Баш?орт ???би?те д?рест?ренд? текст ??т?нд? эш алып бар?анда у?ыусылар?ы? б?йл?нешле телм?рен ??тере?.
3
ИНЕШ
Б0г0н баш7орт 262би2те д2рест2ренд2 у7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере1 – и8 т0п бурыстар6ы8 бере3е. Методикала телм2р 19тере1 проблема3ы 32р са7 актуаль бул4ан. Был телсел2р6е8 32м методистар6ы8 хе6м2тт2рен2н асы7 к1рен2, м292л2н, Ф. И. Буслаев т21 сиратта у7ыусылар6ы8 практик 32л2тен 19терерг2 к2р2к, тип 3анай. “Был, - ти ул, - телм2р формалары са4ылышын а8лау 32м улар6ы д0р09 7улланыу 0с0н к2р2к.”[7, 29] К. Д. Ушинский хе6м2тт2ренд2 телде 0йр2те16е8 т0п бурысын “телг2 ма3ирлы7” т2рби2л2162 к1рг2н.
Б2йл2нешле телм2р 19тере162 0лг0 текстар6ы анализлау, уны 16л2штере1 у7ыусылар6ы8 телен шымартыр4а, телм2рен камиллаштырыр4а яр6ам ит2.
У7ыусылар6ы8 телм2рен 19тере16е8 х26ерге этабында текст коммуникатив бер2мек булара7 7улланыла. Был – тексты тел 32м телм2р бер2меге булара7 – лингвистикала, телм2р6е – психологияла, телм2р эшм2к2рлеген психолингвистикала 0йр2не162р 3060мт23е. У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере1 – улар6ы коммуникатив й1н2лешле текстар6ы хе6м2т, у7ыу, к0нк1реш, й2м4и2тт2ге эшм2к2рлек шарттарында 7абул итерг2 32м т060рг2, й24ни сифатлы аралашыр4а 0йр2те1 тиг2н 316 ул.
У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере162 7улланыл4ан эш т0р62ре буйынса Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, В. В. Репин ке1ек 4алимдар эшл2г2н. Улар текст 09т0нд2 эшл2н2 тор4ан к1п т0рл0 алымдар т27дим итк2нд2р. Ошо 4алимдар т27дим итк2н эш т0р62ре балалар6ы8 и4тибарын 19тер2, грамоталы я6ыр4а, а8лы, ете6 у7ыр4а, тасуири 30йл2рг2 0йр2т2, у7ыусыны д2реск2 активлаштыра.
Курс эшене8 объекты булып баш7орт 262би2те д2рест2ренд2 б2йл2нешле телм2р 19тере1 тора.
Предметы – у7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере162 текстар6ы8 232ми2те.
4
Ма7сат: б2йл2нешле телм2р 19тере162 текст 09т0нд2 эште8 232ми2тен асы7лау.
Бурыстар:
1) Б2йл2нешле телм2р 19тере1 тура3ында д0й0м т0ш0нс2 бире1.
2) Б2йл2нешле телм2р 19тере16е8 алымдарын билд2л21.
3) Текст 09т0нд2 эшл21 методика3ын к1р32те1.
4) Баш7орт теле 32м 262би2те у7ытыусыларына т27димд2р булдырыу.
Гипотеза- у7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере162 текстар6ы8 232ми2те бик 6ур, 2г2р 62:
у7ыусылар6ы8 телм2рен лексик 32м грамматик я7тан байыт3а8
телм2р хаталарын ва7ытында т062т328
эште системалы алып бар3а8.
5
1- СЕ Б!ЛЕК. Б»ЙЛ»НЕШЛЕ ТЕЛМ»Р !(ТЕРЕ!:» ТЕКСТАР:Ы ?УЛЛАНЫУ.
1.1 ТЕКСТ ТУРА№ЫНДА Д)Й)М Т)Ш)НС».
Тел белеменд2 д0й0м м242н2ле 32м т060к 7алып мен2н ойош7ан 30йл2мд2р т0рк0м0н текст тип й0р0т2л2р.
№0йл2мд2р6е8 16 – ара м242н21и ты4ы6 б2йл2нешт2 булыуы тексты8 асылын билд2л2й. Уны8 шулай булыуы “текст” 316ене8 килеп сы4ышынан да (этимология3ынан да) асы7 к1рен2: борон4о латин теленд2 текстум “ту7ыма, 1реле1, берл2ше1” тиг2н м242н2не а8лат7ан. Шулай итеп, текст м242н2 я4ынан 16 – ара ты4ы6 б2йл2нг2н к2менд2 ике 30йл2м ойошоуынан тыуа. Ул осра7та текст конкрет телм2р к1ренеше булып та, билд2ле бер телм2р 7алыбы 32м моделе булып та а8лашыла.
Текст бер нис2 30йл2мд2н тора. Нинд2й ген2 о6он тар7ау 30йл2м булма3ын, ул текст була алмай. З. Биишеваны8 “Емеш” романынан алын4ан 060кк2 и4тибар ит2йек
;262тт2н тыш 3утлы, мул булып 19к2н йыуа, 7у64ала7, 7ымы6лы7тар, Ш21р2 0м0т итк2нд2н д2 32йб2тер2к итеп, Емеште8 т2нен2н ауырыу 3ары3ын 7ыу6ы; !ръя7 ту4ай6ы 7ы6ыл с2км2н булып яп7ан ер ел2ге, ?ы66ар тауы ит2генд2 7ы6арып бешк2н сей2, Оло Эйек таллы4ында тулышып бешк2н 7ара 7ара4ат, 7ы6ыл, а7 7ара4аттар бер – бер артлы беш2, 0лг0р2 тороп, у4а й2н, й2м 09т2не; 7ы64ан 7ырсынташтарында й0р01, 7айма7 шикелле йомша7 э9е 3ары 7омда аунау, шаян тул7ындар мен2н ярышып йыл4аны ар7ылы – буй4а и8л2п й0601 Емеш 0с0н и9 киткес тылсымлы байрам, алы9та ю4алып 7ала я64ан, ва7ыты мен2н б0т0нл2й 31нде тип уйлар4а м2жб1р итк2н 41мер6е8 е8е1 тантана3ы булды.
Был – тамамлан4ан фекер са4ылдырыусы телм2р 0лг030, 2мм2 ул текст була алмай, уны8 айырым – айырым 0л0шт2ре текст законлы7тары буйынса т1гел, 2 7ушма 30йл2м канундары мен2н б2йл2нг2н. )60кт0 16 аллы 30йл2мд2рг2 тар7атып булмай.[15, 301]
6
Тексты8 м242н21и б0т0нл0г0.
Текст – телм2р эшм2к2рлегене8 3060мт23е. Кешене8 тел232 нинд2й эшм2к2рлеге 3ыма7 у7 телм2р эшм2к2рлегене8 д2 с2б2бе 32м ма7саты була. С2б2п мен2н ма7сат телм2р предметын билд2л2й. Телм2р6е8 предметы ысынбарлы7ты8 теге й2ки был к1ренеше(2йт2йек, ижтима4и ва7а4а, т2би42т к1ренеше, й2н3е6 т2би42т 2йбер62ре, 19емлект2р донъя3ы 3. б.) бул4ан4а к1р2, шул ысынбарлы7ты8 16енд2 бул4ан б2йл2нешт2р текста б0т2 тулылы4ы мен2н са4ыла. Телм2р6е8 предмет бер62млеге тексты8 тема3ы була. Тема тиг2нд2н тексты8 й0км2тке3енд2 д0й0мл2штерелг2н м242н21и ядро ( 162к, ниге6, асыл) а8лашыла.
Текста т0п тема та4ы ла б2л2к2й темалар4а б1лен2, б2л2к2й темалар та4ы ла ва4ыра7 темалар4а, микротемалар4а тар7ала. Микротема телм2р62 м242н2не8 и8 б2л2к2й бер2меге 3анала. Тексты8 микротема3ына 4262тт2 абзац тап кил2. Ул м242н23е я4ынан артабан тар7алмай. Текс7а й0км2тке3ен2н сы4ып исем 7уйыу уны8 тамамлан4анлы4ын к1р32т2. Шулай итеп, тексты м242н2 б0т0нл0г0 я4ынан 7ылы73ырла4анда, уны8 т1б2нд2ге билд2л2рен к1р32теп була:
текст – ул билд2ле бер тема4а 2йтелг2н телм2р к1ренеше;
текста 30йл21сене8 (я6ыусыны8) уй – фекере тормош7а ашырыла;
текст нинд2й к1л2мд2 булыуына 7арама9тан, ул айырым бер тамамлан4ан телм2р;
текс7а уны8 тема3ын й2ки т0п фекерен са4ылдырыусы исем 7уйыр4а м0мкин;
д0р09 формалаштырыл4ан тексты8 4262тт2 башланышы 32м тамамланышы була.[13, 23]
7
Тексты8 б2йл2неше.
Текст тура3ында4ы билд2л2м2л2 б2йл2нешлелек 0с0нс0 м03им 3ы6ат ик2нлеге асыла. Бер нис2 0л0шт2н тор4ан 7атмарлы предмет мен2н эш итк2нд2, ысынлап та б2йл2неш тура3ында 316 алып барыла. Текст та – 7атмарлы объект. Ул м242н2л2ре я4ынан 16 – ара ты4ы6 б2йл2нг2н 30йл2мд2р62н тора.
Б2йл2нешлекте8 ниге6ен 30йл2мд2р6е8 коммуникатив дауамлы4ы т2шкил ит2. №2р кил23е 30йл2м унан алда 2йтелг2н 30йл2м ерлегенд2 т060л2. Был осра7та актуалл2ше1 к16леген2н 30йл2мд2р ике ки92кк2 б1лен2: са4ыштырмаса билд2ле 0л0ш0н тема (билд2ле информация), я8ылы7ты а8лат7ан 0л0ш0 рема (я8ы информация) тип атала. Шулай итеп, тема т2162 килг2н 30йл2мд2н 0л0шл2т2 билд2ле информацияны белдер2, ремала и32 я8ы, бы4а тиклем билд2ле булма4ан, информация 2йтел2. Ул телм2р6е 19тер2, м242н2не байыта, фекер6е ал4а х2р2к2тл2ндер2.
Текста4ы тема – рема сылбыры бер нис2 7алыпта булыр4а м0мкин.
1) №0йл2мд2р6е8 бер – бер артлы й2ки сылбырлы б2йл2неше и8 к1п тарал4ан модель (7алып) 3анала. Ундай осра7та беренсе 30йл2мде8 рема3ы унан а6а7 килг2н икенсе 30йл2мде8 тема3ы, икенсе3ене8 рема3ы – 0с0нс030н08 тема3ы 3. б. булла.
Т Р
Т (- Р) Р
Т (- Р ) Р 3.б.
М292л2н, ?ырлас тау6ы буйлатып часовой6ар ба97андар. Улар керпек т2 7а7май6ар. Отрядты8 32р кеше3ен2 приказ бирелг2н. Улар шул 3у4ышсан приказды э8ер62н 1к ал4андар 6а те12л 1т2рг2 сигнал к0т2л2р.
2) Икенсе 7алып буйынса 30йл2мд2р бер – бере3е мен2н параллель ысул мен2н б2йл2неп кил2:
8
Т Р
Т Р
Т Р
М292л2н: У7ыусылар, б2л2к2й62р 32м 6ур6ар, айырым – айырым булып, саф7а те6елдел2р. Улар Б0й0к Ватан 3у4ышында 32л2к бул4ан ауылдаштарына 7уйыл4ан обелискы4а й1н2лдел2р. Унда венок 3алыу хо7у4ы я7шы 0лг0 к1р32тк1н 6ур6ар4а бирелде.
3) )с0нс0 т0р модель 30йл2мд2р6е8 бер – бере3е мен2н параллель р21ешт2 тоташыуы ерлегенд2 барлы77а кил2. Ундай т060л0шл0 30йл2мд2р 4262тт2 т2би42тте тасуирла4анда 7улланылалар. Унда4ы 30йл2мд2р йыш 7ына тема мен2н рема4а б1ленм2й62р.
