰S, сагындырыр, яраттыр урыннры бихисап туган GирнеS. Аны матур булганы ™чен ген‰ т_гел, _зеSнеке булганы ™чен д‰ яратасыS.
Чишм‰л‰р... ТабигатьнеS серле, могGизалы х‰зин‰се. Чишм‰ челтер‰вен кошлар Gырына да, кызлар ч‰чен‰ кушып _релг‰н чулпы тавышына да, шаян кызларныS к™леп Gиб‰р_ен‰ д‰ охшатырга була. Чишм‰л‰р – безг‰ табигать б_л‰ге.
ТеманыS актуальлеге. БезнеS Алан авылыныS килеп чыгышы _зенч‰лекле, исеме килеп чыгышы да аерым бер игътибар сорый. Туган т™б‰гемд‰ чишм‰л‰р, к_лл‰р шактый. Алар гаять _зенч‰лекле, кызыклы исемн‰рг‰ д‰ ия. j‰р кеше _зенеS туган т™б‰генеS тарихын, андагы атамаларны, аларныS килеп чыгышын белерг‰ тиеш. Мен‰ шуларны ™йр‰н_, барлау й™зенн‰н , без “ Чишм‰л‰рд‰ – гомер агышлары”дип исемл‰нг‰н ф‰нни – эзл‰н_ эше башкарырга булдык. Туган ягымныS чишм‰л‰рен барлау, аларныS исемн‰ре килеп чыгышын ™йр‰н_ - ‰леге хезм‰тнеS максатын т‰шкил ит‰. Максатка иреш_ юлында т_б‰нд‰ге бурычлар билгел‰нде:
1. Алан авылыныS барлыкка кил_ тарын ачыклау;
Алан т™б‰генд‰ге чишм‰лрне барлау;
Чишм‰л‰рнеS исемн‰ре килеп чыгышын ачыклау;
Тикшерен_неS методологик нигезен к_ренекле галимн‰ребезнеS ф‰нни нигезл‰м‰л‰ре т‰шкил итте. Эш барышында Г.Ф.Саттаров, Ф.ГариповаларныS ф‰нни карашлары киS файдаланылды.
I б_лек. Тарихларда чишм‰ язмышлары
Тел‰че т™б‰генд‰ге Алан авылы борынгы авыллардан санала. АSа XV – XVI гасырларда нигез салынган, диг‰н фикер яши. Бу фикерне тарихи яктан д‰лилл‰_че м‰гъл_матлар да табылган. Бу уSайдан Казан ханлыгы чорындагы татар авылларын барлау, ачыклау юн‰лешенд‰ге тасвирлама китаплары (писцовые книги) зур ‰k‰миятк‰ ия. Бу китапларда – Россияд‰ XVI – XVII гасырларда Gир бил‰м‰л‰рен ис‰пк‰ алу материаллары тупланган. Казан территориясенд‰ беренче м‰рт‰б‰ Gирл‰рне тасвирлау – ис‰пк‰ алу 1565 – 1567 елларда, ягъни Казан ханлыгы Gимерелеп 13 – 15 ел узгач, окольничий Никита Васильевич Борисов k‰м башкаладан Gиб‰релг‰н дворян Дмитрий Андреевич Кикин Gит‰кчелегенд‰ уздырылган. Алар бу якларда халык санын, аныS мал – м™лк‰тен барлауны _тк‰р‰л‰р. Берникад‰р соSрак басылып чыккан Казан ™язенеS язу кен‰г‰сенд‰ шундый юллар бар: “F™ри юлы ™стенд‰ урнашкан Алан авылы ян‰ш‰сенд‰Т‰мте елгасы ага, ул бераздан Миш‰ елгасына кушыла. Авыл матур, уSдырышлы Gирг‰ урнашкан. Тау янында чишм‰л‰р к_п.”
“Казан ™язенеS 1602-1603 еллардагы ис‰пк‰ алу китабы”нда - Казан ханлыгын яулап алганнан соS язма документларныS берсенд‰- элеккеге F™ри юлы тир‰сенд‰ге Тауиле, К‰в‰л, К_кч‰, Балыклы, Ш‰тке k‰м башка авыллар бел‰н берр‰тт‰н Алан да телг‰ алына. €леге китапта ул чактагы Казан ™язе авылларында яш‰_чел‰р составына, Gир бил‰м‰л‰рен‰ характеристика бирел‰, шулай ук ‰йл‰н‰-тир‰д‰ге табигате д‰ сур‰тл‰н‰. Авылдан авылга й™реп материал туплаучыларга Алан бел‰н ян‰ш‰ тау буендагы к_п санлы чишм‰л‰р бик ошаган, ахрысы. Китапта авыл исеме “Чиш쉔 диг‰н с_з бел‰н ян‰ш‰ китерелг‰н.
