“Каюм Насыйри и?ат итк?н календарьларны? ???мияте ??м андагы темаларны? х?зерге заман календарьларында чагылышы”
Татарстан Республикасы Питр‰ч муниципаль районы
“Аерым ф‰ннн‰рне тир‰нтен ™йр‰т_че Питр‰ч беренче урта гомуми белем бир_ м‰кт‰бе”
Тема
“Каюм Насыйри иGат итк‰н календарьларныS ‰k‰мияте k‰м андагы темаларныS х‰зерге заман календарьларында чагылышы”
2015 нче ел
ЭшнеS максатлары:
Каюм НасыйриныS к_пкырлы эшч‰нлеген ™йр‰н_.
Каюм Насыйри эшч‰нлегенеS ‰д‰биятыбыз k‰м ф‰небез _сешен‰ к™чле эт‰ргеч биреп калдыруын к_рс‰т_.
Каюм Насыйри т™зег‰н календарьларны х‰зерге заман календарьлары бел‰н чагыштыру.
Бурычлар:
Каюм Насыйри иGаты, эшч‰нлеге бел‰н танышу.
Каюм НасыйриныS ‰д‰би мирасын ™йр‰н_не д‰вам ит_.
Х‰зерге заманда чыгарылган календарьлар бел‰н танышу.
Эчт‰лек
Кереш ™леш......................................................................3-5
Каюм Насыйри к_пкырлы ш‰хес
Т™п ™леш..........................................................................5-12
Каюм Насыйри календарьлары.
Календарьларда к_т‰релг‰н темалар.
Каюм Насыйри календарьлары k‰м х‰зерге заманда иGат ителг‰н календарьлар.
Йомгаклау....................................................................13
Каюм Насыйри эшч‰нлегенеS ‰k‰мияте.
Б™тен гомере буе халыкка фидакарьл‰рч‰ хезм‰т кылган, милл‰т м‰нф‰гатен _зенеS яш‰_ кыйбласы итк‰н татар галимн‰ре k‰м ‰дипл‰ре шактый к_п: Утыз Им‰ни, Габдулла Тукай, Шиkабеддин М‰рGани, Риза Ф‰хреддин, Гаяз Исхакый k‰м башкалар. Болар арасында иS м™хт‰р‰м урыннарныS берсен Каюм Насыйри алып тора. Каюм Насыйри ярты гасырдан артык, алны-ялны белмич‰, милл‰тк‰ хезм‰т ит‰.
Кем ул Каюм Насыйри?
Г.Ибраkимов К.Насыйрины Ш‰рыктан К™нбатышка беренче сукмакны салучы “б™ек рефоматор” дип атый. М‰шk_р рус тюркологы Н.Дмитриев татар галименеS эшч‰нлеген Леонардо да Винчи, Ломоносов гам‰лл‰рен‰ охшата. «Алар, ди ул, барысы да энциклопедистлар булганнар, алар... нинди д‰ булса бер ф‰ннеS яки с‰нгатьнеS кысасы эчен‰ ген‰ сыеп калмаганнар. Алар _зл‰ре неS кыска гомерл‰ре д‰вамында тормыш тарафыннан нык тал‰п ителг‰н барлык ф‰нн‰рг‰ k‰м с‰нгатьл‰рг‰ д‰ нигез салып калды рырга ашыкканнар...
Каюм Насыйри кем булган диг‰н сорауга Gавап бир_ д‰ шактый кыен...Аны олуг м™галлим, милл‰т педагогы дип атарга м™мкин булыр иде. АныS укучылары - б™тен татар халкы k‰м б™тен татар д™ньясы. Каюм баба гомере буе тырыша-тырыша сабак бир‰, _з халкын белемле, т‰рбияле ит‰рг‰ омтыла.
К. НасыйриныS гаять к_пкырлы эшч‰нлеге т™п ике зур тармакка б_лен‰: гыйльми -м‰гъриф‰тчелек k‰м ‰д‰би -т‰рGем‰челек юн‰лешл‰ре. Без аны зур галим ген‰ т_гел, зур ‰дип дип т‰ атыйбыз.