М292л2н: Х26ер уны8 (Тал7асты8) ирт2нс2к кен2 я7ты к1л булыуына ышаныуы 7ыйын. Болоттар 7аялар6ан бо9орап сы77ан 3ыма7 к1рен2л2р. Метр6ан бейек а7баш тул7ындар 1кереп, шаулап яр4а б2рел2. Болоттар6ы 7ыу4ан к0сл0 ел Тал7а97а т2г2р2п т0ш2 л2 к1лде8 а9тын 09к2 2йл2ндер2
(З. Биишева.)
Тыныс 7ына бер ы84ай 30йл2г2нд2 монологик телм2р62 30йл2мде8 башында билд2ле х2б2р – информация (тема), 30йл2м а6а4ында я8ы х2б2р – информация (рема) була. [15, 305]
9
Тексты8 композиция3ы.
Тексты8 композиция3ы, икенсе т0рл0 2йтк2нд2, уны8 логик э6м2 – э6лелеге бер план мен2н ойошторолоуы, тексты8 32р я7лап б0т0нл0г0н барлы77а килтер2. Был и32 тексты билд2ле бер теманы т060й алма4ан 30йл2мд2р йыйылма3ынан айыра. Тим2к, теге й2ки был 060кт2, б1лекте, б2л2к2йер2к к1л2мд2ге 292р62р6е (2йт2йек хик2й2, н29ер, м272л2, к0л2м2с 3. б.) текст итеп тойоу 0с0н, уны8 и8 башта теманы асып бирерлек композиция3ы булыр4а тейеш. Шулай бул4анда 4ына тексты8 м242н21и, аралашыу (коммуникатив), т060л0ш 32м грамматик б0т0нл0г0 булдырыла.
Э6м2 – э6леклек (композиция) 6ур к1л2мле текстар6а (макротекст) 4ына т1гел, б2л2к2й (микротекст) текстар6а ла була. Текст эсенд2 атама 30йл2мд2р, бигер2к т2 316 30йл2мд2р текст эсенд2 ген2 барлы77а кил2. Текс3ы6 улар ябай 316 ген2 була.
№2р хе6м2тте8, шул и92пт2н ф2нни м272л2не8, 16 композиция3ы була. Ми9ал4а 4262тт2ге ф2нни м272л2не8 планын килтерерг2 м0мкин:
М272л2не8 162к й0км2тке3ен я7тырта алырлы7 исеме (атама3ы).
Фекер6е8 д0й0м 7уйылышы 32м уны и9батлау6ы8 торошо.
Фекер6е8 д0р09л0г0н фактик материалдар анализлау юлы мен2н д2лилл21.
Фекер6е8 42м2лд2 7улланылыуын к1р32те1.
Д0й0м 3060мт2. [19, 20]
10
Б2йл2нешле телм2р к1некм2л2рен 19тере1.
Телде8 м242н21и 32м грамматик т060л0ш0 буйынса бер б0т0нд0 т2шкил итк2н 30йл2м б2йл2нешле телм2р була. Унда 30йл21се й2ки я6ыусы 16 фекерен белдер2.
У7ытыусы, б2йл2нешле телм2р к1некм2л2рен 19тере1 0с0н, барынан да элек, у7ыусылар6ы8 телм2рен лексик 32м грамматик байытыр4а 32м т2ртипк2 3алыр4а, 1662рене8 фекер62рен й0км2ткеле итеп, логик э6леклелект2 бирерг2 к1нектерерг2 32м был эште ул системалы р21ешт2 алып барыр4а тейеш.
Билд2ле, б2йл2нешле телм2р к1некм2л2рен бирг2нд2, у7ыусылар6ы8 й2ш 32м белем айырмалы7ларын, у7ыу этаптарын и9т2 тотоп эш ите1 3орала. Башлан4ыс синыфтар6а тел материалыны8 элементтары у7ыусылар6ы 30йл2рг2, у7ыр4а 32м я6ар4а 0йр2те1 сара3ы булара7 7улланыла, ю4ары синыфтар6а ул 7атмарландырыла 32м 19терел2 бара. У7ыусылар тел ф2нене8 ниге662рен 0йр2н2 башлай6ар. М292л2н, т1б2нер2к синыфтар6а изложение 32м иншалар 7ы97а к1л2мд2 ген2 я66ырыл3а, ю4арыра7 синыфтар6а инде у7ыусылар ки8ер2к, анализ я3ап, теге й2ки был ва7и4а й2и32 к1ренешт2рг2 16 7араштарын я7тыртып я6алар, 3ы4ымта я3ай6ар. Ошоно8 мен2н у7ыусы эшене8 идея й1н2леше билд2л2н2. Был, билд2ле, у7ыусынан т2р2н белем 32м к1некм2л2р булыу6ы талап ит2. Айырыуса улар 30йл2мд2р6е, 7атмарлы синтаксик те6елм2л2р 7улланып, м242н2 32м грамматик т060л0ш0 я4ынан д0р09 итеп т060й белерг2; грамматика буйынса ал4ан белемд2рен стилистик ма7саттар мен2н 42м2лд2 7уллана алыр4а; м2кт2пт2 ал4ан 316 запасынан 32м телде8 с2н42тлелек сараларынан тейешенс2 фай6алана белерг2, я6ыу6арын орфографик 32м пунктуацион я7тан д0р09 формалаштырыр4а тейешт2р.
Быны8 0с0н у7ыусылар мен2н телд2н 32м я6ма р21ешт2 т1б2нд2ге эшт2р6е 1тк2рерг2 к2р2к була:
11
- 3орау6ар4а яуаптар бире1;
- 3орау6ар6ы формалаштыра беле1;
- у7ы4анды план буйынса 7ы97аса 30йл21;
- телд2н 32м я6ма р21ешт2 16г2ртеп 30йл2162р;
- эш 7а4ы66арын д0р09 я6ыр4а 0йр2те1;
- изложение 32м иншалар6ы 30йл21 32м я66ырыу 3. б.
Телм2р 19тере1 буйынса 1тк2релг2н к1неге162р6е8 бары3ы ла у7ыусылар4а телм2р к1некм2л2ре булдырыу 0с0н ы84ай 32м 3ы4ымталы булып етм29к2 м0мкин. Шу4а к1р2 у7ыусы 3орау6ар4а яуап бирг2нд2, уны8 фекер й0р0т2 беле1ен2, яуап7а нисек 26ерл2не1ен2, 30йл2г2нд2 16 телм2ре мен2н идара ит2 алыуына и4тибар ит2рг2 к2р2к була. У7ыусы4а яуапты д0р09 ойошторор4а яр6ам итк2нд2, телм2р хаталарын ва7ытында т062т2 бар4анда, у7ыусы алдына 7уйыл4ан талаптар6ы ва7ытында у4а т0ш0нд0р0п тор4анда, ул э6лекле 32м системалы, матур 32м д0р09 30йл2рг2 0йр2н2с2к.
Ал4а 7уйыл4ан 3орау6ар4а у7ыусылар д0р09 32м тулы яуап бир3енд2р 0с0н, у7ытыусынан 3орау6ы д0р09 формалаштырыр4а беле1 талап ител2: у7ыусылар4а бирел2 тор4ан 3орау6ар билд2ле к1л2мд2 уйланыу 32м э6л2не1 7ыйынлы4ы тыу6ыр3ын, бы4а тиклем ал4ан белемд2рене8 етерлек булмауын т0ш0н30н 32м к1ренеште а8лар4а 7ы6ы73ыныу тыу6ыр3ын.
Теге й2ки был грамматик к1ренеште 0йр2нг2нд2 у7ыусы конкрет 3орау6ар4а 7ы97аса яуап бир32, айырым б1лект2р6е 0йр2нг2с, 7абатлау й2ки йом4а7лау ва7ытында у7ытыусыны8 09т2м2 3орау6арынан баш7а ла теге й2ки был к1ренешт2р6е билд2л21 й2ки айырым 31662р6е нинд2й т0рк0мг2 индере1 тура3ында и9бат ите1 й2и32 билд2ле бер схема буйынса грамматик анализдар я3ау р21ешенд2 ки82йтеп 30йл2й ала.
Ижади 30йл21 т0рл0с2, т0рл0 ауырлы7та, теге й2ки был грамматик – стилистик бирем мен2н, у7ы4анды, к1рг2нде й2ки ишетк2нде 30йл2п бире1,
12
м2кт2пт2 32м м2кт2пт2н тыш урындар6а сы4ыштар я3ау р21ешенд2 булыр4а м0мкин.[3, 14]
Б2йл2нешле телм2р к1некм2л2рен 19тере1 0с0н, грамматик – стилистик бирем мен2н телд2н 32м я6ма р21ешт2 16г2ртеп 30йл21 ке1ек эш т0р62рен 1тк2рерг2 м0мкин. Был алым, бер62н, у7ыусылар4а грамматика буйынса 1тк2нд2р6е ны4ытыр4а, уны 1662рене8 телм2ренд2 32м я6ма эшт2ренд2 фай6аланыр4а 0йр2т2, икенсен2н, улар4а тел 19тере1 к1некм2л2ре бирерг2 яр6ам ит2.[9, 332]
“Телм2р 19тере1” тиг2н т0ш0нс2г2 м2кт2пт2 1тк2рел2 тор4ан б0т2 д2рест2р62 у7ыусылар6ы8 а8ын ф2нни т0ш0нс2л2р, белемд2р мен2н байытыу, тел сараларын грамматик 32м стилистик я7тан д0р09 7улланып, 16 фекер62ре8де билд2ле ситуацияла т2р2н й0км2ткеле, йо4онтоло итеп 30йл21 32м я6ыу к1некм2л2рен формалаштырыу4а ба4ышлан4ан б0т2 эшт2р система3ы ин2. Был эшт2р 3060мт23енд2 у7ыусылар:
А) «62би телде8 нормаларын (орфоэпик, орфографик, лексик, фразеологик, грамматик, стилистик нормалар6ы) 16л2штер2л2р, д0й0м телм2р культура3ына эй2 булалар.
Б) Тел сараларын аралашыу ма7сатына, телм2р й0км2тке3ен2, адресат характерына (белем, м262ни2т ким2лен2, д2р2ж23ен2) ярашлы фай6аланыу к1некм2л2рен алалар.
В) !6 фекер62рен логик я7тан э6м2 – э6, б2йл2нешле, грамматик 32м стилистик я7тан д0р09, а8лайышлы 32м йыйна7 итеп 30йл21 32м я6ыу к1некм2л2рен формалаштыралар 32м 19тер2л2р.
Тим2к телм2р 19тере1 эшт2рене8 й0км2тке3ен т1б2нд2гел2р т2шкил ит2:
Телде8 фонетик законлы7тары ниге6енд2 д0р09 2йте1 (30йл21) к1некм2л2ре бире1; орфоэпик нормалар6ы 0йр2те1 32м тасуири у7ыу (30йл21) к1некм2л2ре бире1.
13
Лексика 09т0нд2 эш. Ул 316 эсен2 31662р6е8, фразеологизмдар6ы8 м242н2 16енс2лект2рен ны7лы а8лау, телм2р62 д0р09 7улланыр4а 0йр2те1, лексик стилистиканы 0йр2не16е ала.
№16б2йл2неш 32м 30йл2мд2р мен2н эш. Ул телде8 грамматик т060л0ш0н, 316б2йл2неш, 30йл2мд2р т0601, улар6ы бер – бере3ен2 б2йл21 законлы7тарын, синтаксик синонимиканы ны7лы 16л2штере16е ал4а 7уя.
Б2йл2нешле телм2р т0601 к1некм2л2рен формалаштырыу 32м 19тере1.
Телм2р 19тере1 – тел у7ытыу методика3ыны8 7атмарлы 0л0ш0н т2шкил ит2. Был шуны8 мен2н а8латыла: 262би телде8 нормалар система3ын, законлы7тарын 16л2штере1 32м телм2р62 7улланыр4а 0йр2те1 конкрет бер лексик – грамматик тема мен2н ген2 сикл2нм2й, 2 тел 32м 262би2т буйынса программала к1р32телг2н б0т2 материалды 0йр2не1 барышында, б0т2 у7ыу йылдарында ла дауам ит2.