Авыл тир‰сенд‰ге урыннар бел‰н б‰йле атамалар да бик кызыклы. АларныS барысы да т™рки тамырдан булуы б‰х‰ссез. €н‰ Ялантау диг‰н калку урын - Алан бел‰н ян‰ш‰ ген‰ урнашкан шактый биек калкулык ул. АныS ит‰генд‰ шаулап чикл‰век куаклары _с‰. Чикл‰век ™лгер_г‰ б™тен бала-чага шунда кит‰. Ялантау эче таш катламыннан гына тора бугай. Мен‰ инде к_пме еллар д‰вамында биред‰ таш чыгарыла. € ул кимеми д‰ кимеми. Тау кушаматы борынгы атамаларга (Елантау, F_к‰тау) хас булуын ‰йтс‰к, Ялантауга да исемне бабаларыбыз бирг‰н, диярг‰ була. Кем бел‰: яSа урын эзл‰п килг‰нд‰, алар шушы тау ит‰ген‰ тукталганнардыр. Тир‰ - якны биред‰н к_з‰теп, яш‰_ ™чен иS уSайлы урынны сайлаганнардыр. Авыл ‰йл‰н‰сенд‰ Кыйгасар, Терек, Чакырак, Торач, Кубыз, Чукмар, Ташлык диг‰н борынгы исемд‰ге елгачыклар, ерганаклар булу _зе к_п н‰рс‰ с™йли.ТерекнеS Кавказдагы зур елга бел‰н бер исемне й™рт_е аваздашлык кына мик‰н? Борынгы Болгар бабайлар Азов буйларыннан, Кавказ тавы ит‰кл‰ренн‰н к_т‰релг‰нд‰ монда ияреп килм‰г‰нме ул? Кил‰ч‰кт‰ ф‰нни хезм‰т бел‰н ш™гыльл‰нерг‰ тел‰г‰н кешег‰ ™йр‰нер, тикшерер ™чен Gирлек к_п биред‰.
Туган якныS исемн‰ре турында борынгы легендалар с™йл‰_че чишм‰л‰ре ген‰ д‰ ни тора! Чакрак чишм‰, Шалтырама чишм‰, Дальний воз чишм‰се, Торач, Акборын чишм‰л‰ре k.б. €ле к_пт‰н т_гел ген‰ кайбер чишм‰л‰рг‰ икенче сулыш ™релде: Борkан, €хми чишм‰л‰рен‰ матур итеп ™й корылса, Камил чишм‰сен яшьл‰р бик матурлап ташлар бел‰н ныгытып, аны самовар бел‰н биз‰дел‰р, ян‰ш‰сен‰ утырып х‰л алырга, татлы суыннан авыз ит‰рг‰ ™ст‰л ясап куйдылар. Борынгы исем й™рт_че Ялантау чишм‰се соSгы елда _зе бер ял урынына ‰йл‰нде.
€йе, саф сулы чишм‰л‰рг‰ бай минем туган авылым. Печ‰н чабучы, урак уручы ‰би – бабайларыбыз , ‰ти - ‰нил‰ребез шул чишм‰л‰р суын эчеп сусауларын басканнар, х‰л алганнар. Аларны караганнар, чистартып торганнар, аларга исемн‰р кушканнар.
БезнеS якта чишм‰л‰рнеS к_бесе кеше исеме бел‰н б‰йл‰п аталганнар. МоSа чишм‰л‰рне карап, чистартып торучы бел‰н яис‰ чишм‰не беренче ачучы исеме бел‰н б‰йле атамалар шаkит. Шулардан €хми, Борkан, Иван, Камил чишм‰л‰рен атап _т‰рг‰ була. Борынгылар чишм‰ суын изге суга санаганнар. АныS терелт_, савыктыру к™че барлыгына ышанганнар. Андый чишм‰л‰рг‰ сих‰т бир_ к™чен‰ ишар‰л‰п Изгел‰р чишм‰се дип исем бирг‰нн‰р.
