Гаяз Исхакый и?атында ?хлак т?рбиясе бир?д? гаил?не? роле

Республиканский фестиваль исследоваительских работ учащихся 9-11 классов
«Паруса науки»
Гуманитарные науки: татарская филолгия
Гаяз Исхакый иҗатында әхлак тәрбиясе бирүдә гаиләнең роле
Калимуллина Айсылу
Менделеевский р-н, село Тураево , МБОУ «Тураевская СОШ»,9 кл.
рук: Минеханова В.М.
Эчтәлек
Кереш ............................................................................................ 2
I бүлек Әхлак төшенчәсе........................................................ 4
II бүлек Сүз сәнгатенең тәрбияви әһәмияте.............................. 7
III бүлек Әхлаклылык – җәмгыятьнең нигезе.......................... 8
IV бүлек Г.Исхакый әсәрләрендә әхлак тәрбиясенең чагы -
лышы .............................................................................................. 14
Йомгаклау......................................................................................... 15
Кулланылган әдәбият......................................................................16

Кереш
Кешелеклелек, тәрбиялелек, әдәплелек һәр халыкның йөз аклыгы, кыйммәтле хәзинәсе булып кала. Хәзер наркомания, гаделсезлек, фәхишәлек, ата-анага карата мәрхәмәтсезлек, явызлык кебек начар гадәтләр көннән-көн ишәя. Матбугатта, радио-телевидениедә күңелсез вакыйгалар турында хәбәрләр әледән-әле яңгырап тора.
Кызганычка каршы, хәзер җәмгыятьтә әхлаксызлык көчәйде. Моның бер сәбәбе – гаиләнең һаман таркала баруы.
Хатын –кызларыбыз авыр хезмәттә генә түгел, үз-үзләрен тотышында да ирләр белән беррәттән бертигез хокуклы булдылар; аракыны аналар гына түгел, балалар да эчә башлады. Гасыр башында иҗтимагый аңда әхлаксызлык дип исәпләнгән нәрсәләр гасыр азагында яшьләр аларны гомум кабул ителгән әдәп- тәртип нормасы дип аңладылар.
Әхлаксызлыкның тагын бер сәбәбе – алкоголизм. Россиядә аракы, исерткеч эчемлекләрне элек-электән эчкәннәр. Әмма бүгенге кебек эчү тарихта беркайчан да булмаган шикелле. Алкоголизм акылның җимерелү процессын туктата алмаслык итте. Россиядә яшәүче һәр гаилә диярлек алкоголизм фаҗигасе кичерә. Хәзер безнең илдә һәр елны 30 меңгә якын кеше үлә, барлык җинаятьләр, шул исәптән, үтерү, көчләүләрнең 80 проценты исерек килеш эшләнә.
Халыкның көнкүреш һәм гомуми культурасы дәрәҗәсе түбән төшүе дә әхлаксызлыкка сәбәп булып тора. Кешеләр матур әдәбият укымый башлады, кинотеатрларда – әдәпсез фильмнар, телевизорда әдәпсез кыланышлар күбрәк күрсәтелә. Өйләренең беренче, икенче катларының тәрәзәләре тимер рәшәткә белән әйләндереп алынды, подъездлар һәм фатирларга тимер ишекләр куелды. Алар серле йозаклар белән бикләнә башлады.
Элегрәк мәктәп намуслы хезмәткә, Туган ил азатлыгы өчен көрәшкә өндәсә, хәзер исә массакүләм матбугат чаралары битләреннән, дәреслекләрдән, рәсми пропагандадан “ хезмәт” дигән сүз юкка чыкты.Ә бит хезмәт һәрвакытта да яшьләрне тәрбияләү өчен беренче шарт булып торды.
Бу проблемалар сәнгать әһелләрен, язучыларны һәрвакыт борчыган. Алар шәхес, әхлак тәрбиясе проблемаларын үз әсәрләрендә күтәреп чыкканнар.
Татар халкының бөек шәхесе, күренекле язучы Г.Исхакыйның иҗаты күпкырлы. Аның әдәби мирасы татарның мәдәни тарихында, мөгаен, иң зурысы. Әдипнең каләме тормышның бик күп өлкәләренә үтеп керә, аның тирән катламнарын куптара, татар дөньясының күп якларын ачып бирә, әдәби-эстетик эшләнеше ягыннан камил булган образлар тудыра.