К.НасыйриныS иS зур хезм‰тл‰ренн‰н берсе – тел ™лк‰сенд‰ге эшч‰нлек. Телче буларак ул бик катлаулы, к_п яклы хезм‰тл‰р башкарган: татар теленеS ‰д‰би k‰м ф‰н теле була алуын исбат итк‰н; татар телен практик k‰м ф‰нни эшк‰рт_ юлында гаять зур эшч‰нлек к_рс‰тк‰н. К.Насыйри тел гыйлеме, с_злекл‰р т™з_ буенча аеруча к_п эшл‰р башкарган. Бу ™лк‰д‰ ул кагылмаган, ™леш кертм‰г‰н бер ген‰ тармак та юк диярлек. Тел укыту, т‰рбия бир_неS, милли _заSны _стер_неS т™п предметы. Н‰кь мен‰ шуSа к_р‰ д‰ ул т™п игътиба рын телг‰ юн‰лт‰.
К. Насыйри сабак бир‰ торган предметларныS тагын берсе k‰м м™kиме - тарих. АныS бу ф‰н буенча т™рле м‰кал‰л‰ре, махсус китаплары бар.
Каюм бабаныS татар этнографиясе буенча да хезм‰тл‰ре бар. Аларда халкыбызныS тормыш-к™нк_реше, гореф-гад‰тл‰ре хакында б_генге милли тормышыбыз ™чен д‰ файдалы булган м‰гъл_матлар тупланган.
АныS математика, ф‰лс‰ф‰, география, медицина (анатомия, физиология, гигиена...), юриспруденция, игенчелек, кулинария k‰м башка ф‰нн‰р буенча язган китаплары да бернич‰ буын татар халкы тарафыннан уку-укыту ‰сбабы р‰вешенд‰ кулла ныла.
^з милл‰те ™чен янып-к™йг‰н К. Насыйри гомере буе халык авыз иGаты ‰с‰рл‰рен туплау, гыйльми ™йр‰н_ k‰м укучыларга Gиткер_ бел‰н ш™гыльл‰нде. Бу аSлашыла да. Ч™нки фольклорхалык педа гогикасыныS, милли телнеS k‰м традициял‰рнеS нигезе, рухи тарихныS Gанлы г‰_д‰л‰неше.
К. Насыйри, г‰рч‰ оригиналь ‰д‰би ‰с‰рл‰р иGат итм‰с‰ д‰, татар ‰дипл‰ре р‰тенд‰ й™ри. Г. Исхакый аны яSа д‰вер ‰д‰биятыныS «атасы» дип атый. Ни ™чен? Ч™нки ул – татар укучыларын ‰хлакый k‰м эстетик т‰рбия кылырлык к_п кен‰ к_ренекле ‰с‰рл‰рне татарча с™йл‰тк‰н кеше.
Каюм Насыйри –т‰рGем‰че. Ул ‰д‰би т‰рGем‰л‰рен аерым китап р‰вешенд‰ ген‰ чыгарып калмый, т™рле д‰реслек-хрестоматиял‰ренд‰ д‰ урнаштыра. «Т‰рбия китабы» нда, «Ф‰вакиkел G™л‰са» k‰м «40 бакча» Gыентыкларында андыйлар аеруча к_п. К. НасыйриныS т‰рGем‰ китаплары арасында «Кабусна쉻 м™kим урынны били. К. Насыйри – т‰рGем‰че ‰дип кен‰ т_гел, татар ‰д‰биятын гыйльми яктан ™йр‰н_че д‰.
К_рг‰небезч‰, К. Насыйри эшч‰нлеге гаять к_пкырлы. Ул - м‰гъриф‰тче, тарихчы, этнограф, т‰рGем‰че, фольклорчы, тел белгече, ‰дип. АныS хезм‰тл‰ре татар халкын белемле, т‰рбияле ит_д‰ _зен‰ к_р‰ бер м‰кт‰п, университет булды. Татарны татар итеп танытуда, аныS милли _заSын, рухи х‰терен _стер_д‰ Каюм бабаныS эшч‰нлеге искиткеч зур.