II б_лек. Туган т™б‰гебез чишм‰л‰ре
Иван чишм‰се
БезнеS авылда булганыгыз бармы сезнеS? €г‰р д‰ авылга G‰ен килс‰гез, сез аныS чишм‰л‰рен‰ гаG‰пл‰нми калмас идегез. ‰йе, искиткеч к_п безнеS авылда чишм‰л‰р. j‰рберсенеS _з тарихы. ^з исеме. €н‰, Иван чишм‰сен ген‰ ал. Каян килеп татар авылында урыс кешесенеS исеме чишм‰г‰ тагылган диг‰н сорау килми калмас иде . Элек заманда безнеS авылга _зенеS гаил‰се бел‰н тегерм‰нче агай килеп урнашкан. АныS йорты авыл эченд‰ т_гел, ‰ тегерм‰н янында булган. ^зен‰ Gайлы булсын ™чен ул ерак т_гел урында – тау ит‰генд‰ чишм‰ казыган. Бу чишм‰д‰н тегерм‰г‰ он ясатырга килг‰н халык та бик тел‰п су эчк‰н k‰м аSа тегерм‰нче агай исеме бел‰н Иван чишм‰се дип исем бирг‰н. Кырда иген иг_чел‰р д‰, болында печ‰н чабучылар да, к™т_чел‰ ‰р‰м‰г‰г‰ Gил‰к – Gимеш Gыярга й™р_чел‰р k‰м юлаучылар да туктап су эчк‰нн‰р бу чишм‰д‰н. Чишм‰ _зенеS урнашу урыны бел‰н д‰ бик Gайлы. Ул юл читенд‰ ген‰, биред‰ сусавын баскан k‰рбер кеше д‰ Иван агайга р‰хм‰тле булып кит‰.
Иван чишм‰се башлангычын безнеS авылныS к™нчыгышында урнашкан Урыс тавыннан ала k‰м к™нбатышка таба агып, Т‰мте елгасына кушыла. Суы саф, чиста k‰м бик т‰мле.
Борkан чишм‰се
Иван чишм‰сенн‰н соS тау ит‰ге буйлап к™ньякка таба шактый барганнан соS , Т‰мте елгасына иS якын урында Борkан чишм‰се урнашкан. ^зе кырыс булса да, табигатьне бик яратучы Борkан бабай карап торганга, аны шул исем бел‰н й™рт‰л‰р. Б_генге к™нд‰ авылныS т™ньягында яш‰_чел‰р иS яратып суын эч‰ торган k‰м авылга иS якынннардан саналган бу чишм‰г‰ ш‰хси эшм‰к‰р jадиуллин Х‰ким Х‰ниф улыныS матди ярд‰ме бел‰н матурлап ™й эшл‰п куелган, суы шул ™й эченн‰н чыгучы торба аша ага k‰м коелап куелган урынга коя.Чишм‰неS ‰йл‰н‰ - тир‰се койма бел‰н ‰йл‰ндереп алынган, ч‰ч‰кл‰р k‰м агачлар утыртылган, аккошла ясап биз‰лг‰н. Басмалардан килеп махсус ч_меч яки чил‰к бел‰н _зеS‰ кир‰к кад‰р су алырга м™мкин. Бу чишм‰неS суын аеруча ч‰йг‰ яратып тоталар.
Оркыя чишм‰се
€леге чишм‰ к_п еллар буена авыл халкыныS иS кадерле чишм‰се булып саналган. ^зен карап, т‰рбиял‰п торган Оркыя исеме бирелг‰н. Буралап куелган k‰м суы кое суы кебек т™пт‰н б‰реп чыга торган бу чишм‰ д‰ Т‰мтебаш елгасына коя. Суы искиткеч йомшак, татлы. Авылдашлар, кадерл‰п, аSа ™й д‰ эшл‰п куйганнар. СоSгы елларда бу чишм‰неS суы азаеп,.аннан суны ч_мечл‰п кен‰ алырга була иде. Вакытын кызганмаган, татлы судан авыз ит‰рг‰ тел‰г‰н кешел‰р суга бирег‰ й™рдел‰р. € мен‰ авылыбызга k‰рьяклап даими р‰вешт‰ ярд‰м итеп яш‰_че авылыбыз тумасы Габдрахманов Рафаэль абый ярд‰ме бел‰н чишм‰г‰ яSа сулыш ™релде, ‰йл‰н‰ – тир‰се яSадан эшл‰неп , биз‰леп , суы чистартылды.