Г.Исхакыйның осталыгы, язучы-психолог буларак, кеше күңеленә тирән итеп үтеп керү сәләтендә. Ул татар авылын, крестьян тормышын, көнкүрешен, гореф-гадәтләрен, традицияләрен мул һәм тирән итеп тасвирлый.
Язучы игътибарын шулай ук татар мәгарифенең үз милләте алдындагы бурычларын үтәүгә юнәлтә. Милләтпәрвәр әдип тәрбияне гамәлгә ашыруда иң мөһим корал итеп әдәбиятны саный: “... милли әдәбият ашасыннан балага үз рухымызны, милли рухымызны сеңдерәмез. Кабер ташына кадәр аннан купмаслык иттереп, аның күңеленә милли рухның иң кирәкләренә кадаклыйбыз, аны мәңгегә татар итеп куябыз,”- ди.
Исхакыйның балаларга милли аң-белем һәм тәрбия бирүдә әдәбиятка шундый зур әһәмият бирүе аның әлеге сүз сәнгатенә гаять зур гомуммилли вазифа йөкләве белән бәйләнгән иде. “Әдәбиятның халкымызның киләчәге өчен зур файдасы булачак вә халкымызга юлбарчысы булачактыр,”-ди ул. Бу фикерне ул үз әсәрләре белән дәлилли. Аның “Бай углы”, “Кәләпүшче кыз”, “Өч хатын белән тормыш”, “Остазбикә” , “Кәҗүл читек” әсәрләре тәрбияви әһәмияткә ия.
Максат. Г.Исхакыйның әсәрләре аша әхлак тәрбиясе бирүнең асылын ачыклау.
Бурычлар:
1. Әхлак тәрбиясенең төшенчәсен аңлату.
2. Әхлак тәрбиясе бирүдә сүз сәнгатенең ролен ачыклау.
3. Г.Исхакый иҗатында гаиләдә әхлак тәрбиясе бирүне күз алдында тоткан әсәрләргә анализ.
I бүлек Әхлак төшенчәсе.
Халыкта борын-борыннан туган ил, туган җир, туган телгә мәхәббәт; якыннарга, кардәш-ыруга хөрмәт һәм кайгыртучан мөнәсәбәтләр яшәп килгән. Алар борынгы бабаларыбыз тарафыннан югары бәяләнгән. Без бу гүзәл сыйфатларны, гомумиләштереп, ”әхлак” дибез.
“Илен белмәгән-игелексез,
Халкын белмәгән-холыксыз,
Нәселен белмәгән-нәселсез”, -
дигән тәкъбирләр әхлаклы булырга өнди .
Татарларда гарәп теленнән кергән “фарыз” дигән сүз йөри .Ул “бурыч”, ”үтәлергә тиешле эш” дигән мәгънәне белдерә. Ата-ананы, өлкәннәрне олылау; икмәкне кадерләү; туган-тумача, нәсел-нәсәбеңне хөрмәт итү - фарыз гамәлләр.
“Әхлак - кешеләрнең бер-берсенә һәм җәмгыятькә карата мөнәсәбәтләр нормасы һәм принциплар җыелмасы”. Шушында ук әхлаклы сүзенә “әхлак ягыннан тотанаклы: тәрбияле; әдәпле” аңлатмалары бирелә. Руслардагы мораль, этика, нравственность төшенчәләренә якын торган әхлак атамасы, күргәнебезчә, инсанга, аның үз-үзен тотышына, башкалар, җәмгыять белән багланышларына мөнәсәббәттә карала. Димәк, әхлакның үзәгендә - кеше. Әмма бу төшенчә катып калган, үзгәрмәүчән түгел. Аның төрлелеге күптөрле факторларга бәйле. Инсан – бер яктан, табигать җимеше. Нәселгә, климатик шартларга бәйле рәвештә ул төрле булырга мөмкин. Мәсәлән, Кавказ халыкларына, гомумән , кызулык , кайнарлык хас. Күп кенә төньяк кавемнәрендә салмаклык, гадәттән тыш сабырлык күзәтелә.
II бүлек Сүз сәнгатенең тәрбияви әһәмияте.
Кеше – табигать баласы гына түгел, җәмгыять җимеше дә. Һәм, әйтергә кирәк, монысының урыны хәтта зуррак та. Җәмгыятьнең ниндилеге , иҗтимагый һәм тарихи шартлар инсанга, аның үз-үзен тотышына гаять зур йогынты ясый.