Без, Каюм НасыйриныS тормышы k‰м эшч‰нлеге бел‰н таныша башлагач, аныS т™рле юн‰лешт‰ эшл‰г‰нлеген‰ игътибар иттек. Билгеле, аныS гомуми эшч‰нлеге турында бер м‰кал‰д‰ ген‰ с™йл‰п бетереп булмас иде. ШуSа к_р‰ без аныS календарьлар чыгару эшч‰нлеге, аларда к_т‰релг‰н темаларны ™йр‰неп, аларны х‰зеге заманда чыгарыла торган календарьлар бел‰н чагыштырып карарга булдык. Башта К. Насыйри халыкны агарту максатында, г‰зит чыгару хакында хыяллана. Исеме д‰ нинди символик: «ТаS йолдызы!». €мма патша х™к_м‰те аSа бу изге ниятен гам‰лг‰ ашырырга р™хс‰т бирми. €йтел‰се к_пме с_зл‰р, к_пме тел‰кл‰р ‰йтелмич‰ кала.
Л‰кин К. Насыйри халыкка сабак бир_неS, белем-м‰гъриф‰т таратуныS бер ысулын таба. Ул да булса – еллык ™ст‰л календаре чыгару. Календарь ярым журнал характерында була k‰м “Казан календаре” дип атала. Каюм Насыйри бу календарьларны _з ис‰бен‰ елга бер тапкыр чыгара. АныS беренче саны 1871, ‰ соSгысы 1897 елда д™нья к_р‰.Ул календарьларын 24 ел буе чыгара. Шушы еллар эченд‰ календарьлар 1886, 1887 k‰м 1895 нче елларда гына чыкмый кала. КалендарьларныS уртача к_л‰ме 40-70 бит тир‰се була.
Каюм Насыйри календарьлары т™рле характердагы материалларга гаять бай була. АныS календарьларында ел саен кабатлана торган гади календарь материалларыннан тыш т™рле темаларга караган ф‰нни k‰м ‰д‰би м‰кал‰л‰р урнаштырыла. Календарьлар шул ук вакытта ул чорда белешм‰ бир_ ™чен д‰ кир‰к булган. Каюм Насыйри да _зенеS календарьларында Казанда нич‰ почта б_лекч‰се хезм‰т к_рс‰тк‰нлеген k‰м аларныS эш с‰гатьл‰рен, нинди хатлар кабул ит_ен k‰м аларга нинди маркалар ябыштырырга кир‰клеген, аларныS б‰ясе к_пме булганлыгына кад‰р язып чыккан. Дим‰к, аныS календарьлары белешм‰ бир_ ролен д‰ _т‰г‰н. Каюм Насыйри шулай ук законнар турында да язган. АныS ‰леге законнар системасы бел‰н таныштыруын без башка китаплардан, д‰реслекл‰рд‰н укып бел‰без. “Законны белм‰_, ул ‰ле аннан котылып калу чарасы т_гел, без белерг‰ тиеш” диг‰нр‰к гыйбар‰не Каюм Насыйри да ‰йтк‰н.
Анда т™рле темалардагы белешм‰л‰рд‰н тыш ф‰нни м‰гъл_матлар, ‰д‰би ‰с‰рл‰р, тарихи х‰б‰рл‰р, тормыш яSалыклары, медицина ™лк‰сен‰ караган материаллар, риваятьл‰р, сынамышлар, м‰каль-‰йтемн‰р, табышмаклар k‰м башка материаллар бастырыла. Каюм Насыйри _зенеS календарьларында системалы р‰вешт‰ т™рле ф‰нн‰рг‰ м™р‰G‰гать ит‰. Тарих, география буенча шактый к_п м‰кал‰л‰р бастыра. 1871 нче елда чыккан беренче календаренда ул рус тарихы k‰м географиясе турында м‰гъл_матлар бир‰. 1873елгы календаренда Казан k‰м Казан ханлыгы турында очерклар, гомуми k‰м Россия географиясе турында материаллар урнаштыра.1874 нче елда ул Хива сугышы тарихы турында язып чыга. 1876 нчы елгы календарьда ул _зенеS укучыларын РоссиянеS географиясе бел‰н кыскача таныштыра. 1877 елгысында Россия, Азия, Африка турында м‰кал‰л‰р, 1881 нче елда Казан тарихы турында яза. 1884 нче елгы календаренда татар теле k‰м аныS барлыкка кил_е турында, ‰ 1891 нче елда Т™ркиянеS кыскача тарихы турында м‰кал‰л‰р урнаштыра.