Камил чишм‰се
ТабигатнеS могGизасы ул – Камил чишм‰се. Урыс тавыныS туксан градуска борылып китк‰н Gиренн‰н - тау почмагыннан тибеп чыккан да улаклар буйлап к™ньякка , шулай ук авылдан туксан градуска борылып китк‰н Т‰мтебаш елгасына барып тоташкан. АвылныS к™ньягында яш‰_чел‰р суны к_бесенч‰ шушы чишм‰д‰н эч‰. СоSгы елларда чишм‰неS тышкы к_ренешен матурлауга к_п к™ч куелды. Бу эшт‰ яшьл‰р башлап й™рг‰нг‰ к_р‰, кайбер‰_л‰р аны Яшьл‰р чишм‰се дип т‰ атый башлаган иде. Тик чишм‰неS элеккеге исеме халык теленд‰. Ул чишм‰не карап, к_п еллар буена т‰рбиял‰п тоткан агай исеме бел‰н Камил чишм‰се дип атау агайга да, тарихка да х™рм‰т билгесе. €н‰ шуSа да Камил абыйныS балалары чишм‰не ™р – яSадан торгызып, матур гына ™йчек т‰ эшл‰п куйдылар, ™й т_б‰сен‰ манара урнаштырып, чишм‰неS исемен м‰Sгел‰штер_ й™зенн‰н элм‰ тактага язып куйдылар.
Ялантау чишм‰се
Халык _з туган Gирен тир‰н ярату бел‰н ярата, аны кадерли, урыннарга т™рле атама – исемн‰р бир‰, ул исемн‰рне х‰терд‰н – х‰терг‰ тапшырып, буыннар аша б_генге к™небезг‰ кад‰р саклый. Без – х‰зерге буын кешел‰ре бу атамаларга тир‰н х™рм‰т бел‰н карарга, аларны шулай ук кил‰ч‰к буыннар ™чен саклап тапшырырга тиешбез. Атамалар _з урыннарыннан, елга – к_лл‰ренн‰н, чишм‰, ерганакларыннан башка гына яши алмаслар иде. Мен‰ шуSа к_р‰ _з т™б‰гебезд‰ге ‰леге географик к_ренешл‰рнеS k‰рберсен д‰ сакларга, юкка чыгармаска да тиеш без. Авылдашларымны бу яктан тир‰н х™рм‰т ит‰рг‰ кир‰к. Ч™нки елгалар аша к_перл‰р салу, чишм‰л‰рне карап, т™з‰теп тору, урыннарныS чисталыгын кайгырту ™стенд‰ шактый зур эш алып баралар алар.
АвылныS н‰къ к™ньягында калкулык башланып, бормаланып – бормаланып китк‰н шактый тек‰ k‰м биек тау барлыкка кил‰. Тау ит‰генн‰н Миш‰ тугайлары башланса, тауныS берникад‰р урынын куалык каплап алган. € мен‰ шул куакларга Gитк‰нче бик матур чишм‰ агып утыра. Чишм‰ сулары Торф к_ле аша Миш‰г‰ таба юл ала. Чишм‰г‰, тау исеменн‰н чыгып, Ялантау чишм‰се дип исем бирг‰нн‰р. Чишм‰не авылдашларыбыз – ирле – хатынлы Исм‰гыйль k‰м Ф‰ния Х‰с‰новлар, шулай ук авылыбыздан чыккан эшм‰к‰рл‰р – карап, матурлап торалар. Бу чишм‰неS ‰йл‰н‰ - тир‰сен‰ ч‰ч‰кл‰р утыртылган, терлек – туар таптамасын ™чен ‰йл‰н‰ - тир‰се ‰йл‰ндереп алынган. Чишм‰неS яSартылып – матурлану х™рм‰тен‰ анда Чишм‰ к™не _тк‰рел‰.
Чакырак чишм‰
БезнеS авылныS табигате искиткеч матур! АвылныS к™нчыгыш яктан биек тау ит‰ген‰ сыенып утыруын ‰йтк‰н идек инде. Тау ит‰генн‰н кайбер урыннарда й™герек, к_пчелек урыннарда салмак – тыныч кына Т‰мете (Т‰мтебаш) елгасы ага. К™ньяк – к™нчыгыш болыннар Миш‰ елгасы _з‰нн‰ре , ‰р‰м‰л‰р бел‰н биз‰лг‰н, к™нбатышка таба китс‰S, басу – кырлар, урман полосалары, билд‰н печ‰н _с_че, Gир Gил‰кл‰ре бел‰н сыйлаучы елгалар – ерганаклар...