Мәгълүм булганча, һәр чорның, һәр җәмгыятьнең билгеле бер дәрәҗәдә үзенә хас таләпләре, әхлакый нормалары туплана . Мәсәлән, ыругчылык, феодализм дәверенең иҗтимагый мөнәсәбәтләрдә, идеалларында җитди генә аермалыклар бар. Милләт оешу, этник үзенчәлекләр шәкелләшү - шулай ук тарихи категория.Ул аерым кавемнәрнең билгеле бер җирлектә озак еллар буе үзара аралашып, керешеп яшәве , чагыштырмача бөтенлек , бердәмлек туу нәтиҗәсендә барлыкка килә. Шушы катлаулы, каршылыклы процесс вакытында милләтнең үзенчәлекләре, рухи кыйммәтләре, әхлакый өлгеләре оеша. Биредә гомуми кешеләргә , инсанияткә хас булган аерым күренешләр дә еш кына үзенчәлекле төсмер ала . Димәк, әхлак турында сүз барганда, аның тарихилык, миллилек белән бәйләнешле булуын да истә тоту зарури.
Шәхеснең камилләшү һәм үсүендә әхлак тәрбиясенең ролен педагогика элек-электән исбатлап, раслап килгән. Әле борынгы грек философы Сенека ук: ”Гыйлемлектә алга китеп тә, әхлак ягыннан артта калган кеше алга китүдән дә бигрәк артка калып яши”,- дигән булган.
Әхлак ул – кешенең эш-хәрәкәтләрендә, көндәлек тормышында билгеле бер калыпка салынган, билгеле бер кыйммәтләрдән торган сыйфат. Әхлак һәм хокук үзара тыгыз бәйләнештә, алар бер-беренә тәэсир итәләр. Гадәттә, әхлак нормаларының иң катгыйлары хокук нормалары булып урнаша. Шуңа күрә дә, җәмгыять тормышында хокук һәм закон әлеге җәмгыятьнең нинди әхлак сыйфатларына табынып яшәвенә бәйле.
Әхлак сыйфатлары, гадәттә, әхлакый аң, әхлакый кыйммәтләр, әхлакый хисләр кебек төшенчәләр аша билгеләнә.
Әхлакый аң-кешенең чынбарлыкны үзенең карашлары, рухи бәяләве аша танып белүе, шушы чынбарлыкны үз идеаллары аша чагылдыруы ул.Әлеге аң кешенең эш гамәлләрендә, яшәү принципларында, теге яки бу адымны ясаганда нинди юллар сайлавында күренә.
Әхлакый кыйммәтләр исә аерым кешенең яки кешеләр төркеменең рухи кыйбласын яхшылык һәм яманлыкның асылын ни рәвешле аңлауларын чагылдыра. Монда инде кешенең, шәхеснең нинди идеалларга табынуы, аның яшәү максатын чагылдыручы төп төшенчәләр зур роль уйный. Әлеге идеаллар шәхеснең тормышында һәм яшәү рәвешендә, яшәү мәгънәсен билгеләгән эш-гамәлләрендә чагыла.
Кешенең әхлакый тормышындагы эмоциональ якны горурлык, намус, вөҗдан, нәфрәт, оялу, һавалану яки үз-үзеңне артык ярату кебек хисләр билгели. Әхлакый хисләр кешенең башкаларга карата, үз-үзенә карата, иҗтимагый күренешләргә һәм , гомумән, тормышның үзенә карата субъектив мөнәсәбәтен чагылдыра. Хисләр исә дөньяны танып белү процессына да үтеп керәләр һәм, эзләнү шатлыгы, агышлар бәхете, хакыйкать өчен көрәшләрдәге кичерешләр булып, кешенең кылган барлык гамәлләрендә чагылыш табалар.
Югарыда әйтелгән төшенчәләр үзара тыгыз бәйләнештә яши һәм әхлак тәрбиясендәге тоташ бер процессның гаять күпкырлы булуын күрсәтә. Кешеләрнең эшчәнлеге әхлакый кыйммәтләр белән бәйләнешкә керә, әхлак таләпләренә карап үзгәрә һәм аерым бер кешенең эшчәнлеге дәвамында аның әхлакый аңында ныгып - берегеп кала. Менә шуңа күрә дә билгеле бер шәхестә аң-акыл формалашуны әхлакый хисләрдән һәм әхлакый кыйммәтләр юнәлешеннән, әхлакый хисләрдән һәм әхлак гадәтләреннән аерып карарга ярамый.
III бүлек Әхлаклылык – җәмгыятьнең нигезе.