Ул шул ук вакытта география ф‰не буенча календарьларында _зе сызган карталарны да бастырып тора. 1884 нче елда АзиянеS, 1878 нче ел ™чен чыккан календаренда Gир шарыныS к™нчыгыш яртысыныS картасын, 1879 елда РоссиянеS Европа ™леше картасын k‰м 1881 ел календаренда Казан губерниясенеS б™тен авылларын к_рс‰тк‰н картасын эшл‰п бастырган.
Ул k‰рбер ф‰н турында материал биреп кен‰ калмый, аларны ничек кулланырга, файдаланырга кир‰клеген д‰ аSлата. М‰с‰л‰н, ул технологияг‰ карата k‰м химик _зг‰рт_л‰р юлы бел‰н т™рле ‰йберл‰р ясау м™мкинлеге турында киS‰шл‰р биреп бара. Каюм НасыйриныS чирек гасыр буена чыгарган календарьлары – билгеле бер д‰р‰G‰д‰ татар тормышыныS елъязмасы да ул. ^зе чыгарган календарьларда К.Насыйри халык иGатына да зур игътибар бир‰. Ул халык т‰Gриб‰л‰ре, т™рле сынамышлар турында яза k‰м аларны к_п очракта ритм k‰м рифмага салып бир‰. Шушы календарьлар аша Каюм Насыйри киS к_пчелекк‰ аS-белем тарату эшл‰рен алып бара. К.Насыйри календарьларыныS халык ™чен булган ‰k‰мияте турында профессор В.Смирнов 1896 нчы елда “Мусульманские печатные издания в России” исеме бел‰н язылган м‰кал‰сенд‰: “Каюм НасыйриныS т™рле, гомум‰н, файдалы эчт‰лекле статьялар бел‰н ™ст‰леп k‰р елны календаре басылуын шатлыклы к_ренеш итеп санарга м™мкин”,- дип яза.
Каюм НасыйриныS революцияг‰ кад‰р т_б‰нд‰ге календарьлары басылып чыга : “Казан календаре”. 1871 нче елга. Бернич‰ урысча календарьлардан т‰рGем‰ итеп Габделкаюм Габделнасыйр углы басма кыйлды. (Казан, ун-т тип.) Ибраkим Габдр‰шид углы Абдуллин басмасы, (1870). 64 б.
“Казан календаре”. 1877 нче елга. К‰бис‰ елы артындагы ел. 365 к™н.
“Календарь”. Горр‰нам‰ м‰гьн‰сенд‰ латин с_зедер... 1883 нче елга. Куй елы. К‰бис‰ елы артындагы ™ченче ел. 365 к™н.
“Календарь”. Горр‰нам‰ м‰гьн‰сенд‰ латин с_зедер... 1884 нче елга. Песи елы ‰бис‰ елыдыр. 366 к™н.
“Календарь”. 1885 нче елга. Тавык елы. К‰бис‰ елы артындагы беренче ел. 365 к™н.
“Календарь”. 1889 нчы елга. Сыгыр елы. К‰бис‰ елы артындан ‰_в‰лге ел. 365 к™н.
“Календарь”. 1890 нчы елга. Барс елы. К‰бис‰ елы артыннан икенче ел. 365 к™н.
“Календарь”. 1894 нче елга. Елкы елы. К‰бис‰д‰н соS икенче ел. 365 к™н. Октябрь революциясенн‰н соS аныS календарьлары басылмый.