Шулай да, авылым табигатенеS иS г_з‰л Gире к™ньяк – к™нбатышта. Бормаланып агучы Миш‰ елгасы, аныS болыннары, к_лл‰ре, б™др‰ ‰р‰м‰л‰ре, берсенн‰н - берсе т‰мле сулы , _зенч‰лекле чишм‰л‰ре...
Авыл халкыныS бик яратып ял ит‰ торган Gире ул – Чакырак чишм‰ буе. F‰ен туган к™нн‰р, юбилейлар, гомум‰н, гаил‰ б‰йр‰мн‰ре k‰м дуслар бел‰н очрашулар шушы чишм‰ буенда _т‰. Алан авылыныS югарыда саналган чишм‰л‰ренн‰н аермалы буларак, ‰леге табигатьнеS серле могGизалы х‰зин‰се тау уртасыннан, югарыдан тибеп чыга k‰м ташларга б‰рел‰ - б‰рел‰ аска ыргыла. Суы саф, искиткеч т‰мле, йомшак. €леге чишм‰ суы _зенеS составы буенча да башка чишм‰л‰рд‰н аерылып тора. Анда кеше организмы ™чен зарарлы матд‰л‰р юк.
Чакырак чишм‰ элек заманда мулла ч_нниге бил‰м‰сенд‰ булган. Авыл халкыныS х‰теренд‰ ‰леге чишм‰ бел‰н б‰йле риваять т‰ яши. Чишм‰д‰н ерак т_гел х‰зр‰тнеS ч‰ч_лек Gирл‰ре д‰ булган. К™ннн‰рнеS беренд‰, ‰леге бил‰м‰л‰рд‰ Gир сукалап й™р_че крестьян агай, атын сугарырга, _зе д‰ арыганын, сусаганын басарга дип, чишм‰ буена килг‰н. Битл‰рен юып, инде су эчим диг‰нд‰, чишм‰ агып чыга торган Gирд‰н тавыш килг‰н. Ул тавыш агайны чакыра ик‰н. Билгеле инде, агай тавыш килг‰н Gирг‰ бармаган, киресенч‰, атына атланып, авылга чапкан. Мен‰ шуннан соS бу чишм‰не авыл халкы Чакырак чишм‰ дип й™рт‰ башлаган.
Шалтырама чишм‰
Чакырак чишм‰д‰н к™ньяккарк ‰з ген‰ китк‰ч, тир‰ - юньне _зенеS к™чле тавышы бел‰н к_меп, таудагы куалар арасыннан ташларга сикер‰ - сикер‰ тагын бер чишм‰ ага. Бу чишм‰г‰, ярсулы агышы бел‰н б‰йл‰п, Шалтырама чишм‰ дип исем бирг‰нн‰р. Fил‰кк‰ й™р_чел‰р, биред‰ печ‰н чабучылар ™чен чын м‰гън‰сенд‰ табыш бу чишм‰. Ч™нки ул саф суы бел‰н х‰л бир‰, т‰нне GиSел‰йт‰. €леге чишм‰неS суы тау ит‰генн‰н ерак булмаган урында шактый зур гына к_л д‰ барлыкка китерг‰н, л‰кин аныS суы Миш‰ елгасына коя.
Торач чишм‰се
АвылныS к™ньяк – к™нбатышында искиткеч тир‰н ярлы, ярларында к_з ачып йомганчы бер чил‰к Gыярлык Gил‰кл‰р _с_че, ярты авыл халкын кышлык печ‰нг‰ тиендер_че Торач елгасы бар. ЕлганыS башыннан агучы, бу елганы су бел‰н т‰эмин итеп торучы чишм‰не Торач чишм‰се дип й™рт‰л‰р. Чишм‰неS суы шактый мул, ч™нки аннан тибеп чыккан су кечер‰к бер инеш барлыкка китерг‰н. Бу елга тир‰легенд‰ агачлар да, печ‰н чабарлык ярлар да Gит‰рлек. ШуSа к_р‰ G‰й буе аныS тир‰сенн‰н халык ™зелми.
€йтк‰немч‰, авылым чишм‰л‰рг‰ искиткеч бай минем. Бу – авылыбызныS тиSсез х‰зин‰се дип уйлыйм мин. АвылымныS ‰йл‰н‰ - тир‰сенд‰ тагын Чукмар, Кубыз, Лагерь, Дальний воз k‰м Акборын чишм‰л‰ре бар .