Кешенең әхлаклылыгы һәм ул әхлакның төрле очракларда чагылышы бик күп факторларга, катлаулы күренешләргә бәйле. Әлеге катлаулы күренешләрне өйрәнү исә аларны үзара тыгыз бәйләнештәге ваграк берәмлекләргә аерып - бүлеп караудан гыйбарәт. Дөньяны танып белүнең бу үзенчәлегенә басым ясап, Аристотель болай дип язган: “...катлаулы күренешне һәрчак вак өлешләргә, бербөтенне хасил иткән өлешләргә бүлеп карарга кирәк”. Бу күрсәтмәне әхлакый тәрбия өлкәсендә ничегрәк файдаланырга соң?
Кешенең тәрбиялелеген һәм әхлагын аның үз-үзен тотышына - тәртибенә карап бәялиләр. Ләкин тәртип ул - артык киң төшенчә һәм билгеле бер шәхес тормышының барлык якларын үз эченә ала. Шуңа күрә дә әхлакның асылын билгеләгәндә, әлеге шәхес тормышында бербөтен булган күренешнең сыйфатларын саклаган, әмма кечерәк күренештән торган берәмлекне алып карарга кирәк. Андый иң кечкенә берәмлек итеп кеше тарафыннан кылынган берәр гамәл исәпләнә. Гамәл – кеше тәртибендәге чагыштырмача мөстәкыйль бер күренеш, һәм шушы күренештә шәхеснең әхлагы ачык чагыла.
Кеше тәртибенең иң кечкенә берәмлеге булган әлеге гамәл нәрсәдән гайбарәт һәм анда шәхеснең әхлагы ничегрәк чагыла соң ? Гамәл, кагыйдә буларак, кешенең нинди дә булса эшендә күренә. Әмма, тышкы бер күренеш буларак кына күзәткәндә, нинди булса да эш яки билгеле бер халәт кенә әле кешенең гамәле булып тора алмый. Гамәлләр исә, билгеле бер очракларда, аерым шартларда туа. Моны аңлау өчен, мисалларга мөрәҗәгать итик. Әйтик, якында гына бер кеше утын ярып маташа. Димәк, билгеле бер эш башкара. Менә шушы тышкы бер күренешкә карап кына әлеге эшкә бәя биреп, аның әхлаклы гамәлме, юкмы икәнен бәяләп буламы? Әлбәттә, юк.Чөнки читтән торып,читтән күзәтү юлы белән генә әлеге эшнең яхшымы, яманмы икәнен ачыклау мөмкин түгел.
Ә бу эшкә кайсы очракта әхлакый бәя биреп була соң ?
Мондый бәяне без әлеге кешенең эше, аның үзе белән, башка кешеләр белән, җәмгыять белән нинди мөнәсәбәттә булуын ачыклагач кына бирә алабыз. Әйтик, бу кеше урман хуҗалыгыннан сатып алынган утынны әнисенә кышка әзерли. Бу очракта аны әнисенең кайгыртучан улы итеп күзаллыйбыз. Әйтик, кеше үзе сатып алган утынны яра - бу очракта ул тырыш хуҗа. Шул ук вакытта, кеше хәрәм юл белән табылган утынны ярырга мөмкин...Аңлашыла ки , монда аның шул ук эше әхлаксызлык нәтиҗәсе булып әверелә...
Әхлаклылык принциплары һәм тәртип кагыйдәләре шәхескә карата булган тышкы таләпләр системасы булып тора. Әлеге принциплар һәм кагыйдәләр билгеле бер шәхеснең яшәү рәвеше, әхлаклылык нормасы булып әверелсен өчен, иң беренче чиратта, аларны шәхес үзе инанып кабул итәргә, үзенең эшчәнлегендә, максатларында шул принциплар һәм шул кагыйдәләргә йөз тотарга тиеш.
Тәрбия процессы - кешенең тулысынча шәхес буларак формалашуы ул.
Ләкин шушы тулы бер процесста төп һәм иң әһәмиятле урынны әхлак тәрбиясе били. Әхлак тәрбиясе - тәрбия эшләре системасы үзәге, иң мөһим юнәлеше. Кеше үз эшчәнлеге дәвамында, аралашу вакытында дөньяга, кешеләргә мөнәсәбәттә әхлак нигезләрен туплый. Җәмгыятькә әхлаклы мөнәсәбәт тәрбияләү -шәхестә гражданлык хисләре, патриотизм, иҗтимагый һәм рухи активлык тәрбияләү ул. Кеше, димәк, үзенең шәхси тормышында, гаиләдә үзен билгеле бер җәмгыятьнең тулы хокуклы һәм җәмгыять алдындагы бурычларын тоя белгән гражданы итеп хис итәргә тиеш.
