?ти-?нил?р ??м укучылар ?чен ?хлак д?ресе Кил?ч?ге?не б?ген т?зе. Р.Ф?хреддин буенча

Кил‰ч‰геSне б_ген т™зе!
(‰ти-‰нил‰р катнашында ‰хлак д‰ресе)

З‰йнуллина Эльвира ТимерGан кызы,
Алабуга ш‰k‰ре 10нчы урта м‰кт‰бенеS
татар теле k‰м ‰д‰бияты укытучысы

Максат: укучыларда кешелеклелек, ‰д‰плелек, ярд‰мчеллек кебек ‰хлакый сыйфатлар т‰рбиял‰рг‰ ярд‰м ит_; ‰ти-‰нил‰рд‰ k‰м укучыларда милли _заSны _стер_.

Fиkаз: Р.Ф‰хретдин ‰с‰рл‰ренн‰н к_рг‰зм‰, компьютер k‰м экран.
Файдаланылган ‰д‰бият: Р.Ф‰хретдинов “С‰лим‰, яки гыйфф‰т” романы (“Карурманны чыккан чакта” Gыентыгы, Казан, “М‰гариф”, 2001, 126-150нче битл‰р).

Иск‰рм‰: укучылар ‰с‰р бел‰н алдан таныштырыла. €с‰р авыр аSлашылганга, х‰зерге ‰д‰би с™йл‰мебезг‰ т‰рGем‰ итеп, укытучыныS _зе укып таныштыруы отышлы.
Алдан иGади ™й эшл‰ре бирел‰:
‰нил‰рг‰: Сез балаларыгызга нинди н‰сих‰тл‰р бир‰сез?
‰тил‰рг‰: СезнеSч‰,ир кешенеS бурычлары нинди?
укучыларга: уку, белем алу турында м‰кальл‰р ™йр‰нерг‰, ‰с‰рне иск‰ т™шерерг‰.

Кереш. ХалкыбызныS зур тарихы, горурланырлык _тк‰не k‰м б_генгесе, б™ек шагыйрь k‰м язучылары, галимн‰ре, фикер иял‰ре бар. Б_ген без шундый галимн‰ребезнеS берсе, татар халкын агарту, аныS тормышын яхшырту ™чен б™тен гомерен багышлаган б™ек м‰гъриф‰тче, дин белгече, язучы k‰м фикер иясе, “Т‰рбияле ана”, “Т‰рбияле бала” ‰с‰рл‰ре бел‰н безг‰ инде таныш булган Риза Ф‰хретдин бел‰н “очрашырбыз”.
Экранда Р.Ф‰хретдиннеS портреты, хезм‰тл‰ре к_рс‰тел‰.
ЯзучыныS гади ген‰ уйланма сюжетка корылган, шул ук вакытта _зенд‰ге т‰рбияви к™че, _темле киS‰шл‰ре бел‰н б_ген д‰ ‰ти-‰нил‰рг‰ д‰, укучыларыбызга да ™ст‰л китабы, кил‰ч‰кк‰ юллама булырлык “С‰лим‰, яки гыйфф‰т” ‰с‰ре ярд‰менд‰ сезне ‰Sг‰м‰г‰ чакырам.
1 укучы: “С‰лим‰, яки гыйфф‰т” ‰с‰ре 1898нче елда Казанда Гафил бине Габдулла псевдонимы бел‰н басыла. €с‰рнеS эчт‰леге гади: ‰д‰пле бер ш‰керт пароходта барганда гаG‰еп киS белемле, “гыйфф‰тле”, ягъни чиста, саф С‰лим‰ исемле кыз k‰м аныS ‰нисе бел‰н таныша, ш‰керт ана бел‰н кызга _зенеS ярд‰мен т‰къдим ит‰,алар ф‰н, ‰д‰бият, тарих турында с™йл‰шеп бара торгач бер-берсен‰ гашыйк булалар k‰м ахырда ™йл‰неш‰л‰р. Шушы вакыйгага б‰йл‰п язучы _зенеS иGтимагый фикерл‰рен, гаил‰ k‰м тормыш турындагы карашларын укучыга Gиткер_не максат ит‰. €леге фикерл‰р б_ген д‰ гаG‰еп актуаль, k‰рберебезне уйланырга, _з яш‰ешебезг‰ борылып карарга эт‰рерлек.
Экранда “Ана н‰сих‰те” к_рс‰тел‰:
“ Балам, мин сине ислам каренд‰шл‰реS ™чен тудырдым k‰м т‰рбия итеп _стердем. ...АтаSныS к_рк‰м эшл‰рен‰ варис булыр ™чен белем алу синеS бурычыS.... М™селман хатыныныS баласы я м‰кт‰пт‰ укуда, я ерак ш‰k‰рл‰рд‰ хезм‰тт‰ булырга тиешле. Ахир‰т ™чен- ялгыз дин гыйлеме, д™нья тормышы ™чен- дин k‰м д™нья гыйлемен бел_ кир‰к. Боларны белерг‰ син бурычлысыS. Кеше булыр ™чен, гыйлем бел‰н к_рк‰м холык кир‰ктер. Боларны бер-беренн‰н аеру д™рес булмас.... Холкы г_з‰л булмаган кешене ад‰мн‰р с™йм‰сл‰р. Аларга хезм‰т ит_ ™чен, иS элек м‰х‰бб‰тл‰рен яулап алу кир‰к. Г_з‰л холык: ‰д‰п, гыйфф‰т, сабыр, т_землект‰н гыйбар‰ттер. €д‰пле ул халык с™яр; гыйфф‰тле ул аллаkы т‰гал‰не с™яр; сабыр _кенм‰с; т_земле картаймас; белем алуыS арткан саен кечелегеS, белемеS арткан саен сабырыS артсын...” (128 бит).