Телм2р 19тере16е ки8 т0ш0нс2л2 алыу баш7орт 262би2те методика3ында телм2р эшм2к2рлегене8 т060л0ш0, уны8 формалары тура3ында 7ы97аса белешм2 бире16е талап ит2.[1, 34]
14
1.2 У?ЫУСЫЛАР:Ы* Б»ЙЛ»НЕШЛЕ №)ЙЛ»! ТЕЛМ»РЕН !(ТЕРЕ!:» ТЕКСТЫ* «№»МИ»ТЕ.
М2кт2пт2 у7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере1 тексты тел 32м телм2р бер2меге булара7 0йр2не162р6е8 3ы4ымталарына ниге6л2н2:
Текст – т0п коммуникатив бер2мек, телм2р эшм2к2рлеге 3060мт23е;
Текст – телм2р бер2меге, с0нки ул я6ма 32м телд2н формалашыусы конкрет телм2р 292ре, шул у7 ва7ытта методик системала текст тел бер2меге булара7 7абул ител2, с0нки бе6 практикала т0рл0 текст моделд2ре мен2н эш ит2бе6;
Текст – б2йлелек, б0т0нл0к, тематик бер62млек, 0л0шт2рг2 б1лен2 алыу, композицион би62лг2нлек ке1ек 16енс2лект2рг2 эй2 булыусы коммуникатив бер2мек.
У7ыусылар6ы 16 фекерен грамоталы бир2 белерг2, т0рл0 характер6а4ы я8ы м24л1м2тте 16л2штерерг2 32м шул турала 30йл2п бирерг2, телм2р м03итен и92пк2 алып эш итерг2 0йр2те1 0с0н, беренсен2н, аралашыу бер2меге бул4ан текст тура3ында тейешле белем бирерг2, икенсен2н, улар6а махсус коммуникатив к1некм2л2р формалаштырыр4а к2р2к.
Ошолар4а б2йле р21ешт2 у7ыусылар б2йл2нешле телм2р 19тере1 д2рест2ренд2 коммуникатив й232тт2н камил текст т0601 0с0н к2р2кле т1б2нд2ге белемд2р6е 16л2штерерг2 тейешт2р.
Тексты8 т0п билд2л2ре:
А) Тема3ы, т0п фекере;
Б) Фраза – ара, текст 0л0шт2ре ара3ында4ы б2йл2неш 32м улар6ы8 биреле1 юлдары.
2) Текст жанр6ары 32м улар6ы8 композицион формалары.
3) Тексты8 стиль 32м функциональ типтары.
15
Ошо белемд2р ниге6енд2 у7ыусыла т1б2нд2ге к1некм2л2р формалаша:
Текст тема3ын а8лау 32м ошо тема4а ярашлы текст т0601;
Тексты8 т0п фекерен билд2л21 32м, бирелг2н шартты и92пк2 алып, 16аллы текст т0601;
Нинд2й 62 бул3а текст 0с0н к2р2кле материал туплау 32м уны система4а 3алыу, текст й0км2тке3ен планлаштырыу;
Текс7а тап килг2н композицион форма 32м стилистик би62к бир2 беле1;
Текс7а ярашлы тел сараларын д0р09 32м а8лы р21ешт2 3айлап алыу;
Я6ыл4анды камиллаштырыу.
Был б0т2 белемд2р телде 16л2штере1 к1некм2л2рен2 (лексик, грамматик й232тт2н) ниге6л2н2, 2мм2 коммуникатив к1некм2л2р, телм2р эшм2к2рлеге мен2н б2йле булыу с2б2пле, автоматлаштырыла алмай6ар. Телм2р эшм2к2рлеге, билд2ле булыуынса, интеллектуаль, й24ни танып беле1г2 б2йл2нг2н, кешен2н ижади 7араш талап ит2.
У7ыусылар6а тексты д0р09 7абул ите1 32м 16аллы текст т060й алыу 32л2тен 19тере1 0с0н та4ы ла бер т0рк0м к1некм2л2р6е 19тере1 м03им. Улар6ы шартлы р21ешт2 “телм2рг2 тиклемге” к1некм2л2р тип атай6ар. Был к1некм2л2р коммуникатив к1некм2л2р6е 19тере1 0с0н ниге6 булып торор4а тейеш. Улар6ы айырым т0рк0м итеп 7арау телм2р эшм2к2рлеге 16енс2лект2рен2 б2йл2нг2н. Текст т060162 32м 30йл2п бире162 кеше уйла4ан эшене8 ниге6ен и8 башта а8ында к16аллай, 2 инде уны 1т21 барышында 3060мт2л2рен уйында4ы3ы мен2н са4ыштыра. Ошонан сы4ып, бе6 текст телм2р эшм2к2рлеге продукты 4ына т1гел, 2 образы 32м объекты ла, тип 2йт2 алабы6. Тим2к, коммуникатив к1некм2л2р формалаштырыу 0с0н фекерл21 19еше 32м телде тойоу к1некм2л2ре мен2н б2йле логик 32м
16
лингвистик характер6а4ы к1некм2л2р6е8 булыуы шарт. Улар6ы8 и8 м03имд2рен атап 1т2йек:
Предмет й2ки к1ренеште8 т0п 32м яр6амсы билд2л2рен айырыу;
Билд2л2р6е, к1ренешт2р6е, факттар6ы т0рк0мл21;
К162те162р62н, 2йтелг2нд2р62н сы4ып, 3ы4ымта я3ау, факттар6ы д0й0мл2штере1, текста4ы т0п информация4а б2йле 31662р6е табыу.
Бынан тыш тексты 7абул ите1 32м а8лау 0с0н у7ыусыла т1б2нд2ге к1некм2л2р булыр4а тейеш:
Тексты8 исеме, башы, аннотация3ы, сы4ана7ты8 характеры буйынса й0км2тке3ен билд2л21;
№0йл2мде8 башы, лексик 32м морфологик компоненттары буйынса уны8 структура3ына т0ш0н01;
Жанр характеристика3ына 7арап, тексты8 композиция3ын билд2л21.
Был к1некм2л2р баш7орт 262би2те д2рест2ренд2 ген2 т1гел, 2 баш7а ф2нд2р6е 0йр2не1 барышында ла формалаша.[14, 29]
17
1.3 ТЕКСТАР )(Т)НД» ЭШЛ»! МЕТОДИКА№Ы.
Телм2р 19тере1 буйынса к1некм2л2р бире1 у7ытыусынан бик 7атмарлы 32м к1п я7лы эш талап ит2. У7ыусылр6ы8 телм2р м262ни2тен 19тере1, 316леген байытыу бурысы мен2н берг2, телм2р6е8 синтаксик т060л0ш0н камиллаштырыу, логик я7тан э6м2 – э6лекле, д0р09 32м эмоциональ итеп 30йл21 32м я6ыу к1некм2л2ре бире1 бурысы ла 7уйыла.
Телм2р 19тере1 буйынса алып барыла тор4ан б0т2 т0р эшт2р: тасуири у7ыу, 31662рг2 а8латма бире1, 3орау6ар4а яуаптар, й0км2ткене 30йл216е8 т0рл0 т0р62ре, цитаталар 09т0нд2 эш, докладтар, пландар, конспекттар, тезистар, аннотациялар т0601, эш 7а4ы66ары, инша 32м изложениелар я6ыу – бары3ы ла художестволы 292р6е8 й0км2тке3е мен2н ты4ы6 б2йл2нешт2, идея – теоретик й0км2ткене а8лар4а яр6ам ите1 ма7сатынан сы4ып 1тк2релерг2, л2кин 16ма7сат7а 2йл2нм29к2 тейеш.
У7ыусылар6ы8 30йл21 телен 19тере1 эше телм2р6е лексик – фразеологик я7тан байытыу, б2йл2нешле телм2р 19тере1, телм2р6е8 тасуирлы4ы 09т0нд2 эшл216е 16 эсен2 ала. [22, 166]
№16лек эше.
У7ыусылар6ы8 30йл21 32м я6ыу телен 19тере1 316лек эше мен2н ты4ы6 б2йл2нг2н. Был эш тел – 262би2т д2рест2ренд2 ген2 т1гел, 2 баш7а ф2н д2рест2ренд2 л2 алып барыла.
«92р62ге айырым 316 32м фразалар4а а8латма бире1, был 31662р6е у7ыусылар6ы8 актив 316леген2 индере1 – текст 09т0нд2 эш, бер я7тан, 292р6е8 идея тематик й0км2тке3ен асыу сара3ы була, икенсе я7тан, ул у7ыусылар6ы8 телм2рен лексик – фразеологик я7тан а8латыу 32м уны у7ыусылар6ы8 х2тер62ренд2 ны4ытыу 09т0нд2 эш 32р д2рест2 (я6ыусыны8 тормош 32м ижад юлы тура3ында 30йл2г2нд2, 3орау6ар4а яуаптар алыу,
18
художестволы тексты у7ыу, у7ы4анды 30йл21, анализлау, ны4ытыу 32м йом4а7 я3ау ва7ытында) 1тк2рел2.
«92р6е у7ыу, уны тел 32м стиль я4ынан анализлау у7ыусылар6ы8 316леген байыта, улар6ы8 телм2ре к0нд2лек 30йл21 теленд2 7улланыла тор4ан 31662р и92бен2 ген2 т1гел, б2лки с2н42т, ф2нни, с2й2си 32м психологик терминдар и92бен2 л2 192.
Д2рест2 16л2штерелг2н 31662р6е ны4ытыу ма7сатында тематик 32м алфавитлы 316лект2р т0601, я8ы 31662р индереп, 3орау6ар4а яуаптар бире1, 30йл2мд2р, хик2й2л2р т0601. предметтар6ы, т2би42тте тасуирлау, ши4ыр 32м проза 292р62рен2н 060кт2р6е ятлау, текс7а я7ын итеп 30йл21 алымдары 7улланыла. №16лек 09т0нд2 эш у7ыусылар6ы уратып ал4ан, тормош к0нк1решт2ре 09т0нд2 к162те162р я3ау, улар6ы8 донъя, 1662рен уратып ал4ан тормош тура3ында4ы т0ш0нс2л2рен байытыу 32м тексты у7ыу6ан ал4ан т2ь9ир62р ниге6енд2 алып барыла. Бынан алын4ан белемд2р 292р62ге образдар6ы т2р2нер2к, й2нлер2к итеп к16 алдына ба9тырыр4а яр6ам ит2.
«62би2т д2рест2ренд2 тормош к0нк1решт2ре ха7ында белем бире1 у7ыусылар6ы8 той4оларына т2ь9ир ите1 юлы мен2н алып барыла. Шу4а к1р2 у7ытыусы 316лек 09т0нд2 эш алып бар4анда улар6ы8 тормош т2жриб2л2рен 32м той4оларын байытыу тура3ында ла х2ст2рлек к1рерг2 тейеш.
№1662р 262би2т д2рест2ренд2 контекста тикшерел2. Был улар6ы8 б2йл2нешле телм2р62 тот7ан урынын, 232ми2тен а8латыу 0с0н эшл2н2.
«62би2тт2 316, грамматик 32м лексик м242н23ен2н баш7а, художестволы образ ижад ите1 функция3ын да баш7ара. [16, 132]
«62би2т д2рест2ренд2 316лек эшене8 т0п бурысы – 31662р6е8 текст эсенд2ге м242н23ен, ул 31662р а8лат7ан образдар6ы т0ш0нд0р01. №1662рг2 а8латма бирг2нд2 улар6ы8 элекке 32м х26ерге м242н23ен, 262би телг2 м0н2с2б2тен (262би телд2 7улланыу – 7улланылмауы, диалект 316е, жаргон й2ки ябай 30йл21 телен2н алын4ан 316 булыуы) т0рл0 м242н2л2 й0р01ен к1р32терг2 к2р2к. №16лек 09т0нд2 эшл2г2нд2 рус теле аша бе66е8 телг2 инеп,
19
баш7орт теле закондарына буй3оноп й0р0г2н 31662рг2, интернациональ 31662рг2 а8латмалар бирел2. [18, 13]
Художестволы текста осра4ан а8лашылма4ан 31662р6е8 м242н23ен асы7лау6а д2реслект2р62 бирел2 тор4ан б2л2к2й 316лект2р6е8 232ми2те бик 6ур, л2кин у7ыусы был 316лект2р6е д0р09 фай6аланыр4а, унда4ы 31662р6е нисек а8латыу, х2тер62 беркете1 ха7ында ла уйлар4а тейеш.
