РИЗАЭДДИН Ф?ХРЕДДИН – ХАЛЫК М?ГАРИФЕ ТАРАФДАРЫ
Н. М. Сабитова
Чистай муниципаль белем бир_ учреждениесе
“4нче урта гомуми белем бир_ м‰кт‰бе”,
Чистай ш‰k‰ре
РИЗАЭДДИН Ф€ХРЕДДИН – ХАЛЫК М€ГАРИФЕ ТАРАФДАРЫ
М‰гъриф‰тче галимн‰р, б_генге хал‰тне д™рес б‰ял‰р ™чен – тарихка, _з идеял‰рен халыкка Gиткер_ ™чен – ‰д‰биятка, заман тал‰пл‰рен‰ Gавап бирерд‰й буын _стерер ™чен – педагогикага м™р‰G‰гать ит‰л‰р. Татар ‰д‰биятында н‰тиG‰ле k‰м к_пкырлы эшч‰нлеге бел‰н Ризаддин Ф‰хреддин иS к_ренекле урын алып тора. Ул т™рле ф‰н ™лк‰л‰ре бел‰н Gитди ш™гыльл‰н‰ k‰м шулар буенча кыймм‰тле хезм‰тл‰р иGат ит‰.
Р. Ф‰хреддин _зенеS ‰с‰рл‰ренд‰ милл‰тне аS-белемле k‰м k™н‰рле ит_ бел‰н берг‰, ‰д‰п ‰хлак ягыннан т‰рбиял‰_г‰ зур игътибар бир‰. АныS ‰с‰рл‰ренд‰ге проблемалар, ‰ле д‰ булса _з актуальлекл‰рен югалтмаганнар.
€дипнеS беренче ‰с‰ре – “С‰ли쉔. Автор хик‰ял‰_д‰ _зе актив катнашып, борынгы Болгар, Казан д‰_л‰тл‰ре, т™рки халыклары турында м‰гъл_матлар бир‰, ‰хлакый-иGтимагый м‰сь‰л‰л‰р хакында публицистик фикер й™рт‰. Дини белемн‰р бел‰н берг‰ ф‰нни белемн‰рне _зл‰штер_, укыту-т‰рбия ысуллары _зг‰ртеп кору, к_рк‰м холыклы булу, рус теленд‰ге ф‰нн‰рне ™йр‰неп, халыкка хезм‰т ит_ идеял‰рен алга с™р‰.
Р. Ф‰хреддинныS икенче ‰с‰ре “€сма” повесте ис‰ сюжеты ягыннан катлаулы, шулай ук образлар тудыруда, геройларныS рухи д™ньясына, кичерешл‰рен‰ игътибар ит_д‰ д‰ авторныS ‰д‰би эволюциясе ачык чагыла.
МаGаралы сюжетка k‰м кискен конфликтларга корылган бу ‰с‰ренд‰ Р. Ф‰хреддин, милл‰тне м‰гъриф‰тле ит_ идеял‰ре бел‰н берг‰, намуслы хезм‰т, югары ‰хлакый сыфатлар, м‰рх‰м‰тлелек кебек гомумкешелек кыймм‰тл‰рен раслый, м‰кер k‰м явызлыкларны кире кага.
Ул _зенеS ‰с‰рл‰ренд‰ уSай образларны к_рс‰т_, тиск‰ре образларны сур‰тл‰_ бел‰н укучыны тормыш матурлыгы турында уйлануларга эт‰р‰, ягъни ‰с‰рд‰ эстетик башлангыч ачык чагыла. Искелек калдыклары булган k‰м бернинди каб‰х‰тлекл‰рд‰н д‰ чирканмый торган персонажлар бел‰н ян‰ш‰д‰ белем-м‰гъриф‰тк‰ омтылучы яшьл‰р, яSа кешел‰р тагын да сафрак, тагын да к_рк‰мр‰к булып к_рен‰л‰р.
Гомум‰н алганда, 19нчы гасыр – 20нче й™з башында к™ч‰еп _сеш алган проза экраны аркылы гыйлем, м‰гъриф‰тк‰ омтылыш, ‰хлаклы k‰м милл‰тк‰ омтылыш, ‰хлаклы k‰м милл‰тк‰ файдалы хезм‰т к_рс‰т_че камил ш‰хес идеясе кызыл Gеп булып сузыла. Р. Ф‰хреддин повестьларыныS геройлары да шул фикерг‰ тугрылыклы калып тасвирланалар. Алар эстетик идеалныS бар тал‰пл‰рен‰ Gавап бирерд‰й k‰м шул тал‰пл‰рг‰ буйсындырылган вакыйгалар агышында _зл‰рен югалтмыйлар. Белемле k‰м ‰хлаклы булулары – аларныS беренче шарты, k‰м бу ике сыйфат аерым-аерым хасиятл‰р буларак т_гел, ‰ камил ш‰хес диг‰н т™шенч‰неS элементлары буларак к_заллана. Мин тагын бер к_ренешк‰ игътибар иттем: Р. Ф‰хреддин, барлык м‰гъриф‰тчел‰рг‰ хас булганча, “тарих зур т‰рбияви ‰k‰миятк‰ ия тормыш м‰кт‰бе вазифасын _ти” диг‰н карашта тора. “С‰лим‰...” повестендагы “Болгар”, “Т™рки киемн‰ре” б_лекл‰ре ‰с‰рнеS гомуми сюжетыннан читт‰р‰к тора кебек к_ренс‰ д‰, авторныS повестька салган идея й™ген ист‰ тотсак, аларны артык, кир‰ксез дип булмый. Ч™нки галимнеS, берд‰н, “без башкалардан ким т_гел” фикерен _тк‰р‰се кил‰, k‰м шулай ук вакыт та тарихи м‰гъл_мат бир‰.