-Х™рм‰тле ‰нил‰р, шушы с_зл‰р алдында уйланыйк ‰ле: без кемн‰рне т‰рбиялибез, ничек т‰рбиялибез? БалаларыбызныS белеме, яхшы укып ВУЗларга кер_е аларныS _зл‰ре ™чен ген‰ кир‰кме? Кил‰ч‰кт‰ без аларны кемн‰р итеп к_рерг‰ телибез? Яхшы т_л‰_ле эшт‰ эшл‰п, баеп, “д™ньяныS артына тибеп” яш‰_че итепме, ‰лл‰ ‰ти-‰нисен kичкайчан исенн‰н чыгармаган, кешелекле, ‰йл‰н‰-тир‰д‰ге кешел‰рнеS язмышына битараф булмаган, кир‰к вакытта таныш т_гел кешег‰ д‰ ярд‰м ит‰, _зенеS чын асылы, милл‰те, н‰селе турында кайгырта алырлык ш‰хесл‰р итепме? Нинди н‰сих‰тл‰р бир‰сез _зегезнеS й™р‰к пар‰л‰регезг‰?
(‰нил‰рнеS фикерл‰ре тыSлана).
-€ сез, ‰тил‰р, ата кешенеS балалары, гаил‰се алдындагы бурычларын нид‰ к_р‰сез?
(‰тил‰рг‰ с_з бирел‰)
- Риза Ф‰хретдин фикерл‰ре бел‰н д‰ танышып китик ‰ле. Укучылар, бигр‰к т‰ егетл‰р, Сез алар турында ни ‰йтерсез?
Экранда “Видаг” б_легенн‰н ™зек к_рс‰тел‰.
“ Сез бу к™ннеS яшь егетл‰ре, л‰кин кил‰ч‰к к™ннеS аталары булачагыгызны фикер итеп к_Sелем шатлана. К™т_чесе булган хайваннар с‰лам‰т булган кебек, аталары булган G‰мгыятьт‰ д‰ каренд‰шлек, дуслык булыр. Ата булуныS вазыйфасы да балаларга юл к_рс‰т_ k‰м кир‰к булганнарга ™йр‰т_дер. Ч™нки G‰мгыять эченд‰ булган халыклар, байлык, ярлылыкта тигез булмаган кебек, белем k‰м м‰гъриф‰тт‰ д‰ тигез т_гелл‰р. Шул с‰б‰пле G‰мгыять х‰лен кайгырту k‰м чараларын булдыру аталарга тиештер...” (131 бит).
(укучыларныS k‰м ‰тил‰рнеS фикерл‰ре тыSлана, ™ст‰м‰ сораулар бел‰н тулыландырыла).