IV бүлек Г.Исхакый әсәрләрендә әхлак тәрбиясенең чагылышы.
Сүз сәнгатенең үзәгендә - кеше, аның рухи дөньясы, эш-хәрәкәте, җәмгыять һәм табигать белән үзара мөнәсәбәтләре. Бу яктан ул әхлак төшенчәсе белән турыдан-туры керешеп китә. Әдәп - әхлак, әдәплелек-әхлаклылык сүзләре юкка гына янәшә яисә синоним рәвешендә кулланылмыйлар бит. Әдәбиятның асыл максатларыннан берсе - үз чаралары белән инсанга йогынты ясау, кеше тәрбияләү, адәм баласын әдәпле, әхлаклы итү. Әдәби әсәрләрдә, кагыйдә буларак, әхлакый һәм эстетик идеаллар кушылып, үрелеп китә, дөресрәге, алар чагыштырмача табигый бөтенлек, бердәмлек тудыра.
Инсаният, әдәп-әхлак, әдәбият аерылгысыз. Аларның һәрберсенең дә асылын кеше тәшкил итә, адәм баласы турында җәмгыять туплаган рухи тәҗрибә, инсани кыйммәтләр бу күренешләрнең төп эчтәлеген билгели.
Теләсә кайсы милләтне барыннан да элек аның күренекле кешеләре аша беләләр. Татар халкы да үзенең олы һәм катлаулы тарихында бөек шәхесләрне аз тудырмады.
Татар әдәбиятының иң күренекле каләм әһелләреннән берсе булган Г.Исхакыйны халкыбызның бай тарихыннан, сүз сәнгате традицияләреннән, үз заманының әдәби мохитеннән аерып карап булмый. Г.Исхакый балага әхлак тәрбиясенең башын гаиләдә күрә. Һәм башлангыч чор иҗатында язылган “Кәләпүшче кыз”,”Бай углы”,”Өч хатын белән тормыш” әсәрләре моның мисалы булып тора.
Дөрес башланмаган тормыш юлы, әлбәттә, яхшылыкка илтми. Бу хакыйкать Г.Исхакый әсәрендә еш раслана. Язучы карашынча, дини тәрбиядән, милләтнең гореф-гадәтләреннән, шул ук вакытта дөньяви белемнән мәхрүм кешенең бәхет өмет итәргә нигезе юк. Без моны “Бай углы”романында ачык күрәбез. Фатыйх бай һәм Сәгыйдә бикә, яшь булуларына карамастан, шәһәрдә иң бай һәм абруйлы кешеләрдән саналалар. Әмма икесе дә укый-яза белми, надан калган. Ләкин байлыклары аларга шөһрәт өсти, белем ягының сай булуы сату-алу эшләрен җайлап алып барырга әллә ни комачауламый. Фатих бай хәтта Мәскәү сәүдәгәрләре белән эш йөртә.
Шулай да наданлык дигән затсыз нәрсә, сизелер-сизелмәс кенә җаен табып, бу гаиләгә үзенең хәтәрен сала тора. Сәгыйдә бикәнең бәбәй табу вакыты җитә. Өйгә кендекче әбиләр, өшкерүче карчыклар җыела. Ләкин берничә көн буена азаплануына карамастан, бәбәй һаман да тумый. Хатынның хәле авырайганнан-авырая бара. Бер чара да калмагач, акушер марҗаны чакырырга мәҗбүр булалар. Акушер хатын, үз эшен фәнни һәм гамәли яктан бик яхшы белүе сәбәпле, Сәгыйдә бикәнең ансат кына бәбәй табуына ирешә. Шулай итеп, Г.Исхакый әсәрнең беренче битләрендә үк
гыйлемнең өстенлеген раслый, төш юраудан, төрле им-том итүләрдән ары уза алмаган карчыкларны тәнкыйть итә. Сәхилә карчык кебек укый-яза белмәгән, шуңа карамастан, аң-белемлеләрне өнәмәгән кешеләргә карата Г.Исхакый аяусыз. Нәкъ менә шундый кешеләр милләтебезне һәлакәткә алып бара дип исәпли ул. Вакыйгаларның үсешен сурәтләгәндә шуны күрсәтеп бирүне төп максаты итә.