Насыйри мифология k‰м этнографияг‰ караган хезм‰тл‰ренд‰ ул вакытка кад‰р тарихчылар тарафыннан тиешенч‰ кузгатылмаган, аз тикшерелг‰н материалларны табып, ф‰н д™ньясына тапшыруны _зен‰ бурыч итеп куя: «БезнеS максатыбыз – рус историясенд‰ булмаган эшл‰рне, халык авызындагы риваятьл‰рне м‰йданга чыгармактыр», – ди. Ул кабер таш язмаларны, т™рле ш‰G‰р‰л‰рне, кулъязмаларны ныклап ™йр‰н‰ k‰м бу хезм‰тл‰р аныS календарьларында чагылыш таба. Каюм бабаныS бу т™р хезм‰тл‰ре турында Г. Ибраkимов 20 нче елларда болай дип яза: «Х‰зерге заманныS татар укытучысы ни ™чен _тк‰н эшл‰рне бер‰м-бер‰м тикшер‰ алмасын! €г‰р Насыйрича Gентекл‰п чыксаS, м‰шk_р €тн‰л‰р, М‰чк‰р‰л‰р, Сатышлар, Тымытыклар, Кышкарлар, М‰Sг‰рл‰р k‰м башка иске м‰д‰ни _з‰кл‰р ни чаклы материал, документ, хатир‰ бирерл‰р!.. Насыйри мен‰ шул эзл‰н_не гам‰л бел‰н к_рс‰тк‰н». Г. ИбраkимовныS бу чакыруы б_генге к™н ™чен д‰ м™kим. Ч™нки т™б‰к тарихын ™йр‰н_ халкыбызныS _тк‰н буын k‰м м‰д‰ниятен тагын да тулырак, Gентекл‰бр‰к ачыкларга ярд‰м ит‰.
К.Насыйри татар халык авыз иGатын Gыю, ™йр‰н_ k‰м ф‰нни эшк‰рт_ буенча зур эш алып бара. Ул аларны Gыя, эшк‰рт‰, Gентекл‰п тикшер‰ k‰м аннан соS гына календарьларында файдалана. 1881 нче елда чыккан календаренда К.Насыйри “Халык арасында т‰Gриб‰л‰р буенча к™н k‰м kава _зг‰р_неS гал‰м‰тл‰ре б‰янында” диг‰н бер б_лек бир‰. Ул бу б_лект‰ халык арасында телд‰н-телг‰ й™ртел‰ торган т™рле образлы с_зл‰рне, сынамышларны язып чыга. Мен‰ шулардан бернич‰ мисал: “Январь аенда 6 сында тулы ай - язгы ташу суга бай; 6 сында бик Gылы – кырда икм‰к бик куе; 6 сында ябалак кар – кырда икм‰к бик уSар; 26 сында булса аяз – бик н‰фис килер яз.Февраль ‰_в‰л киче аяз - бик матур килер яз; 2 сенд‰ ирт‰ бел‰н кар - ашлык ирт‰ ч‰чк‰не уSар; март: марттагы кар – бакча Gимешен‰ бик ярар: 17 сенд‰ к™нн‰р елтырый - тауларда сулар чылтырый” k‰м башкалар.
1881 нче елгы календаренда ул «Казан б‰ете», «Шаkгали б‰ете» кебек ‰с‰рл‰рне, Казан ш‰k‰ренеS салынуы, Кабан к_ле турында халыктан язып алган к_п кен‰ риваятьл‰рне урнаштыра.
1883 ел ™чен чыгарылган календаренда К. Насыйри легендалар, ‰киятл‰р бастыра. Гомум‰н, Каюм НасыйриныS язып алган k‰м календарьларында басылган ‰киятл‰ре балаларга т‰рбия бир_ максатын к_зд‰ тотып сайланганнар. Ул ‰киятл‰ренд‰ тапкырлык, хезм‰т с™юч‰нлек турында язган.
К.Насыйри т‰рбия турында к_п язган. Ул педагогика ™лк‰сенд‰ге фикерл‰рен шулай ук _зенеS календарьларында да бастырып барган.
1887 нче елда чыккан календаренда ул “Могайнетдин ”исемле м‰кал‰сен бастыра. Бу м‰кал‰сенд‰ ул балаларну укыту-т‰рбия ит_ эшл‰ренд‰ булган Gитешсезлекл‰рне т‰нкыйть итеп чыга, укыту эшл‰рен т‰ртипк‰ салырга чакыра. Бу м‰кал‰сенд‰ шулай ук балаларга укытылачак д‰реслекл‰рне алдан билгел‰рг‰, ‰зерл‰п куярга чакыра. Гомум‰н, К.Насыйри k‰рбер календаренда т‰рбия м‰сьл‰сен‰ караган м‰кал‰л‰рг‰ зур урын бир‰. 1881 нче елда чыккан календаренда аныS “Т‰рбия”диг‰н махсус м‰кал‰се басылган була. Ул бу м‰кал‰сенд‰ укытучы булган кешенеS киS белемле, т™рле ф‰нн‰рд‰н х‰зерлекле булуы ™стен‰, т‰рбия юлларын бел_ен шарт итеп куя.