Текста4ы 31662рг2 а8латма бире1 мен2н берг2 улар6ы у7ыусылар6ы8 актив 316леген2 индере1 сара3ы к1рел2, телм2р62 7улланыу к1некм2л2ре л2 бирел2.
№1662р у7ыусылар6ы8 актив 316леген2 ин3ен 0с0н 3166е8 м242н23ен асыу 4ына етм2й, телм2р62 нисек 7улланылыуын, баш7а 31662р мен2н нинд2й б2йл2нешт2 булыуын да к1р32терг2 к2р2к.
Д2реслект2р62ге 316лект2р62 архаизм, диалектизм, неологизмдар4а, ябай 30йл21 телен2н 32м сит телд2н инг2н 31662рг2, ф2нни, тарихи, географик терминдар4а, образлы 316 32м фразалар4а, идиоматик 2йтемд2рг2 а8латма бирел2.
!р2тник, жандарм, я3а7, 72л42 3ыма7 3. б. архаик 31662рг2 х26ерге телд2ге 31662р мен2н а8латма бирел2. ?ай3ы бер 31662р6е8 м242н23е айырым 30йл2м 32м фразалар яр6амында т0ш0нд0р0л2. [12, 31]
?ай3ы бер 31662рг2 а8латма иллюстрация яр6амында бирел2. №16лек 09т0нд2 эшл2г2нд2, 7ай3ы бер 31662р6е грамматик я7тан тикшере1 62 бик 232ми2тле. [6,30]
Программа 32м д2реслект2р62 синоним, антоним 32м омонимдар тура3ында т0ш0нс2 бире1 32м к1неге162р 1тк2ре1 телм2р6е лексик я7тан байытыу6а 6ур урын тота. Быны8 буйынса к1неге162р 1тк2рг2нд2, синонимдар 32м омонимдар 316лект2рен фай6аланып була.
Синоним 32м омонимдар тура3ында т0ш0нс2 5 – се синыфта бирел2. Был синонимдар 09т0нд2 т1б2нд2ге к1неге162р 1тк2рел2:
Омоним 32м синоним 31662р6е 262би текстар6ан 3айлап алып, 262би2т д2фт2рен2 я6а барыу.
20
Синоним 32м омонимдар индереп, ми9алдар я6ыу.
Бирелг2н 31662р6е8 синонимдарын табыу.
«92р62ге 31662р6е синонимдары мен2н алмаштырыу.
№166е синоним мен2н алмаштырыу, телм2р6е8 образлылы4ына т2ь9ир ите1ен к1р32те1 3. б.
У7ыусылар6ы8 телм2рен лексик – фразеологик я7тан байытыу мен2н берг2, уны8 эмоциональ образлы булыуы 09т0нд2 л2 эшл2рг2 к2р2к. Телм2р6е8 образлылы4ын 19тере162 телд2ге 31р2тл21 саралары бул4ан троптар 32м фигуралар 09т0нд2 эшл216е8 232ми2те бик 6ур. Бында троптар6ан эпитет, метафора, гипербола, й2нл2ндере162р 32м стилистик фигуралар6ан инверсия, перифраз, риторик 3орау, риторик 0нд21 32м градациялар ин2.
У7ыусылар ошо ю4арыла 3анал4ан образлы телм2р элементтары мен2н теоретик планда танышып 7ына 7алмай6ар, б2лки был 31р2тл21 сараларын 1662рене8 я6ыу 32м 30йл21 телен2 индере1 09т0нд2 л2 эшл2й62р.
У7ыусылар6ы8 телм2рен 19тере162 экскурсиялар 1тк2ре16е8 д2 232ми2те бик 6ур. Был ва7ыт у7ыусылар 1662ре айырым 32м у7ытыусы ет2кселегенд2 коллектив р21ешт2 к162те162р я3ай6ар. Бындай к162те162р у7ыусылар6ы8 292р6е у7ы4ан ва7ытта ал4ан т2ь9ир62рен т2р2н2йтерг2, 31662р6е8 м242н23ен ки8ер2к а8лар4а яр6ам ит2. [4, 71]
«62би 292р6е 0йр2нг2нд2, у7ыусылар телм2р 19тере1 буйынса к1п т0рл0 эшт2р баш7аралар, поэтик тел саралары, поэтик телм2р6е8 прозанан айырма3ы буйынса к162те162р алып баралар, шулай у7 ши4ыр6ар6ы тасуири у7ыу, уны проза4а 2йл2ндереп 30йл21 к1некм2л2ре л2 бирел2. Ши4ыр6ар6ы 0йр2нг2нд2, у7ытыусы унда4ы образлы 316 фразалар6ы 7улланып 30йл216е талап ит2. Шул ши4ыр6ар6ы у7ыу6ан ал4ан т2ь9ир62р у7ыусылар6ы8 тормошо к162те162ре ниге6енд2 ал4ан т2ь9ир62ре мен2н са4ыштырыла.
21
Ши4ыр6ар6ы 0йр2нг2нд2 телм2р 09т0нд2 эшл21 улар6ы8 м242н23е 32м лексика3ы мен2н тасуири у7ыу6ы 16 – ара б2йл2нешт2 алып барыу6ы талап ит2.
«ки2тт2р тема3ын 1тк2нд2, телм2р 19тере1 ма7сатында тасуири у7ыу, текс7а я7ын итеп 30йл21 32м 292р6е8 идея й0км2тке3е, 2ки2т персонаждары буйынса 28г2м2, инсценировкалар 7уйыу, 2ки2тт2р6е йыйыу 32м я6ып алыу эшт2ре баш7арыла.
Йома7тар6ы, м272лд2р6е 0йр2нг2нд2 31р2тл21 саралары 09т0нд2 к162те162р, м272лд2р буйынса инша я6ыу, 1662ре белг2н м272лд2р6е я6ып килерг2, йома7, м272лд2р т060п 7арар4а 7ушыла. Йыр6ар тема3ын 1тк2нд2, улар6ы8 жанр 16енс2лект2ре мен2н танышыу, йыр6ар6ы8 ритм, рифма т060л0ш0, йыш 7улланыла тор4ан 31р2тл21 саралары – лексик 7абатлау6ар, ирк2л21, кесер2йте1 31662ре, са4ыштырыу6ар 32м улар6ы8 бер т0р0 бул4ан образлы параллелизм мен2н таныштырыу, халы7 йыр6арын 32м автор6ары билд2ле бул4ан йыр6ар6ы я6ып алыу 32м ятлап киле1, йыр кис23е 1тк2ре1 ке1ек эшт2р телм2р6е байытыу6а шулай у7 6ур 232ми2тк2 эй2. [5, 15]
Тасуири у7ыу, ролд2рг2 б1леп у7ыу, анализ ва7ытында план т0601, 28г2м2 я3ау, образдар4а 7ылы73ырлама бире1, ят7а 30йл21, 292р6е8 й0км2тке3ен 30йл216е8 т0рл0 т0р62ре, телд2н 31р2тл21, у7ыусылар6ы8 доклады, 7ылы73ырлама, изложениелар, иншалар, рецензиялар я6ыу ке1ек эшт2р у7ыусылар6ы 292р тура3ында 16 аллы фекер й0р0т0рг2 32м ба3а бирерг2 0йр2т2 улар6ы8 телм2рен 19тер2. [11, 104]
«92р6е тасуири у7ыу.
Тасуири у7ыу 09т0нд2 эш ике этаптан тора. Беренсе этапта 292р62 са4ылдырыл4ан осор6о билд2л21, уны8 й0км2тке3е мен2н танышыу, идея – тематик анализ я3ау, образдар4а 7ылы73ырлама бире1 ке1ек эшт2р к16 у8ында тотола. Тасуири у7ыу4а 26ерл2нг2нд2 у7ытыусы и8 элек
22
292р6е8 й0км2тке3е мен2н танышып, т0п фекер6е билд2л2й. «92р6е8 т0п фекерен билд2л21 32м у7ы4анда был фекер6е у7ыусы4а еткере1 ма7сатына ынтылыу а8лы, тасуири у7ыр4а 0йр2те162 т21шарт булып тора, с0нки был у7ы4анда м242н2 я4ынан айырыуса 232ми2тле 31662р6е ба9ымдар, паузалар мен2н айырып к1р32т2 беле1, д0р09 тон 3айлау6ы е8ел2йт2, у7ыу6а килеп тыуыр4а м0мкин бул4ан хаталар6ы булдырма97а яр6ам ит2.
Икенсен2н, тасуири у7ыу6а, 292р62ге т0п фекер6е билд2л21 мен2н берг2, автор6ы8 16е 31р2тл2г2н ва7и4алар4а, герой6ар4а бул4ан м0н2с2б2тен асы7лау6ы8 да 232ми2те бик 6ур. [20, 11]
«92р6е у7ыр алдынан ни 0с0н, нинд2й ма7сат мен2н у7ыуы8ды, ты8лаусы4а нинд2й той4о, нинд2й фекер алып барып еткерерг2 тел21е8де асы7 билд2л2рг2 к2р2к. У7ыусылар6ы у7ыу4а 26ерл2г2нд2 улар4а “был 292р6е у7ы4анда ты8лаусы4а ним2 2йтерг2 тел2й3еге6? ”, “был герой4а 3е66е8 7арашы4ы6 нисек? ” ке1ек 3орау6ар биреп, у7ыу6ы8 ма7саты билд2л2н2.
Шулай итеп, тасуири у7ыр4а иреше1 0с0н и8 элек художестволы тексты8 м242н23ен, т0п асылын, унда 31р2тл2нг2нд2рг2 16е8де8 м0н2с2б2те8де, у7ыу й2ки 30йл21 мен2н нинд2й ма7сат7а ирешерг2 тел21е8де асы7лау – подтексты билд2л21 айырыуса 6ур 232ми2тк2 эй2. « был 292р6е8 идея3ын ты8лаусы4а д0р09 алып барып еткере162 т0п шарт. Бер 1к 30йл2м, бер 1к 292р т0рл0 подтекст мен2н у7ылыуына 7арап, т0рл0 м242н2 а8латыр4а м0мкин.
Шулай итеп, тасуири у7ыу процесында 292р6е8 идея – эмоциональ й0км2тке3ен у7ыусы4а еткере1 0с0н и8 элек 292р6е анализлар4а, 31р2тл2нг2н ва7и4алар4а 7арата автор6ы8 32м 16ебе66е8 м0н2с2б2тте асы7лар4а, й24ни у7ыу6ы8 ма7сатын билд2л2рг2 к2р2к. [2, 40]
23
Изложениелар 32м иншалар я6ыр4а 0йр2те1.
Телм2р 19тере1 д2рест2ренд2 у7ыусылар6ы 16аллы текст т060рг2, й24ни изложениелар 32м иншалар я6ыр4а 0йр2те1 текст мен2н эште8 бер т0р0 булып тора. Ул тексты анализлау алымы ниге6енд2 алып барыла. У7ытыусы быны8 0с0н и8 башта алда тор4ан ма7сатты 32м у7ыусылар6ы нинд2й 3ы4ымта4а килтер2с2ген д0р09 32м аны7 билд2л2рг2 тейеш. Изложение тексы 32м 0лг0 текстар6ы анализлау, ниге662, т1б2нд2ге этаптар6ы 16 эсен2 ала:
Программа талаптарына таянып, анализды8 ма7сатын 32м бурыстарын билд2л21;
Тексты у7ыу алдынан ма7сат 7уйыу. Ул у7ыусылар мен2н бараса7 28г2м2г2 ниге6 булыр4а тейеш. М292л2н, тексты у7ы4ы6 32м т1б2нд2ге 3орау6ар4а яуап биреге6: тексты8 исеме уны8 й0км2тке3ен2 тап кил2ме? Ул нинд2й стилд2 я6ыл4ан? Жанрын билд2л2ге6. Текст нинд2й ма7сат мен2н я6ыл4ан? Ул кемд2рг2 т242йенл2нг2н? Нис2 б1лект2н тора?