Баланы кеше, шәхес итеп тәрбияләү гаять зур хезмәт, тырышлык сорый. Без нинди дә булса эшне башлаганчы күпмедер дәрәҗәдә ахыргы максатны күз алдына китерәбез. Өй салырга керешкәндә аның ничә бүлмәле булырга тиешлеге, аларның ничек урнашачагы, биеклеге, киңлеге кебек нәрсәләрне якынча гына булса да чама тартып куябыз. Баланы тәрбия кыла башлаганда да ата-ана аны бәлигъ булгач нинди кеше итеп күрергә теләвен ачыкларга һәм бөтен юнәлеш бирү эше шушы ахыр нәтиҗәгә килүгә тупланырга тиеш. Әлбәттә, үсә-үсә, баланың теге яки бу якка сәләте ачылып китүен исәпкә алып, булачак шәхесне тәрбияләү максатына үзгәрешләр дә керергә мөмкин. Бу эш Фатих бай өендә ничек оештырылган соң? Кәрим рәхәттә яши. Күрәсең ата-ана баланы юмарт, рәхимле, киң күңелле, намуслы, хөрмәтле, кадерле, газиз, асыл зат итеп күрергә тели .Гарәп теленнән алынган Кәрим исеменең дә әнә шундый әйбәт мәгънәләре бар. Ата –ана “бер генә баламыз, рәхәт үссен” дип, аның ашау-эчүен тәмле, кием-салымын затлы итүне кайгырта. Янәсе, шулай итсәң, ата-ана өстендәге бурыч үтәлә. Ләкин теләк бер, аңа тайпылмыйча бару бөтенләй икенче нәрсә. Биредә баланың аңын, эчке дөньясын, кешеләр белән аралашу күнекмәләрен үзең теләгәнчә тәрбияләүдә эзлекле эш таләп ителә. Ә болар үзләре тәрбия кыла белмиләр, җитмәсә, моның никадәр һәлакәтле икәнен аңламыйча, балага иптәшкә аңардан шактый олырак яшьтәге Фәхри исемле бер урам малаен гаиләләренә алалар. Мәктәп-мәдрәсә күрмәгән әлеге 13-14 яшьләрендәге үксез үсмер Кәримгә нинди тәрбия бирә ала соң? Әлбәттә, үзе белгәнне өйрәтә. Ә аның бөтен белгәне урлашу, тәмәке тарту, аракы эчү, башка бозыклыклар.
“Кәрим: Фәхри абый, син тартасыңмы?
Фәхри: Ник тартмыйм,ул бик тәмле шул.
Кәрим: Йә әле, тартып кара әле!
Фәхри: Аннан тәмле нәрсә юк.Мин бер дә чәй эчмәенчә шуны гына тартып торыр идем. Мә суырып карыйсыңмы?
Кәрим: Юк, ул авызны пешерә, кирәкми.
Фәхри: Ник пешерсен... Мә, кап !
Кәрим: (ирексезләнеп кенә кабып) Бер тәме юк ич!
Фәхри: Эчкә таба суыр!
Кәрим: Аннан ары авызга төтен керә шул!
Фәхри: Аны чыгарасың, аның тәме дә шунда гына шул.
Кәрим: (акыртын гына суырып чыгарып)Тәмле түгел ич!
Фәхри: Шулай тарта-тарта тәмләнә ул, менә тагы тарт әле!”
Бала, табигый рәвештә, начар адымны атларга карышып та карый. Ихтыяр көче бик йомшак булган бала озак тартыша алмый. Тора-бара ул хәмердән һәм тәмәкедән башка яши алмас дәрәҗәгә җитеп бозыла. Әхлаксыз хатын-кызлар белән мавыгып китә. 18 яше тулгач, аны өйләндереп тә карыйлар, шуннан соң рәтләнмәсме, тәүфикъланмасмы, дип өмет итәләр. Ләкин өйләнгәннең икенче көнендә үк, әллә кайларда йөреп, исерек хәлендә төн уртасында кайта башлый.
Ата-аналарының баланы дөрес юлга кертеп җибәрү мөмкинлекләре була. Алар аны бик әйбәт мәктәпкә урнаштыралар. Ул инде укырга-язарга өйрәнә, дога укырга керешә. Әмма үзләре дә надан ата-ана, Сәхилә кебек томана карчыкларның сүзе белән, Кәримне әлеге иҗтиһатлы тормыштан аералар.