Икенчед‰н, бу б_лекл‰р – язучыныS милл‰т язмышы турында уйланулар кайтавазы, омтылышларын конкрет г‰_д‰л‰нешт‰ тормышка ашыру. Ч™нки “милл‰тнеS k‰м, гомум‰н, м™селман халыкларыныS прогресста, аS-белемд‰ артта калулары, аерым ш‰хесл‰рнеS наданлыгы, туS й™р‰клелеге, тупаслыгы аны уйландыра, к™ендер‰”.
“€сма яки гам‰л в‰ G‰за” повесте да т‰рбия м‰съ‰л‰сен _з‰кк‰ кую бел‰н башланып кит‰. М‰гъриф‰тче ‰дип бер н‰рс‰не яхшы аSлый: ‰г‰р табибныS авыруны д‰валаганда ялгыш дару бир_ н‰тиG‰се шунда ук к_ренс‰, т‰рбияче, педагогныS бирг‰н ялгыш юн‰леше к_п еллар _тк‰нн‰н соS гына килеп чыга. Ч™нки ‰хлак, ‰д‰п k‰м т‰рбия орлыклары к_п еллар алдан, бала к_Sеле язылмаган к‰газь кебек чиста чагында ук салына. €лб‰тт‰, орлыкныS уSдырышлы яки уSдырышсыз туфракка т™ш_е м™мкин, л‰кин кеше нинди ген‰ характер бел‰н тумасын, т‰рбия процессында аSа йогынты ясарга м™мкин.
Р. Ф‰хреддин т‰рбияне _гет-н‰сих‰т, в‰газь уку итеп карамый. Чын м‰гън‰сенд‰ G‰мгыятьк‰ лаеклы, k‰р ™лк‰д‰ м‰гъл_матлы, итагатьле, гомум‰н алганда, эчке культурага ия ш‰хес _стер_ ™чен, т‰рбиянеS k‰рт™рле чаралар Gыелмасын кулланырга кир‰к, дип куя ул м‰сь‰л‰не.
Ике повестьтагы геройлар да – €сма да, С‰лим‰ д‰ ш‰кертл‰р, яхшы м‰кт‰пл‰рд‰ белем алганнар. Л‰кин язучыныS ‰йтерг‰ тел‰г‰н тагын бер фикере бар. М‰кт‰п, м‰др‰с‰л‰рд‰ бирелг‰н белем абстракт формада т_гел, ‰ практик тормышта файдалы булырга тиеш. АныS “С‰лим‰...” повестенд‰ ш‰керт ‰н‰ шул турыда уйлана. €йе, милл‰тт‰шл‰ре эш бел‰н ш™гыльл‰н‰се, тормыш куйган тал‰пл‰рг‰ Gавап бирерд‰й д™ньяви белемн‰рг‰ омтыласы урында, могGизага ышанып, ‰лл‰ нинди уйдырмалар кысасында яш‰_л‰рен д‰вам ит‰л‰р. Ни ™чен шулай? Автор бу б‰ладан котылу юлын к_рс‰т‰: “Белем бел‰н коралланырга, k‰ръяклап ‰зерлекле ш‰хес булырга кир‰к”,- ди ул.
€йе, халкыбызныS олуг галиме Ризаэддин Ф‰хреддин эшч‰нлеге гаять к_пкырлы булган: тарих, ф‰лс‰ф‰, педагогика, халык иGаты, дин тарихы, дини т‰рбия буеча дист‰л‰г‰н хезм‰тл‰ре, вакытлы матбугатта даими р‰вешт‰ чыгып килг‰н м‰кал‰л‰ре, б_генге к™н укучысы ™чен таныш булмаган калын-калын кулъязмалар – болар барысы да бер кешенеS кал‰м Gимешл‰ре. СоSгы елларда гына Ризаэддин Ф‰хреддин мирасы Gитди р‰вешт‰ ™йр‰нел‰ башлады. Шулар арасында “Ш‰кертлек ‰д‰бе” хезм‰те игътибарны G‰леп ит‰. Китапта белемнеS кыймм‰те, уку ‰д‰пл‰ре, _зеS‰ ипт‰ш сайлау, тырыш, максатчан булу k‰м башка бик к_п т™рле м‰сь‰л‰л‰р карала. Р. Ф‰хреддин _зенеS ‰с‰рл‰ренд‰, хезм‰тл‰ренд‰ милл‰тне аS-белемле k‰м k™н‰рле ит_не алга куя. ГомеренеS б™тен к™чен халыкны м‰гъриф‰тле ит_ ™чен багышлый.
€д‰бият исемлеге
“Идел” журналлары. № 1,2,3,4,5,6,7.
“М‰гъриф‰т йолдызлыгында” €. Н. ХуGи‰хм‰тов. - Казан: Матбугат йорты, 1998. - 278 б.
“М‰гариф” журналы. 1999. №3.
“М‰гъриф‰тче” Казан. М‰гариф. 1994. - 336 б.
“Ф‰н k‰м м‰кт‰п” журналы, 2000. №8,9
Ризаэддин Ф‰хреддин: Тормыш юлы. ИGади мирасы: Д‰реслек-хрестоматия / Т™з.: Р.Ш.Шаkиев. – Казан: РИЦ “Школа”, 2005. – 272 б.