- Яшерен-батырын т_гел, б_ген балаларыбызга телевизорныS, аныS аша к™нбатышныS йогынтысы бик зур. Кайберл‰ребез аны “бозыклыкка ™йр‰т_че” дип т‰ атый. Балаларыбызга бу ™лк‰д‰ нинди киS‰шл‰р бир‰без? Нинди тапшыруларга ™стенлек бирел‰? Коры с_зл‰р бел‰н ген‰ калмыйча, _зебезнеS фикер иял‰рен‰ м™р‰G‰гать итс‰к, д‰лиллер‰к булмасмы?

· Экранда ‰с‰рд‰н ™зек:
“Европа ш‰k‰рл‰рен‰ к_рше булу с‰б‰пле, “мода” диг‰н зарарлы авыру болар арасында к_рен‰ башлады. Башка халыклар башта Европадан k™н‰р k‰м м‰гъриф‰т алса, мода ис‰ соSрак ... гад‰тк‰ керс‰, Казан м™селманнарыныS гыйлем k‰м k™н‰рд‰н алда мода алулары х‰йранга калырлыктыр” (127 бит).
- Сез бу фикер бел‰н килеш‰сезме? (укучылар бел‰н ‰Sг‰м‰)
- €йе, тиешенч‰ белем k‰м т‰рбия бир‰, хезм‰тк‰, k™н‰р алуга уSай м™н‰с‰б‰т формалаштыра алсак, балаларыбызны тиск‰ре йогынтыдан саклый алырбыз.
Экранда ‰с‰рд‰н ™зек:
“Музыкадан л‰зз‰т алып, тавышыннан ‰с‰рл‰н_ минд‰ бер иске гад‰т иде. К_Sелемд‰ булган кайгы в‰ х‰ср‰тл‰рем‰ музыка тавышы кад‰р шифа тапкан н‰рс‰м юк иде. Музыка бел‰н т‰немд‰ булган каным сафланыр, Gаным р‰х‰тл‰нер, холкым г_з‰л в‰ к_рк‰мл‰нер, н‰фсем гыйбр‰тл‰неп яхшырыр иде” (140 бит).
Мен‰ нинди матур фикерл‰р! Без д‰ музыка тыSлап бераз ял итеп, к_Sелебезне яктылык, сафлык бел‰н сугарыйк ‰ле.
1 укучы скрипкада “Туган тел” к™ен уйный.