Текст й0км2тке3ен2 анализ: автор6ы8 уйын, тексты8 топ фекерен, логик структура3ын билд2л21;
Тексты8 жанр 16енс2лект2рен 32м композицион би62лешен анализлау;
Текс7а стилистик анализ;
Тексты8 тел 16енс2лект2рен асы7лау, айырыуса телде8 7ы6ы7лы 32м са4ыу лексик 32м грамматик сараларыны8 7улланылышына ту7талыу;
Т0п 3ы4ымталар, эшк2 йом4а7 я3ау, 1тк2релг2н анализды и92пк2 алып, д2ресте8 бурысын асы7лау.
24
Шуны ла билд2л2п 1терг2 к2р2к: изложение тексы 32м инша я66ырыу сер62рен2 т0ш0нд0р01 0с0н 3айлан4ан 0лг0 текст 09т0нд2 эшт2р бер – бере3ен2н айырыла. [10, 12]
Изложение тексы 09т0нд2 эш.
Изложение тексы 09т0нд2 эшл2г2нд2 у7ыусылар6ы т21 сиратта ишетк2нде и9т2 7алдырыу алымдары мен2н таныштырыу мотла7. Ошо4а б2йле р21ешт2 текста4ы т0п 32м яр6амсы фекер62р6е айырыу, т0п фекер6е са4ылдырыусы тер2к 31662р6е билд2л21, тексты8 логик э6м2 – э6лелеген х2тер62 7алдырыу 09т0нд2 махсус эшл2рг2 к2р2к. М292л2н, у7ыусылар4а т1б2нд2ге к282шт2р бирел2:
Тексты беренсе тап7ыр у7ыу барышында т1б2нд2ге 3орау6ар4а яуап бирерг2 тырышы4ы6:
А ) Текст нинд2й стилд2 32м нинд2й жанр6а я6ыл4ан?
Б ) Унда ним2 тура3ында 30йл2н2?
В ) Т0п фекере нинд2й?
Икенсе тап7ыр у7ыу барышында т1б2нд2гел2р6е я6ып алыр4а тырышы4ы6:
А ) Тексты8 нис2 0л0шт2н тороуын 32м уны8 э6м2лелеген;
Б ) Т0п й0км2ткене бире1се 31662р6е;
В ) Бер 0л0шт2н икенсе 0л0шк2 к1се1 алымдарын.
Текст й0км2тке3ен бирер алдынан т1б2нд2гел2р6е 1т2ге6:
А ) №2р 0л0шк2 исем 7ушып, план т060рг2, текст й0км2тке3ен асыр4а яр6ам ите1се факттар6ы са4ылдырыусы 31662р6е я6ып 7уйыр4а;
25
Б ) Тексты8 башын 32м а6а4ын, бер 0л0шт2н икенсе 0л0шк2 к1сеште уйлар4а;
В ) Автор6ы8 й0км2ткене бире1 0с0н нинд2й тел саралары 7улланыуын и9к2 т0ш0р0рг2, 2г2р 62 316м2 – 316 х2терл2й алма3а4ы6, тел сараларын 3айла4анда улар6ы8 стилистик 32м жанр 16енс2лект2рен2 и4тибар итерг2.
Т2жриб2 к1р32те1енс2, у7ыусылар был алымдар6ы белм2й62р, шу4а к1р2 л2 тексты 16л2штере1 32м 30йл2п й2ки я6ып бире162 ауырлы7тар4а осрай6ар. [8, 10]
)лг0 текст 09т0нд2 эш.
Д2реск2 0лг0 р21ешенд2 3айлан4ан текст м2кт2пт2 инша я6ыу4а 7уйыл4ан талаптар4а яуап бирерг2 тейеш. Улар6ы у7ытыусы 262би, ф2нни – популяр 262би2тт2н, г2зит, журнал м272л2л2рен2н 3айлап ала. )лг0 текс7а анализ изложение тексын анализлау алымдары мен2н, ниге662, тап кил2. Анализ ва7ытында ике 3орау4а яуап алына:
Автор6ы8 коммуникатив ни2те нинд2й, текст нинд2й ма7сат мен2н я6ыл4ан?
Был ни2т нисек тормош7а ашырыла?(Нинд2й стилд2 32м жанр6а, нинд2й саралар мен2н?)
«лбитт2, инша я6ыр4а 0йр2те1 0с0н 3айлан4ан текст 09т0нд2 эште8 16енс2лекле я7тары ла бар.Улар6ы 7арап 1т2йек.
)лг0 текс7а анализ барышында у7ыусылар4а махсус к1неге162р т27дим ител2. Та4ы ла у7ыусылар6ан анализлан4ан текс7а о7шаш 060кт2р йый6ыртыу 6а ма7сат7а ярашлы.
)лг0 тексты анализлау барышында у7ыусылар6ы тема4а тап килг2н тос фекерле 3ы4ымталар6ы, йом4а7лау6ар6ы махсус д2фт2рг2 я6а барыр4а к1нектерерг2 к2р2к. Улар у7ыусыны т0п
26
фекер6е билд2л2рг2 0йр2т2, ал4ан белемд2рен артабан4ы ижади эшт2ренд2 7улланыр4а яр6ам ит2.
Картина, фильм, спектакль, к162те162р буйынса 28г2м2л2р6е 0лг0 тексты анализлау мен2н тамамлар4а м0мкин. «8г2м2л2р ва7ытында у7ыусылар с2н42тк2 7а4ылышлы махсус терминдар6ы 16л2штер2 32м улар6ы телм2р62 7улланыр4а 0йр2н2.
Шулай итеп, 0лг0 тексты анализлау инша я6ыу4а т0рл0 я7лап 26ерл216е8 бер т0р0 булып тора. [21, 100]
27
1 – се б1лек буйынса 3ы4ымта
Шулай итеп, балалар телм2рен 19тере162 32м байытыу6а текстар 6ур роль уйнай. Б2йл2нешле телм2р 19тере162 0лг0 текстар6ы анализлау, уны 16л2штере1 у7ыусылар6ы8 телен шымартыр4а, телм2рен камиллаштырыр4а яр6ам ит2.
У7ыусылар6ы 16 фекерен грамоталы бир2 белерг2, т0рл0 характер6а4ы я8ы м24л1м2тте 16л2штерерг2 32м шул турала 30йл2п бирерг2, телм2р м03итен и92пк2 алып эш итерг2 0йр2те1 0с0н, беренсен2н, аралашыу бер2меге бул4ан текст тура3ында тейешле белем бире1, икенсен2н, улар6а махсус коммуникатив к1некм2л2р формалаштырыу у8ышлы 3анала.
Телм2р 19тере1 эше 262би2тт2н белем бире1 система3ында т0п урындар6ы8 бере3ен алып тора 32м уны8 м03им 0л0ш0н т2шкил ит2.
У7ыусылар4а телм2р культура3ы бире16е шулай у7 бер т060к система буйынса алып барыу талап ител2.
Баш7орт 262би2те д2рест2ренд2 19тере1се у7ытыу методика3ын 7улланыу белем сифатын к1т2ре162 ы84ай 3060мт2л2рг2 0лг2шерг2 яр6ам ит2.
28
2- СЕ Б!ЛЕК. ТЕКСТАР )(Т)НД» ЭШЛ»Г»НД» ТЕЛМ»Р !(ЕШЕН ТИКШЕРЕ!.
2.1 У?ЫУСЫЛАР:Ы* Б»ЙЛ»НЕШЛЕ ТЕЛМ»Р КИМ»ЛЕН ТИКШЕРЕ!.
Д21л2т практика3ы Д1рт0йл0 7ала3ыны8 икенсе 3анлы гимназия3ында 1телде. Практиканы8 т0п ма7саты итеп текст 09т0нд2 т0рл0 эшт2р баш7арыу яр6амында у7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере1.
Практик эште8 этаптары:
У7ыусылар6ы8 фекерл21 32л2тен, б2йл2нешле телм2рене8 19ешен тикшере1.
У7ыусылар6ы т0рл0 эшт2р яр6амында 7ы6ы73ындырыу.
Д2рес конспекттары эшк2рте1.
Тикшере1 эшт2ре 1тк2рг2нд2 7улланыл4ан алымдар: 316лек эше, артикуляцион к1неге1, инша я6ыу, 31р2тт2р буйынса инша я6ыу, диалог т0601, 31р2тл21 саралары мен2н эш ите1. Тикшере1 эше 8а 32м 8б синыф у7ыусылары ара3ында 1тк2релде.
У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рене8 19ешен, а8-белемене8 ким2лен, фекерл21 32л2тен билд2л21 0с0н, ике синыфта ла бер 1к т0рл0 эшт2р баш7арылды.
Эксперимент 0с этаптан тора:
1. Тикшере1 эксперименты
2. Формалаштырыу эксперименты
3. Контроль эксперимент
Беренсе этапта ике синыфты8 да белем ким2лен са4ыштырыу м2сь2л23е тора. Быны билд2л2р 0с0н ике синыфта ла эшт2р баш7арылды.
29
Беренсе эш-диалогта4ы т0ш0п 7ал4ан репликалар6ы тулыландырып я6ыу ине. [?ушымта 1].
Был эште б0т23е 18 у7ыусы баш7ар6ы.
№ы4ымта:
8 б синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
1 эш
1
Ахияров Ринат
4
2
Габдуллин Айрат
2
3
Габидуллина Айгуль
3
4
Гайсина Элина
5
5
Исламов Артур
4
6
Казакова Галина
4
7
Кожевников Игорь
2
8
Львова Регина
5
9
Закирьянова Ильсияр
5
30
8 а синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
1 эш
1
Афгалинова Карина
3
2
Ахунянова Алия
4
3
Галлямова Линара
4
4
Галимов Алмаз
5
5
Гарифуллина Эльвина
4
6
Зарапов Марсель
5
7
Зарипов Радмир
5
8
Гумиров Рузиль
5
9
Казыханов Шамиль
5
Беренсе эште баш7ар4андан 3у8 8б синыфында 0лг2ше1 ким2ле 66%, белем ким2ле 77%, уртаса ба3а 3,7, 2 8а синыфында 0лг2ше1 ким2ле 88%, белем ким2ле 100%, уртаса ба3а 4,4 булды.
Икенсе эш - хат я6ыу. №2р у7ыусы4а индивидуль карточка таратылды. Ошо карточкала 26ер хаттар бирелг2н, тик 30йл2мд2р62 31662р т0ш0п 7ал4ан. у7ыйсылар к2р2кле 31662р 7улланып, д0й0м бер текст килтереп сы4арыр4а тейеш ине. [?ушымта 2].
Эште шулай у7 18 у7ыусы баш7ар6ы.
№ы4ымта:
31
8 б синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
2 эш
1
Ахияров Ринат
3
2
Габдуллин Айрат
2
3
Габидуллина Айгуль
4
4
Гайсина Элина
3
5
Исламов Артур
4
6
Казакова Галина
4
7
Кожевников Игорь
2
8
Львова Регина
3
9
Закирьянова Ильсияр
4
8 а синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
2 эш
1
Афгалинова Карина
3
2
Ахунянова Алия
5
3
Галлямова Линара
5
4
Галимов Алмаз
5
5
Гарифуллина Эльвина
5
6
Зарапов Марсель
5
7
Зарипов Радмир
4
8
Гумиров Рузиль
4
9
Казыханов Шамиль
5
32
Икенсе эшт2н 3у8 8б синыфында 0лг2ше1 ким2ле 44%, белем ким2ле 77%, уртаса ба3а 3,2, 2 8а синыфында 0лг2ше1 ким2ле 88%, белем ким2ле 100%, уртаса ба3а 4,5 булды.
)с0нс0 эш- бирелг2н 31р2тт2р буйынса инша я6ыу. У7ыусылар4а 0с т0рл0 31р2т бирелде. [?ушымта 3]. Ошо 31р2тт2р6е8 бере3ен 3айлап инша я6ылды. Эште 18 у7ыусы баш7ар6ы.