Автор шул рәвешле, малайның һәлакәткә килүнең төп сәбәбе итеп белемсезлекне һәм тәрбиясезлекне күрсәтә. Бу бәхетсезлек Кәримнең бик иртә үлеме һәм әтисе Фатих байның бөлүе белән тәмамлана. Язучы фикеренчә, моның сәбәпләре: ата кешенең гыйлемне кадерләмәве, дөнья белән кызыксынмавы, бала тәрбияләүдәге хәбәрсезлеге.
Гаяз Исхакый кешенең бәхетен ни рәвешле әзерләргә кирәклеген дә күрсәтеп бирергә тели.
Кәримнең хатыны Бәдрия - Кыям атлы тегермәнче кызы. Әдәпле, инсафлы. Татар хатын-кызларына хас булганча, сабырлык күрсәтеп, Бәдрия ире төзәлмәсме дип өметләнә. Бәдрия үзенең уңганлыгы, тырышлыгы белән гаиләне матди яктан тәэмин итүче булып әверелә. Улы Рифгатьне дә дөрес тәрбияли. Нәтиҗәдә Рифгать мәктәп бетергән, әхлаклы, тәрбияле егет булып үсә.
Шул рәвешле, Г.Исхакый бер әсәр кысасында Кәрим белән Рифгатьнең бала вакыттан алып балигъ булганчыга кадәр тормыш юлларын күздән кичерә һәм аларның капма- каршы холык ияләре булуларының тамырларын сәнгатьчә сурәтләп бирә. Ул халкыбызны белемле, инсафлы, эш рәтен белүче, таза нигезгә корылган тормышлы итеп күререгә тели.
Гаяз Исхкый иҗатының нигез ташы, әлбәттә, “Кәләпүшче кыз” әсәре.
Кәримә белән Габдерәшит – шәһәрдәге һөнәрчеләр. Ике балалары бар, зурысы кыз – Камәр, кечесе малай – Габделәхәт. Тик бәхетле тормыш озакка бармый, хатыны белән балаларын ятим калдырып, Габдерәшит үлеп китә. Әтисез калган балаларны Кәримә ничек тәрбия кылыр, аларны кем аякка бастырыр? Тик 30-33 яшьлек Кәримәнең балаларда әллә ни гаме юк, ул үзе кияүгә чыгарга тели.Ике бала белән ир табу кыенрак. Шуңа күрә малаен Фәхри исемле сәүдәгәр карамагына тапшыра. Аннан соң Габделәхәт мәдрәсәдә торып укырга кала.
Кәримә кызы Камәрне ияртеп, ике бала белән тол ( хатыны үлә) калган
40-45 яшьләрдәге Мифтах исемле иргә кияүгә чыга. 15 яшьлек Камәр һәм аның энесе Габделәхәт, яшүсмерләргә хас булганча, әтиләренең рухына тугрылык сакламаган әниләренә рәнҗиләр. Бу хәл балалрның күңеленә тирән җәрәхәт ясый. Ана ирле булу бәрабәренә үзенең балаларына битарафлык күрсәтә. Камәрнең аянычлы язмышында , әлбәттә, аның әнисе гаепле.
Үз кызын бозыклыгы бик күпләргә мәгълүм булган приказчик Вафа яныны җибәрүе – Кәримәнең ана буларак җавапсызлыгы.
Вафа – ялганчы, шапырынучы. Иң зур начарлыгы – Камәр кебек яклаучысыз калган кызларны харап итүе, аларны бозыклык юлына кертеп җибәрүе, моның өчен вөҗдан газабы кичереп мәшәкатьләнмәве. Вафа кебек тасма теллеләнүен мәхәббәт итеп кабул күрүе – Камәрнең фаҗигасе. Гаиләдәге иләмсез күңелсезлекләр белән башы миңгерәгән 15 яшьлек Камәр, кызганычка каршы, Вафаның сүзләреннән иләс - миләс килә, үзенең күңел бушлыгына дәва тапкандай була. Тора- бара ул бөтенләй бозык юлга кереп китә. Япь-яшь килеш ул начар авырудан вафат була. Шулай итеп, төпле гаилә булмау, әниләренең битарафлыгы аркасында апалы - энеле бертуганнар аерыла һәм Камәрнең язмышы фаҗигале тәмамлана.
Йосф Акчура хаклы, гыйбрәтле язмышлы кешелрнең аянычлы хәл-әхвәлләрен күрсәтү юлы белән укучыларны тәрбияләү максатыннан чыгып иҗат иткән әсәрләре арасында Г.Исхакыйның “Кәләпүшче кыз” хикәясе зур игътибарга лаек. Ул шуны аңлап эш итте: илнең киләчәге матур, өметле булсын өчен беренче нәүбәттә шәхес чын - чынлап бәхетле, тәрбияле, инсафлы булырга тиеш..