Без чагыштырып карау ™чен т™рле елларда бастырылган “Балалар календаре”на (Казанда Татарстан китап н‰шрияты тарафыннан иGат ителг‰н, 1990), “Татар календаре”на (Казанда Татарстан китап н‰шрияты тарафыннан иGат ителг‰н, 1996) k‰м 2014, 2015 нче елларда чыккан татар м™селман балалары ™чен язылган “Фатиха” календарена м™р‰G‰гать иттек. j‰м аларныS k‰рберсе билгеле бер максатка - милл‰тебезне, телебезне саклап калу, милли _заSны _стер_не к_зд‰ тотып т™зелг‰нлеген‰ инандык . К. Насыйри фикеренч‰, телнеS кеше, милл‰т тормышында ‰k‰мияте бик зур. Телне югалтмауда, аны камилл‰штер_д‰ календарьлар элек т‰, х‰зер д‰ м™kим роль уйнаган k‰м уйный.
К_з‰т_л‰рд‰н к_ренг‰нч‰, х‰зерге заман календарьлары д‰вамчылык принцибы бел‰н т™зелг‰н. Алар Каюм баба калыбыннан ‰лл‰ ни аерылмый кебек. Бу - Каюм Насыйри эшч‰нлеге ‰д‰биятыбыз, ф‰небез _сешен‰ к™чле эт‰ргеч бир_ен д‰лилл‰_че фактор .
Каюм Насыйри иGат итк‰н календарьларда т‰рбия м‰сь‰л‰л‰рен‰ к_п урын бирелг‰н, дидек. Аларда ул белем-т‰рбия бир_неS берлеген k‰м д‰вамчанлыгын, ‰хлакый k‰м гуманистик т‰рбиянеS м™kимлеген к_рс‰т‰, “k‰р бер н‰рс‰неS,ди ул,чиге... бардыр. €мма гакылныS чиге в‰ соSы юктыр... Гакыл в‰ т‰Gриб‰ бер-берсен‰ ярд‰мче булмакта Gир бел‰н су кебектер. (М‰гъл_м ки), су бел‰н Gир бер-берсенн‰н башка бер н‰рс‰ (д‰) _стер‰ алмыйдыр...” К. Насыйри фикеренч‰, ата-ана, м™галлим ш‰хси яктан балага т‰рбиялелекнеS _рн‰ге булып торырга тиеш.
Без ™йр‰н‰ торган календарьларда да ‰леге темага караган м‰кал‰л‰р, Каюм НасыйриныS “Китабы-‰т-т‰рбия” ‰с‰ре ™лешл‰рг‰ б_леп бирелг‰н. Бу ‰с‰рнеS баш ™леше 1994нче, 1995 нче елларда чыккан “Татар- м™селман числалык”ларында басылган. Шулай ук “€д‰п.Гад‰т.” рубрикасында ата-ана k‰м бала арасындагы м™н‰с‰б‰тл‰рг‰ багышланган хезм‰тл‰р урын алган.
Каюм Насыйри иGат итк‰н календарьларда т™рле темаларга караган ф‰нни k‰м ‰д‰би м‰кал‰л‰р урнаштырылуы турында да ‰йтеп _тк‰н идек. “Татар календаре”нда да “Т™г‰л ф‰нн‰рд‰ м™селман беренчелеге” рубрикасы астында ф‰нни (€бел-Вафа” k.б) k‰м ‰д‰би м‰кал‰л‰р (“Сабантуй биз‰кл‰ре”, “Г™наk анасы” k.б), ‰д‰би ‰с‰рл‰р урын алган. Шулай ук “Тарих с‰хиф‰л‰ре” рубрикасында тарихи х‰б‰рл‰р бирелг‰н( М‰с‰л‰н, “Милли батырларга – k‰йк‰л”) . “Балалар календаре”нда да тарихи темаларга м‰кал‰л‰р ( “Якты учаклар”, “Язу ‰лифт‰н башлана” ) k‰м ГалимGан Ибраkимов, Ш‰йхи Маннур, Гом‰р Б‰широв ‰с‰рл‰ренн‰н ™зекл‰р бирелг‰н.