№ы4ымта:
8 б синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
3 эш
1
Ахияров Ринат
2
2
Габдуллин Айрат
3
3
Габидуллина Айгуль
4
4
Гайсина Элина
4
5
Исламов Артур
4
6
Казакова Галина
3
7
Кожевников Игорь
3
8
Львова Регина
3
9
Закирьянова Ильсияр
3
33
8 а синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
3эш
1
Афгалинова Карина
4
2
Ахунянова Алия
5
3
Галлямова Линара
5
4
Галимов Алмаз
5
5
Гарифуллина Эльвина
5
6
Зарапов Марсель
5
7
Зарипов Радмир
4
8
Гумиров Рузиль
4
9
Казыханов Шамиль
5
)с0нс0 эшт2н 3у8 8б синыфында 0лг2ше1 ким2ле 33%, белем ким2ле 88%, уртаса ба3а 3,2, 2 8а синыфында 0лг2ше1 ким2ле 100%, белем ким2ле 100%, уртаса ба3а 4,6 булды.
34
Эште8 3060мт23ен т1б2нд2ге таблицанан к1рерг2 м0мкин.
8 б синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
1 эш 2 эш 3 эш
1
Ахияров Ринат
4
3
2
2
Габдуллин Айрат
2
2
3
3
Габидуллина Айгуль
3
4
4
4
Гайсина Элина
5
3
4
5
Исламов Артур
4
4
4
6
Казакова Галина
4
4
3
7
Кожевников Игорь
2
2
3
8
Львова Регина
5
3
3
9
Закирьянова Ильсияр
5
4
3
8 а синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
1 эш 2 эш 3эш
1
Афгалинова Карина
3
3
4
2
Ахунянова Алия
4
5
5
3
Галлямова Линара
4
5
5
4
Галимов Алмаз
5
5
5
5
Гарифуллина Эльвина
4
5
5
6
Зарапов Марсель
5
5
5
7
Зарипов Радмир
5
4
4
8
Гумиров Рузиль
5
4
4
9
Казыханов Шамиль
5
5
5
35
Ошолар6ы д0й0мл2штереп 2йтк2нд2, 8б синыфында 0лг2ше1 ким2ле 48%, белем ким2ле 81%, уртаса ба3а 3,4, 2 8а синыфында 0лг2ше1 ким2ле 92%, белем ким2ле 100%, уртаса ба3а 4,5 булды. Тим2к, 8б синыфы 8а синыфынан 1,1 балл4а т1б2н.
Ошо д0й0мл2штере162н сы4ып, т1б2нд2ге 3ы4ымталар барлы77а кил2:
ике т0рк0мд0 са4ыштырып 7ара4андан 3у8, 8б синыфында б2йл2нешле телм2р 19еше, а8-белемене8 ким2ле, фекерл21 32л2те 8а синыфына 7ара4анда т1б2нер2к ик2не асы7ланды. Шу4а к1р2, икенсе этапта 8б синыфы мен2н ген2 эш алып барыласа7.
Шулай итеп, 8б синыфы эксперементаль т0рк0м, 2 8а синыфы контроль т0рк0м тип билд2л2нде.
36
2.2 ТЕКСТ )(Т)НД» ЭШЛ»Г»НД» Б»ЙЛ»НЕШЛЕ ТЕЛМ»Р !(ТЕРЕ! )(Т)НД» ЭШ.
Экспериментты8 икенсе этабы формалаштарыу эксперименты тип атала. Беренсе этаптан к1рене1енс2, 8б синыфы эксперементаль т0рк0м тип 3айланды. Шу4а к1р2 был этапта эш тик ошо синыфта 4ына алып барылды.
8б синыфы у7ыусыларыны8 б2йл2нешле телм2рен 19тере1, фекерл21 32л2тен арттырыу 0с0н, был синыфта бер нис2 д2рес 1тк2релде.
Беренсе д2рес «З0лхиз2» 32м «;илмияза» йыр6ары буйынса 1тк2релде. [?ушымта 4].
Д2ресте8 ма7саттары:
1. У7ыусылар6ы «З0лхиз2» 32м «;илмияза» йыр6ары мен2н таныштырыу.
2. У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере1, фекерл21 32л2тен арттырыу.
3. ?атын-7ы66ар4а 7арата ихтирам хисен т2рби2л21.
Д2рес ойош7ан р21ешт2 башланып китте. Артабан, у7ыусылар6ы8 30йл21 телм2рен шымартыр 0с0н, артикуляцион к1неге1 эшл2нелде. Артикуляцион к1неге1 итеп теманы8 исемен2 тап килг2н 0с м272л алынды:
1. А7ыллы 7атын – хазина.
2. Матур 7атын – ир к1рке.
3. Я7шы 7атын – 0й й2ме.
Т2162, был м272лд2р 0лг0л0 итеп у7ып к1р32телде. Артабан, у7ыусылар улар6ы 16 аллы у7ып сы7ты. !6 аллы у7ы4андан 3у8, м272лд2р хор мен2н у7ылды. №у8ынан м272лд2р айырым балалар тарафынан у7ылды. У7ып сы77андан 3у8, улар6ы8 м242н23ен2 т0ш0н01 эше алып барылды. Был м272лд2р ха7ында у7ыусылар6ы8 фекер62ре 2йтелде. Л2кин телм2р хаталары к1п осраны, 30йл2мд2р т060г2нд2 ауырлы7тар тыу6ы. Был хаталар д2рест2 т062тел2 бар6ы.
37
Ошо эшт2р62н 3у8, м272лд2р62 бул4ан баш7орт телене8 специфик 0нд2ре табылды. Улар д0р09 итеп 2йтелде 32м ошо 0нд2р инг2н 31662р
уйланды. Шулай у7, 31662р уйла4ан ва7ытта ла телм2р хаталары к1п осраны.
Т0п 0л0шт2 д2ресте8 ма7саты 2йтелде. Ши4ыр6ы 0йр2нер алдынан 316лек эше баш7арылды. Т2162, 0лг0л0 итеп у7ылды. Унан хор мен2н у7ылды. Артабан, айырым бер нис2 бала у7ыны. Телм2р хаталары т062тел2 бар6ы. Ошо 31662р6е у7ыусылар и9т2ренд2 7алдырыр 32м 30йл21 телм2ренд2 7улланыр 0с0н, 30йл2мд2р т060лд0. Тулы 32м матур 30йл2мд2р т060л30н 0с0н индивидуаль яр6ам к1р32телде. Артабан,был 31662р 316лек д2фт2р62рен2 я6ылды.
№16лек эшен тамамла4андан 3у8, синыф йыр6ы 0йр2не1г2 к1сте. Беренсе йыр «З0лхиз2» тип атала. Т2162, тасуири итеп у7ылды. Унан у7ыусылар был йыр6ы магнитофондан ты8ланы. Ты8ла4андан 3у8 у7ыусылар йыр6ы8 к0й0 тура3ында 1662рене8 фекер62рен 2йттел2р. №у8ынан йыр 16 аллы у7ылды. !6 аллы у7ыу6ан 3у8, сылбыр буйынса у7ыу алымы 1тк2релде. 32р бала бер строфа у7ыны. У7ылып б0тк2с, ши4ыр4а б2йле 3орау6ар бирелде. У7ыусылар 3орау6ар6ы8 б0т23ен2 л2 яуап бир2 алманылар, шу4а к1р2 а8латып 1терг2 тура килде. Беренсе ши4ыр4а 3ы4ымта я3алды.
Икенсе йыр «;илмияза» тип атала. Был йыр 09т0нд2 эш шундай у7 система буйынса алып барылды.
Д2ресте8 ны4ытыу 0л0ш0нд2 у7ыусылар4а «К2рзинд2ге емешт2р» исемле уйын т27дим ителде. Уйынды8 биреме а8латылды. (К2рзинд2ге емешт2р артында 3орау6ар я6ыл4ан. У7ыусылар бер2мл2п та7та алдына сы4ып, ошо 3орау4а яуап бирерг2 тейеш). У7ыусылар у7ытыусы яр6амында бирелг2н 3орау6ар4а тулы 32м матур яуаптвр бир6ел2р. Ике йыр буйынса ла 3ы4ымта я3алды.
)й эше: ошо ике йыр6ы тасуири итеп у7ып килерг2.
38
Д2рес а6а4ында я7шы 7атнашып ултыр4ан у7ыусылар4а ба3алар 7уйылды 32м а8латылып китте.
Д2рес буйынса 3ы4ымта: У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере1 32м фекерл21 32л2тен арттырыу 09т0нд2 эш 216ем алып барылды. У7ыусылар6ы8 телм2рен2 и4тибар ителде, Хаталар т062телеп барылды, 32р у7ыусы4а яр6ам к1р32телде.
Икенсе д2ресте8 тема3ы Булат Рафи7овты8 «№0й2нт1ш фажи423е» 292рен 0йр2не1 булды. [?ушымта 5].
Д2ресте8 ма7саттары:
1. Булат Рафи7овты8 тормош юлы 32м «№0й2нт1ш фажи423е» 292ре мен2н танышыу.
2. У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 32м фекерл21 32л2тен арттырыу.
3. У7ыусылар6а тарихи ш2хест2рг2 7арата ихтирам хисен т2рби2л21.
Д2рес ойош7ан р21ешт2 башланып китте. артабан, у7ыусылар6ы8 30йл21 телм2рен шымартыр 0с0н, артикуляцион к1неге1 эшл2нде. артикуляцион к1неге1 итеп «хм2р !т2бай6ы8 «Т2фтил21» ши4ырынан 060к алынды:
«Т2фтил21»62 тиг2н 7ар4ыш йырын
Йырлама4ы6 бер1к 7ыс7ырып.
Й2берен2н, баш7орт н2фр2тен2н
еребе6 бит китер ыс7ынып...
Т2162, был ши4ыр юлдары 0лг0л0 итеп у7ып к1р32телде. Артабан, у7ыусылар 060кт0 16 аллы у7ып сы7ты. !6 аллы у7ы4андан 3у8, 060к хор мен2н у7ылды. №у8ынан был ши4ыр юлдарын у7ыусылар тасуири итеп у7ыны. у7ып сы77андан 3у8, 060кт08 м242н23ен2 т0ш0н01 эше алып барылды. у7ыусылар ши4ыр6ы8 й0км2тке3е буйынса 1662рене8 фекерен 2йтте. телм2р хаталары осраны, 7ай3ы бер 30йл2мде т060г2н ва7ытта ауырлы7тар тыу6ы. Был хаталар т062тел2 бар6ы.
39
Алда 2йтелг2н эшт2р62н 3у8, ши4ыр юлдарында бул4ан баш7орт телене8 специфик 0нд2ре табылды. Улар д0р09 итеп 2йтелде 32м ошо 0нд2р
инг2н 31662р уйланды. был эш барышында у7ыусылар6ы8 телм2р хаталары осраны.
Артикуляцион эше тамамлан4ас, Булат Рафи7овты8 тормош юлы мен2н танышыу булды. К2р2кле м24л1м2т д2фт2рг2 я6ылды. артабан, у7ытыусы тарафынан биография буйынса 3орау6ар я84ыраны. У7ыусылар тулы 30йл2мд2р мен2н яуап бир6е. Телм2р хаталары т062телде.
«92р6е 0йр2не1г2 к1ск2нсе, 316лек эше баш7арылды. Т2162, 31662р 0лг0л0 итеп, артабан, хор мен2н у7ылды. Ошо 31662р мен2н матур 32м д0р09 30йл2мд2р т060лд0. Телм2р хаталары т062тел2 бар6ы. №1662р 316лек д2фт2рен2 к1сереп алынды.
№16лек эше тамамлан4ас, 292р6е 0йр2не1г2 к1сеп кителде. Т2162, 292р6е у7ытыусы тасуири итеп у7ый башланы, 292р, б2л2к2с кен2 060кт2рг2 б1ленеп, сылбыр буйынса у7ылды. У7ыу барышында у7ыусылар6ы8 телм2ренд2 осра4ан хаталар т062телде.
У7ып б0тк2нд2н 3у8, 292р буйынса 3орау6ар я84ыраны. Был 3орау6ар4а тулы яуаптар бирелде. Телм2р хаталары булды, улар т062тел2 бар6ы.