Лагерь чишм‰се укучыларныS элекке елларда яратып G‰йге ялларын уздырырган лагерь ян‰ш‰сенд‰ урнашкан. Чишм‰ бел‰н лагерь арасында тактадан эшл‰нг‰н баскыч, чишм‰неS _з тир‰сенд‰ су алырга махсус Gайланма бар. Чишм‰ _зе будкалап алынган.
Чукмар чишм‰се тауныS чукмарга охшаган Gиренн‰н агып чыга, аны шуSа к_р‰ Чукмар дип й™рт‰л‰р.
Кубыз чишм‰сен‰ исемне аныS кубыз тавышлары чыгарып агуына б‰йле бирелг‰н.
Акборын чишм‰се ул тибеп чыккан тау борыны гел ак булып торганга шулай аталган.
Тир‰н тамырлы, борынгы тарихлы авылымныS к_рке булып, тир‰- юньне саф суы бел‰н сугарып, ага да ага чишм‰л‰р. Алар Gырлый да, елый да кебек тоела. Якты к™нд‰ матур тормышка с™енеп Gырлап агалар кебек алар. Тир‰нд‰ калган тарихыбыз хакында, борынгы бабайларныS чишм‰л‰рг‰ бай ‰лге урынны юкка гына сайламаулары, кил‰ч‰кт‰ безнеS бабайлар рухына тугры булып, табигатебезнеS кадерен белеп яш‰рг‰ тиешлегебез хакында с™йлил‰р шикелле алар. Явымлы к™нн‰рд‰ чишм‰л‰р елый кебек. Алар кешел‰рне р‰химле булырга, ‰йл‰н‰ - тир‰л‰рен ч_пл‰м‰ск‰, _зл‰рен онытмаска чакыра.
Йомгаклау
“Казан ™язенеS 1602-1603 еллардагы ис‰пк‰ алу китабы”нда - Казан ханлыгын яулап алганнан соSгы язма документларныS берсенд‰ иск‰ алынганча, Алан авылы чишм‰л‰р бел‰н уратып алынган. Бу – авыл халкыныS б‰хете. €леге хезм‰тне башкарганнан соS, н‰тиG‰ ясап шуны ‰йтерг‰ м™мкин: чишм‰л‰р сан ягыннан гына т_гел, суыныS т‰ме, урнашкан урыннарыныS халык ™чен Gайлы булуы уSаеннан да зур ‰k‰миятк‰ ия. Исемн‰ренеS килеп чыгышы буенча игътибар итк‰нд‰, аларныS к_пчелеге кеше исемн‰ре й™рт_е, кайбер исемн‰рнеS бик борынгы атамаларга нигезл‰нг‰н булуы, ‰ бернич‰сенеS урнашу яки бер‰р ‰йбер табылу – булу бел‰н б‰йле ик‰нлеге ачыкланды. Борынгы бабаларыбыздан мирас булып калган табигатьнеS иS г_з‰л могъGизаларыннан булган чишм‰л‰р халык байлыгы, аларны саклау, исемн‰рен k‰м урнашу урыннарын карап- т‰рбиял‰п, кил‰ч‰к буыннарга тапшыру – х‰зерге буынныS изге бурычы.
Кулланылган ‰д‰бият
Булатов Н.Х.Исеме матур Алан // М‰гъриф‰т.- 2003. - № 62
Гарипова Ф.Г.Авылларны с™ям Gаным – т‰нем бел‰н: Ф‰нни – популяр очерклар / Ф.Г.Гарипова.- Казан: Татар. кит. н‰шр., 1994. – 144б.
Гарипова Ф.Г. Кызым, сиSа ‰йт‰м // Ватаным Татарстан. – 1993.
Саттаров Г.Ф. Атамалар д™ньясына с‰ях‰т / Г.Ф.Саттаров.- Казан: Татар. кит. н‰шр., 1992. – 240 б.
Кушымта
Ялантау чишм‰се ян‰ш‰сенд‰ Чишм‰ к™не.
Камил чишм‰се к_ренеше. Элек k‰м х‰зер.
Борkан чишм‰се к_ренеше. Элек k‰м х‰зер.
13PAGE 15
13PAGE 141215
Рисунок 1Рисунок 6 $.$&! ?9" " ! #!% #R115Q *"S7HF#+ M (!K/>8 JjLD5/**%" %#