Экранда ‰с‰рд‰н ™зек:
“^з халкыбызга – _з кавемебезг‰ хезм‰т ит_ беренче максатым иде; л‰кин русча белм‰г‰н т‰къдирд‰, кир‰генч‰ хезм‰т ит_ м™мкин т_гел ик‰нлеген шушы вакытта ачык аSладым. Милл‰тне б‰хетле ит_ ис‰, аларга GиSел уку k‰м г_з‰л к‰сеп итеп байлык табу юлларын к_рс‰т_ бел‰н, k™н‰р k‰м с‰нгатьл‰р ™йр‰т_ бел‰н булыр. Русча яхшы белм‰г‰нд‰, боларны м‰йданга кую м™мкин т_гел ик‰не ш™бk‰сез...” (134 бит).
- Укучылар, Риза Ф‰хретдиннеS бу фикерл‰рен‰ карата ни ‰йтерсез? (фикерл‰р тыSлана) Игътибар итегез, ш‰керт образы аша Р.Ф‰хретдин безг‰ рус телен‰ ™йр‰нмич‰ милл‰тк‰ хезм‰т итеп булмый, ди. Дим‰к, безг‰ тырышып укырга, к_п телл‰р ™йр‰нерг‰ кир‰к.
- €с‰рнеS эчт‰леге бел‰н таныш укучылар бел‰: С‰лим‰ туташ белеме бел‰н ш‰кертт‰н к_п ™стен. Егет ниг‰ _кен‰?
Экранда ‰с‰рд‰н ™зек:
“С‰лим‰ туташ бу м‰мл‰к‰тт‰ булган т™рки кавемн‰р хакында х‰б‰р k‰м м‰гъл_мат сорый иде. Л‰кин ни чара, гарьлекк‰ дучар булдым. Ч™нки белми идем, м‰кт‰пт‰ _тк‰рг‰н к™нн‰ремнеS k‰р с‰гатен белем алу ™чен _тк‰рм‰дем.Б‰лки, тик й™рг‰н, буш торган к™нн‰рем к_п булыр иде. €г‰р бу с‰гатьл‰рнеS беразында тарих, н‰с‰б гыйлеме кебек н‰рс‰л‰р бел‰н ш™гыльл‰нг‰н булсам, бу к™нд‰ бер кыз алдында оятлы булып калмас идем...”(142 бит)
- Сез ничек уйлыйсыз, укучылар, сезнеS д‰ андый бушка _тк‰н с‰гатьл‰р,к™нн‰регез к_п т_гелме? €р‰м т_гелме бу вакыт? (фикер алышу)
- К_п телл‰р бел_, _зебезнеS тарихыбыз, б™ек ш‰хесл‰ребез, ‰йл‰н‰-тир‰без, д™ньяда барган вакыйгалар турында белеп тору k‰рвакыт кир‰к булырга м™мкин. К_п белг‰н кеше ген‰ кызыклы була.
- € ни ™чен кыз егетне _зен‰ тиS саный k‰м алар ™йл‰неш‰л‰р? Егет кызны кайсы яклары бел‰н G‰леп ит‰?
- €д‰плелеге, т‰рбиялелеге, ярд‰мчеллеге бел‰н...
- €лб‰тт‰, ‰д‰плелек, ‰хлак кануннарын бел_- k‰р н‰рс‰неS башы. Без, укытучылар, ‰ти-‰нил‰регез сезд‰ кешелеклелек, ярд‰мчеллек, башкаларны х™рм‰т ит_, гаделлек, белемг‰ омтылу кебек сыйфатлар т‰рбиял‰рг‰ тырышабыз.Холкы ‰йб‰т булган, _зен‰ т‰нкыйть бел‰н карый алган, кимчелекл‰рен т™з‰т_ турында уйланган кешег‰ белем алырга беркайчан да соS т_гел. € х‰зер уку, белем алу турында м‰кальл‰р ‰йтешеп, _зебезнеS белем д‰р‰G‰сен сынап алыйк ‰ле.
(укучыларга м‰кальл‰р кир‰к булачагы алдан ‰йтел‰, ‰ти-‰нил‰ре каршында аларныS белемле булып к_рен‰сел‰ре кил‰ бит)
€йе, k‰р кешег‰ кил‰ч‰кк‰ юллама, киS‰шл‰р Gыелмасы бу ‰с‰р диг‰н идек. Яшьлекне м‰х‰бб‰тт‰н башка к_з алдына да китереп булмый. j.Такташ ‰йтмешли, кайчан аныS ахыры ЗАГС бел‰н бет‰, ‰ кайчакта шактый к_Sелсез... М‰х‰бб‰тк‰ GиSел карау б_генге яшьл‰ребезнеS кайберл‰рен г™наk эшл‰рг‰, т™з‰т‰ алмаслык ялгышлар ясарга эт‰р‰. М‰х‰бб‰т k‰м н‰фес, ягъни тел‰к колы булу турында да гаG‰еп фикер ‰йттер‰ Р.Ф‰хретдин ш‰керт авызыннан.
€с‰рд‰н ™зек к_рс‰тел‰:
“Н‰фест‰н усал н‰рс‰ юк дил‰р.... Л‰кин иясе _зен‰ хаким булып, яхшылык бел‰н тотар ис‰, н‰фест‰н юаш в‰ итагатьле н‰рс‰ д™ньяда юк в‰ булмастыр....
Ислам ш‰ригатенд‰ “гыйшык” диг‰н н‰рс‰ бозык ш‰й т_гелдер, гашыйк булып, гыйфф‰т бел‰н яш‰п _лг‰нн‰р ш‰kидл‰р ис‰бенн‰ндер. Л‰кин гыйшык бел‰н ‰д‰псезлек kич вакытта бер кешед‰ Gыелмас. Ишект‰н бозыклык керерг‰ тел‰с‰, т‰р‰з‰д‰н гыйшык чыгып качар.”(146 бит)
- Бу фикерне д‰ к_Sелегезг‰ сеSдерегез, укучылар. €д‰пле булырга, ‰ти-‰нил‰ребезне начар эшл‰ребез бел‰н борчымаска тырышыйк, кил‰ч‰кт‰ аларга таяныч, _з халкыбызныS, милл‰тебезнеS алга баруына эт‰ргеч бирерлек, _з-_зебезне k‰м башкаларны х™рм‰т ит‰ бел‰ торган ш‰хесл‰р булыйк. ^зебезнеS кил‰ч‰гебез турында б_генн‰н кайгыртыйк. Кил‰ч‰к б_генн‰н башлана.

15