Д2ресте8 ны4ытыу 0л0ш0нд2 кроссворд сисе1 булды. Д0р09 яуаптар бирелде. Кроссворд сисе1, 292р6е8 й0км2тке3ен у7ыусылар6ы8 х2теренд2 7алдырыр4а булышлы7 итте.
!телг2н тема буйынса 3ы4ымталар я3алды, ба3алар 7уйылды.
)й эше: я8ы 31662р6е ятлау 32м у7ыл4ан 292р6е8 й0км2тке3ен беле1.
Д2рес буйынса 3ы4ымта: беренсе д2рест2ге ке1ек 1к, икенсе д2рест2 л2 у7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере1 32м фекерл21 32л2тен арттырыу 09т0нд2 эш 216ем алып барылды. Кроссворд сисе1 алымын 7улланыу бик отошло булды.
40
)с0нс0 д2ресте8 тема3ы З2йни Рафиковты8 «!лем3е6лекк2 биш а6ым» 292рен 0йр2не1 тип атала. [?ушымта 6].
Д2ресте8 ма7саттары:
1. З2йни Рафиковты8 «!лем3е6лекк2 биш а6ым» 292ре мен2н танышыу.
2. У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 32м фекерл21 32л2тен арттырыу.
3. Баш7ортостанды8 халы7 герой6арына ихтирам хисен т2рби2л21.
Д2рес ойош7ан р21ешт2 башланып китте. У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере1 ма7саты мен2н артикуляцион к1неге1 эшл2нелде. Артикуляцион к1неге1 итеп м272л алынды.
Ат 1лер – да4а3ы 7алыр, батыр 1лер – даны 7алыр.
Т2162, м272л у7ытыусы тарафынан 0лг0л0 итеп у7ылды. Артабан, хор мен2н у7ылды. У7ыу эшт2ре б0тк2с, м272лде8 й0км2тке3е 09т0нд2 эш алып барылды. А6а7, м272лд2н баш7орт телене8 специфик 0нд2ре табылды, улар д0р09 итеп 2йтелде 32м 31662р уйланылды. Ошо 31662р мен2н 30йл2мд2р т060лд0. Осра4ан телм2р хаталары т062тел2 бар6ы.
Артикуляцион к1неге162н 3у8, Б0й0к Ватан 3у4ышында 7атнаш7ан батыр6ар тура3ында 28г2м2 алып барылды. У7ыусылар белемд2рен2 таянып эш итте. Уй-фекер62р 2йтелде, ми9алдар килтерелде. Ми9ал итеп Матросов Александр Матвей улы алынды. Уны8 тормош юлы буйынса хронологик таблица т060лд0, д2фт2р62рг2 терк2лде.
Д2ресте8 т0п 0л0ш0нд2 ма7сат 2йтелде. З2йни Рафиковты8 «!лем3е6лекк2 биш а6ым» 292рен 0йр2нерг2 к1сеп китк2нсе, 316лек эше баш7арылды. Т2162, 31662р 0лг0л0 итеп у7ылды. Артабан, хор мен2н у7ыу булды. Ошо 31662р мен2н 30йл2мд2р т060лд0. Телм2р хаталары у7ытыусы тарафынан т062тел2 бар6ы. А6а7, 31662р 316лек д2фт2р62рен2 я6ылып 7уйылды.
Эш тамамлан4ас, 292р6е 0йр2не1г2 к1сеп кителде. «92р сылбыр буйынса у7ылды. У7ы4ан ва7ытта телм2р хаталары т062тел2 бар6ы.
41
У7ылып б0тк2с, 292р буйынса у7ытыусы тарафынан 3орау6ар бирелде. !6 сиратында тулы 32м д0р09 30йл2мд2р я84ыраны. ?ай3ы бер телм2р хаталары осраны, тик улар т062тел2 бар6ы.
Д2ресте8 ны4ытыу 0л0ш0нд2 у7ыусылар4а тема4а тап килг2н м272лд2р т27дим ителде. Улар 09т0нд2 эш баш7арылды: й0км2тке3е а8латылды, у7ыусылар6ы8 уй-фекер62ре д0р09 я84ыраны. Д2рес буйынса 3ы4ымталар я3алды.
)й эше: 292р62н 3у8 бирелг2н 3орау6ар4а я6ма р21ешт2 яуап бирерг2.
«16ем 7атнашып ултыр4ан у7ыусылар4а ба3алар 7уйылды 32м а8латылды.
Д2рес буйынса 3ы4ымта: был д2рест2 у7ыусылар6ы8 телм2рен 19тере1 09т0нд2 эш 216ем алып барылды. Теме4а тап килг2н м272лд2р т27дим ителде, улар 09т0нд2 эш алып барылды. М272лд2р6е8 й0км2тке3е 09т0нд2 эшл2г2нд2 у7ыусылар6ы8 фекерл21 32л2те арттырылды, 30йл2м телм2ре 19терелде.
42
2.3 ЭШТЕ* №):)МТ»№Е
Эште8 3ы4ымталарын белер 0с0н ике т0рк0мд2 л2 контроль эксперементы 1тк2релде. Был этапта й2н2 ике синыфты8 белем ким2ле са4ыштырылды. Быны8 0с0н 8а 32м 8б синыфтарында, беренсе этапта4ы ке1ек 1к, бер т0рл0 эшт2р баш7арылды.
Беренсе эш – «Мине8 ярат7ан йыл ми6гелем» тема3ына инша я6ыу. У7ыусылар4а эште е8ел2йте1 0с0н иншаны8 планы бирелде.
План:
1. Мине8 ярат7ан йыл ми6гелем.
2. Ни 0с0н ул ми82 о7шай?
3. Ы84ай 32м кире я7тары.
Эште 18 у7ыусы баш7ар6ы. [?ушымта 7].
№ы4ымта:
8 б синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
1 эш
1
Ахияров Ринат
4
2
Габдуллин Айрат
4
3
Габидуллина Айгуль
4
4
Гайсина Элина
5
5
Исламов Артур
4
6
Казакова Галина
4
7
Кожевников Игорь
4
8
Львова Регина
4
9
Закирьянова Ильсияр
4
43
8 а синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
1 эш
1
Афгалинова Карина
5
2
Ахунянова Алия
4
3
Галлямова Линара
5
4
Галимов Алмаз
4
5
Гарифуллина Эльвина
3
6
Зарапов Марсель
3
7
Зарипов Радмир
5
8
Гумиров Рузиль
5
9
Казыханов Шамиль
3
Беренсе эште баш7ар4андан 3у8 8б синыфында 0лг2ше1 ким2ле 100%, белем ким2ле 100%, уртаса ба3а 4, 2 8а синыфында 0лг2ше1 ким2ле 66%, белем ким2ле 100%, уртаса ба3а 4,1 булды.
Икенсе эш – 32р у7ыусы4а карточкалар таратылды. Был карточкалар6а 30йл2мд2р 32м ши4ыр6ан строфалар бирелг2н. Эште8 биреме: а9тына 3ы6ыл4ан 31662р6е8 синонимдарын табыу. [?ушымта 8].
Был эште шулай у7 18 бала эшл2не.
№ы4ымта:
44
8 б синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
2 эш
1
Ахияров Ринат
4
2
Габдуллин Айрат
5
3
Габидуллина Айгуль
5
4
Гайсина Элина
4
5
Исламов Артур
4
6
Казакова Галина
3
7
Кожевников Игорь
3
8
Львова Регина
3
9
Закирьянова Ильсияр
5
8 а синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
2 эш
1
Афгалинова Карина
3
2
Ахунянова Алия
5
3
Галлямова Линара
5
4
Галимов Алмаз
5
5
Гарифуллина Эльвина
4
6
Зарапов Марсель
5
7
Зарипов Радмир
5
8
Гумиров Рузиль
5
9
Казыханов Шамиль
5
45
Икенсе эште баш7ар4андан 3у8 8б синыфында 0лг2ше1 ким2ле 78%, белем ким2ле 100%, уртаса ба3а 4, 2 8а синыфында 0лг2ше1 ким2ле 88%, белем ким2ле 100%, уртаса ба3а 4,6 булды.
)с0нс0 эш – у7ыусылар4а сюжет буйынса т0ш0р0лг2н 31р2тт2р бирелде. Ошо 31р2тт2рг2 7арап кеск2й ген2 текстар т060лд0. [?ушымта 9].
№ы4ымта:
8 б синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
3 эш
1
Ахияров Ринат
5
2
Габдуллин Айрат
5
3
Габидуллина Айгуль
5
4
Гайсина Элина
5
5
Исламов Артур
5
6
Казакова Галина
5
7
Кожевников Игорь
5
8
Львова Регина
4
9
Закирьянова Ильсияр
5
46
8 а синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
3эш
1
Афгалинова Карина
5
2
Ахунянова Алия
5
3
Галлямова Линара
5
4
Галимов Алмаз
5
5
Гарифуллина Эльвина
5
6
Зарапов Марсель
5
7
Зарипов Радмир
5
8
Гумиров Рузиль
5
9
Казыханов Шамиль
5
)с0нс0 эште баш7ар4андан 3у8 8б синыфында 0лг2ше1 ким2ле 100%, белем ким2ле 100%, уртаса ба3а 4,8, 2 8а синыфында 0лг2ше1 ким2ле 100%, белем ким2ле 100%, уртаса ба3а 5 булды.
47
Эште8 3060мт23ен т1б2нд2ге таблицала к1рерг2 м0мкин.
8 б синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
1 эш 2 эш 3 эш
1
Ахияров Ринат
4
4
5
2
Габдуллин Айрат
4
5
5
3
Габидуллина Айгуль
4
5
5
4
Гайсина Элина
5
4
5
5
Исламов Артур
4
4
5
6
Казакова Галина
4
3
5
7
Кожевников Игорь
4
3
5
8
Львова Регина
4
3
4
9
Закирьянова Ильсияр
4
5
5
8 а синыфы
№
У7ыусыны8 фамилия3ы 32м исеме
Ба3а
1 эш 2 эш 3эш
1
Афгалинова Карина
5
3
5
2
Ахунянова Алия
4
5
5
3
Галлямова Линара
5
5
5
4
Галимов Алмаз
4
5
5
5
Гарифуллина Эльвина
3
4
5
6
Зарапов Марсель
3
5
5
7
Зарипов Радмир
5
5
5
8
Гумиров Рузиль
5
5
5
9
Казыханов Шамиль
3
5
5
48
Ошолар6ы д0й0мл2штереп 2йтк2нд2, 8б синыфында 0лг2ше1 ким2ле 93%, белем ким2ле 100%, уртаса ба3а 4,3, 2 8а синыфында 0лг2ше1 ким2ле 85%, белем ким2ле 100%, уртаса ба3а 4,6 булды. Тим2к, 8б синыфы 8а синыфынан 0,3 балл4а т1б2н.
49
2 – се б1лек буйынса 3ы4ымта
8б 32м 8а синыфтарында 1тк2релг2н эксперименттан 3у8 т1б2нд2ге 3ы4ымталар барлы77а килде:
экспериментты8 беренсе этабында ике синыф ара3ында ла бер 1к т0рл0 эш алып барылды. Ошо эшт2р6е8 3060мт23е буйынса эксперементаль т0рк0м билд2л2нде. Д0й0м ал4анда, 8б синыфында 0лг2ше1 ким2ле 48%, 2 8а синыфында – 92% булды. Ошо са4ыштырыу6ы т1б2нд2ге диаграммала к1рерг2 м0мкин.
8б синыфыны8 0лг2ше1 ким2ле 8а синыфына 7ара4анда т1б2нер2к бул4ан 0с0н, артабан4ы формалаштырыу эксперименты 8б синыфында алып барылды. Был этапта 8б синыфында 0с д2рес 1тк2релде. У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере1, фекерл21 32л2тен арттырыу 0с0н бик к1п т0рл0 эшт2р эшл2нде. М292л2н, д2рес барышында артикуляцион к1неге1 баш7арылды. Был эш алымы баш7орт телене8 специфик 0нд2рен д0р09 2йтерг2 0йр2т2. Шулай у7, д2рес барышында 316лек эше 1тк2релде. Бында бер нис2 у7ыу т0р0 7улланылды. М292л2н, у7ытыусыны8 у7ыуы, хор мен2н у7ыу, 16 аллы у7ыу, ярым тауыш мен2н у7ыу, сылбыр буйынса у7ыу. Был эш т0р0 у7ыусылар6ы8 у7ыу к1некм2л2рен арттыра, б2йл2нешле 30йл21 телм2рен 19тер2, 316лек байлы4ын арттыра.