Гаяз Исхакый иҗатында яктыртылган бу проблема бүгенге көндә дә әһәмиятле урын алып тора.
Узган гасыр башында милләт яшәеше һәм язмышы өчен бик мөһим булган татар гаиләсе проблемасы Г.Исхакыйның “Өч хатын белән тормыш” пьесасында, “Остазбикә”, “Ул әле өйләнмәгән иде” повестларында ничектер калкытыбрак куеп яктырта.”Өч хатын белән тормыш”та мөселман дөньясында элек-электән яшәп килүче күпхатынлы гаиләне язучы XX гасыр башында милләткә зыян китерә, дип карый. Инде төзелгән гаиләне саклап калу өчен көрәш “Остазбикә” повестында чагылыш таба. Аның героинясы
Сәгыйдә, бала булмауда үзе гаепле икәнен аңлагач, гаиләне саклап калу өчен, ире Вахид мулланы авылның хәлле мужигы кызы Галимәгә өйләндерә. Әмма, ике хатын белән яшәп, соңгысыннан берничә бала туса да, Вахид хәзрәт үзен бер хатынлы итеп сизә.
“Ул әле өйләнмәгән иде “ повестенда да хәзерге көндә дә яшьләр өчен гыйбрәтле булган катнаш гаилә мәсьәләсе күтәрелә.
Әдәби ядкарләр кешеләрне фикер йөртергә, хисләнергә, башкаларның кайгы-шатлыкларын, рухи халәтен аңларга ярдәм итәләр, әхлакый тәрбия бирәләр.
Йомгаклау.
Югарыда әйтелгәннәрдән чыгып, мондый нәтиҗәгә килдек:
нык тамырлы гаилә тусын өчен, мәхәббәттән тыш, рухи һәм физик хезмәт тә кирәк Ир белән хатын бер – берсе алдында җаваплы.
Гаилә кешене шундый мохит белән чолгап ала, анда кеше кыйммәтләре һәм әхлагы яңа буында барлыкка килә һәм үсә. Әлеге кыйммәтләр һәм әхлак гаиләдән башка яши алмый. Гаилә мөнәсәбәтләренең төзелеше һәм җенесләр арасындагы үзара мөнәсәбәтләр җәмгыятьнең характерын, аның артта калуын яки цивилизациясен билгелиләр.
Халыкны милләт буларак саклап килүдә, җәмгыятьнең әхлакый йөзен билгеләүдә гаиләнең роле зур. Милли психика нәкъ менә гаиләдә , гаилә әгъзаларының үзара мөнәсәбәтендә формалаша, дин-милли мәдәният, гореф-гадәт, йолалар аша ныгытыла. Халкыбызның рухи тормышы һәм мәдәнияте тарихында тирән эз калдырган олы шәхес, татар әдбияты классигы Гаяз Исхакый иҗаты моның моның ачык мисалы. “Бай углы”, “Кәләпүшче кыз”, “Өч хатын белән тормыш” әсәрләрендә автор ата-ана, балаларның ата-аналарына булган мәнәсәбәте, баланың шәхес буларак формалашуда гаиләнең, җәмгыятнең ролен ачык тасвирлый.
Кулланылган әдәбият
Әхмәдуллин А.Г. Әдәбият 10 сыйныф өчен дәреслек. – “Мәгариф”нәшрияты.- Казан. 2002
Гыймадиева Н. Дәресләрдә әхлак мәсьәләләре. // -Мәгариф.-2003. -№3
Гыйззәтуллина Р. Сүнмәс йолдыз . // -Мәгариф.-2008. - №2
Җәләлиев.Ш.Ш. Татар халык педагокикасы. “Мәгариф” нәшрияты.- Казан, 1997.
Исхакый.Г.Әсәрләр 1 том. “Татарстан китап нәшрияты”. – Казан, 1998
Исхакый.Г. Бай угылы. // Мирас - 1996. - №9
Исхакый Г. Әсәрләр 4 том. “Татарстан китап нәшрияты” , 2003.
Мәхмүтов.М. Әхлакый аң тәрбияләү. // -Мәгариф. -1999. №6
Мусин Ф. Исхакый һәм татар мәгарифәте . // -Мәгариф.-2008.- №1
Хуҗиәхмәтов.Ә.Н.Тәрбия - мәңгелек фәлсәфә “Мәгариф” нәшрияты, Казан, 2001.