50
)с0нс0 этап ике синыфта ла алып барылды. Беренсе этапта4ы ке1ек 1к бер т0рл0 эшт2р баш7арылды. Ике синыфты са4ыштырып 7ара4андан 3у8, ошондай 3ы4ымта4а килерг2 м0мкин: 8б синыфында 0лг2ше1 ким2ле 93%, 2 8а синыфында – 85% булды. Ошо са4ыштырыу6ы т1б2нд2ге диаграммала к1рерг2 м0мкин.
Ошо баш7арыл4ан эшт2р62н 3у8 8б синыфында 0лг2ше1 ким2ле 45% артты. Тим2к, у7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере162 текстар6ы8 232ми2те бик 6ур.
Гипотеза: у7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере162 текстар6ы8 232ми2те бик 6ур, 2г2р 62:
1. у7ыусылар6ы8 телм2рен лексик 32м грамматик я7тан байыт3а8
телм2р хаталарын ва7ытында т062т328
эште системалы алып бар3а8.
Ошонан сы4ып баш7орт теле 32м 262би2те у7ытыусыларына т1б2нд2гел2р6е т27дим итерг2 м0мкин:
1. №2р д2рест2 телм2р аппараты 09т0нд2 эшл2рг2.
2. Артикуляцион к1неге162р эшл2терг2.
3. Т0рл0 у7ыу алымдарын 7улланыр4а.
4. №16лек эшт2рен 1тк2рерг2.
?УЛЛАНЫЛ;АН «:»БИ»Т
1. А6на4олов Р. ;. 5 – 9 кластар6а баш7орт телен у7ытыу методика3ы. - )ф0, 1996.
2. Аслаев Т. Х. Башлан4ыс кластар6а тасуири у7ыр4а 32м 30йл2рг2 0йр2те1. - )ф0, 1995.
3. Аслаев Т. Х. Телм2р - аралашыу м262ни2те. )ф0, 1993.
4. Аслаев Т. Х. Уйнат, уйлат баланы. )ф0, 1993.
5. Баш7орт халы7 ижады. М272лд2р 32м 2йтемд2р. - )ф0, 1980.
6. Бик7ужина Т. «., ;афаров Б. Б. «62би2т д2рест2ренд2 картиналар фай6аланыу. – Ст2рлетама7, 1992.
7. Буслаев Ф. И. О преподавании отечественного языка. – Л., 1941.
8. Величко Л. И. Работа над текстом на уроках русского языка. М.: Просвещение, 1983, 10 – сы бит.
9. В2лиева Ф. С., Сатаров Г. Ф. Урта м2кт2п 32м гимназиял2рд2 татар телен укыту методикасы.
10. ;афаров Б. Б. «62би2тт2н я6ма эшт2р. - )ф0: Баш7ортостан “Китап” н2шри2те, 1999.
11. ;ималова М. ;. Баш7орт 262би2тен у7ытыу методика3ы. V – XI синыфтар. - )ф0: Китап, 2005. – 328 се бит.
12. Давыдов В. В. Формирование учебной деятельности школьников. – М., 1982.
13. Ипполитова Н. А. Текст в системе обучения русскому языку в школе. – М., 1998.
14. Ис7ужина Ф. У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере162 тексты8 232ми2те // Баш7ортостан у7ытыусы3ы. – 2006. - № 5.
15. Пс2нчин В. Ш., Пс2нчин Ю. В. 2с2 теле. 10 – 11 синыфтар 0с0н д2реслек. )ф0: Баш7ортостан “Китап” н2шри2те. 2001. – 320 – се бит.
16. Солганик Г. Я. Синтаксическая стилистика (сложное синтаксическое целое). М:. Высшая школа, 1973, 132 – се бит.
17. Та3ирова Р. У7ыусылар6ы8 30йл21 телм2рен 19тере1 // Баш7ортостан у7ытыусы3ы. – 2005. - № 10.
18. Толомбаев Х. А. “Б1л2к” д2реслеген2 методик 7улланма. - )ф0, 1996.
19. Ураксин З. ;. Бай 6а ул, я4ымлы ла. )ф0, 1992.
20. Фигуровский И. А. Синтаксис целого текста и ученические письменные работы. М.: Учпедгиз, 1961, 11 – се бит.
21. Шарапов И. «. «62би2т у7ытыу6а балалар6ы8 ижади 32л2тен 19тере1. - )ф0: Баш7ортостан “Китап” н2шри2те, 1995.
22. «хм2тй2нов К. «. «62би2т теория3ы, )ф0, 1972, 150 – се бит.
Й)КМ»ТКЕ
ИНЕШ....................3
1- се б1лек. Б2йл2нешле телм2р 19тере162 текста6ы 7улланыу....................5
1.1 Б2йл2нешле телм2р 19тере1 32м текст тура3ында
д0й0м т0ш0нс2.......................5
1.2 У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле 30йл21 телм2рен 19тере162 тексты8 232ми2те..........................14
Текстар 09т0нд2 эшл21 методика3ы......................17
1 – се б1лек буйынса 3ы4ымта...27
2- се б1лек. Текстар 09т0нд2 эшл2г2нд2 телм2р 19ешен тикшере1..............28
2.1 У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2р ким2лен тикшере1..........28
2.2 Текст 09т0нд2 эшл2г2нд2 б2йл2нешле телм2р 19тере1 09т0нд2
эш................................................................................................36
2.3 Эште8 3060мт23е........................................................................42
2 – се б1лек буйынса 3ы4ымта49
ЙОМ;А?ЛАУ
?УЛЛАНЫЛ;АН «:»БИ»Т
?УШЫМТА
ЙОМ;А?ЛАУ
Тел белеменд2 д0й0м м242н2ле 32м т060к 7алып мен2н ойош7ан 30йл2мд2р т0рк0м0н текст тип й0р0т2л2р.
№0йл2мд2р6е8 16 – ара м242н21и ты4ы6 б2йл2нешт2 булыуы тексты8 асылын билд2л2й. Уны8 шулай булыуы “текст” 316ене8 килеп сы4ышынан да (этимология3ынан да) асы7 к1рен2: борон4о латин теленд2 текстум “ту7ыма, 1реле1, берл2ше1” тиг2н м242н2не а8лат7ан. Шулай итеп, текст м242н2 я4ынан 16 – ара ты4ы6 б2йл2нг2н к2менд2 ике 30йл2м ойошоуынан тыуа. Ул осра7та текст конкрет телм2р к1ренеше булып та, билд2ле бер телм2р 7алыбы 32м моделе булып та а8лашыла.
Текст бер нис2 30йл2мд2н тора. Нинд2й ген2 о6он тар7ау 30йл2м булма3ын, ул текст була алмай.
Телде8 м242н21и 32м грамматик т060л0ш0 буйынса бер б0т0нд0 т2шкил итк2н 30йл2м б2йл2нешле телм2р була. Унда 30йл21се й2ки я6ыусы 16 фекерен белдер2.
У7ытыусы, б2йл2нешле телм2р к1некм2л2рен 19тере1 0с0н, барынан да элек, у7ыусылар6ы8 телм2рен лексик 32м грамматик байытыр4а 32м т2ртипк2 3алыр4а, 1662рене8 фекер62рен й0км2ткеле итеп, логик э6леклелект2 бирерг2 к1нектерерг2 32м был эште ул системалы р21ешт2 алып барыр4а тейеш.
Б2йл2нешле телм2р к1некм2л2рен 19тере1 0с0н, грамматик – стилистик бирем мен2н телд2н 32м я6ма р21ешт2 16г2ртеп 30йл21 ке1ек эш т0р62рен 1тк2рерг2 м0мкин. Был алым, бер62н, у7ыусылар4а грамматика буйынса 1тк2нд2р6е ны4ытыр4а, уны 1662рене8 телм2ренд2 32м я6ма эшт2ренд2 фай6аланыр4а 0йр2т2, икенсен2н, улар4а тел 19тере1 к1некм2л2ре бирерг2 яр6ам ит2.
Телм2р 19тере1 буйынса алып барыла тор4ан б0т2 т0р эшт2р: тасуири у7ыу, 31662рг2 а8латма бире1, 3орау6ар4а яуаптар, й0км2ткене 30йл216е8 т0рл0 т0р62ре, цитаталар 09т0нд2 эш, докладтар, пландар, конспекттар, тезистар, аннотациялар т0601, эш 7а4ы66ары, инша 32м изложениелар я6ыу – бары3ы ла художестволы 292р6е8 й0км2тке3е мен2н ты4ы6 б2йл2нешт2, идея – теоретик й0км2ткене а8лар4а яр6ам ите1 ма7сатынан сы4ып 1тк2релерг2, л2кин 16ма7сат7а 2йл2нм29к2 тейеш.
У7ыусылар6ы8 30йл21 телен 19тере1 эше телм2р6е лексик – фразеологик я7тан байытыу, б2йл2нешле телм2р 19тере1, телм2р6е8 тасуирлы4ы 09т0нд2 эшл216е 16 эсен2 ала.
Шулай итеп, балалар телм2рен 19тере162 32м байытыу6а текстар 6ур роль уйнай. Б2йл2нешле телм2р 19тере162 0лг0 текстар6ы анализлау, уны 16л2штере1 у7ыусылар6ы8 телен шымартыр4а, телм2рен камиллаштырыр4а яр6ам ит2.
У7ыусылар6ы 16 фекерен грамоталы бир2 белерг2, т0рл0 характер6а4ы я8ы м24л1м2тте 16л2штерерг2 32м шул турала 30йл2п бирерг2, телм2р м03итен и92пк2 алып эш итерг2 0йр2те1 0с0н, беренсен2н, аралашыу бер2меге бул4ан текст тура3ында тейешле белем бире1, икенсен2н, улар6а махсус коммуникатив к1некм2л2р формалаштырыу у8ышлы 3анала.
Телм2р 19тере1 эше 262би2тт2н белем бире1 система3ында т0п урындар6ы8 бере3ен алып тора 32м уны8 м03им 0л0ш0н т2шкил ит2.
У7ыусылар4а телм2р культура3ы бире16е шулай у7 бер т060к система буйынса алып барыу талап ител2.
Баш7орт 262би2те д2рест2ренд2 19тере1се у7ытыу методика3ын 7улланыу белем сифатын к1т2ре162 ы84ай 3060мт2л2рг2 0лг2шерг2 яр6ам ит2.
У7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рене8 19ешен, а8-белемен, фекерл21 32л2тен билд2л21 0с0н практик эш баш7арылды.
Практиканы8 т0п ма7саты итеп текст 09т0нд2 т0рл0 эшт2р баш7арыу яр6амында у7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере1.
Практик эште8 этаптары:
1)У7ыусылар6ы8 фекерл21 32л2тен, б2йл2нешле телм2рене8 19ешен тикшере1.
2)У7ыусылар6ы т0рл0 эшт2р яр6амында 7ы6ы73ындырыу.
3)Д2рес конспекттары эшк2рте1.
Ошо баш7арыл4ан эшт2р62н 3у8 8б синыфында 0лг2ше1 ким2ле 45% артты. Тим2к, у7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере162 текстар6ы8 232ми2те бик 6ур.
Гипотеза: у7ыусылар6ы8 б2йл2нешле телм2рен 19тере162 текстар6ы8 232ми2те бик 6ур, 2г2р 62:
1. у7ыусылар6ы8 телм2рен лексик 32м грамматик я7тан байыт3а8
телм2р хаталарын ва7ытында т062т328
эште системалы алып бар3а8.
Ошонан сы4ып баш7орт теле 32м 262би2те у7ытыусыларына т1б2нд2гел2р6е т27дим итерг2 м0мкин:
1. №2р д2рест2 телм2р аппараты 09т0нд2 эшл2рг2.
2. Артикуляцион к1неге162р эшл2терг2.
3. Т0рл0 у7ыу алымдарын 7улланыр4а.
4. №16лек эшт2рен 1тк2рерг2.
15