К. Насыйри гомере буе халык авыз иGаты ‰с‰рл‰рен туплау, гыйльми ™йр‰н_ k‰м укучыларга Gиткер_ бел‰н ш™гыльл‰нг‰нен иск‰ртк‰н идек. Халык авыз иGаты ‰с‰рл‰ре, фольклорга м™н‰с‰б‰тле фикер-к_з‰т_л‰рен К. Насыйри _зенеS календарьларында да бастыра. Анда риваятьл‰р, сынамышлар, м‰каль-табышмаклар, Gырлар урнаштырыла. Каюм Насыйри календарьларында кулланылган табышмакларны без ™йр‰нг‰н “Балалар календаре”нда да очратырга була. М‰с‰л‰н: “Ялт- йолт ит‰р ялмап йотар”, “Ай к_рде, кояш алды”, “Д_рт татар, д_ртесе бер тишект‰н атар” k.б.
К. Насыйри туплаган сынамышлар аеруча кызыклы. Аларда ха лыкныS к_з‰т_л‰ре, тормыш т‰Gриб‰се, мифологик к_заллаула ры аеруча калку чагылган. М‰с‰л‰н: “Март беренд‰ аязаяз булыр б™тен яз”; “Май ае салкын булса, игенг‰ туклык”; “Тычканнар, к_сел‰р ояны тир‰н казысакыш суык булыр”; “ЯSгыр алдыннан балык лар су ™стен‰ сикерер”.
Шул ук вакытта календарьларда бер гасырдан соS да К. Насыйри язган сынамышларныS куллануын к_рерг‰ була. М‰с‰л‰н,”Февраль : ‰_в‰л киче аяз –бик матур килер яз” сынамышы “Балалар календаре”нда т_б‰нд‰геч‰ бирел‰. ”€_в‰л киче аяз- бик соS килер яз”. Кайбер сынамышлар моннан 100 ел элек ничек кулланган булсалар, х‰зер д‰ н‰къ шулай кулланылалар. ”ЯSгыр буласы булса, томан к_т‰рел‰. Томан Gирг‰ т™шс‰, аяз булыр. Йолдызлар куе к_ренс‰, салкын булыр, сир‰к к_ренс‰ – Gылы булыр.” Бу сынамышлар Каюм Насыйри тарафыннан язылган сынамышларныS ‰ле кайберл‰ре ген‰. Алар бернинди _зг‰рт_л‰рсез х‰зерге заман календарьларында кулланылганнар.
К_рг‰небезч‰, календарьлар арасында т™зелешл‰ре, яктыртылган материаллары буенча да охшашлыклар шактый к_п. Каюм Насыйри иGат итк‰н календарьларда табигать турындагы белешм‰л‰р, медицина ™лк‰сен‰ караган материаллар бирел‰. Б_генге к™н календарьларында да медицина ™лк‰сен‰ караган материаллар зур урын алып тора. “Татар календаре”нда, “Балалар календарьлары”нда да табигать турындагы белешм‰л‰р k‰м “Табигать дарухан‰се”, “Шифалы, хуш исле” исеме астында т™рле авыруларны _л‰нн‰р бел‰н д‰валау ™чен киS‰шл‰р урын алган.
Каюм Насыйри башка ™лк‰д‰ге хезм‰тл‰ре бел‰н берр‰тт‰н календарьлар т™з_д‰, аларда материаллар туплау, т™рле темаларга язу буенча _зенн‰н соS кил‰ч‰к буыннарга зур мирас калдырган ш‰хес. Б_генге к™нд‰ д‰ аныS календарьларында бирелг‰н материаллар, календарьлар т™з_д‰ге алымнары, ул яктырткан темалар актуаль булып тора. j‰м аннан _рн‰к алып, аныS рухында иGат ителг‰н календарьларда без шушы ук материалларны очратабыз.
АныS иGат мирасы еллар узган саен кыймм‰тен арттыра бара. Б™ек м‰гъриф‰тчебез, тел белгечебез Каюм Насыйри турында яSадан-яSа материаллар басылып тору, аныS хезм‰тл‰рен‰ багышлап ф‰нни конфренциял‰р _тк‰р_ шуныS бер ачык мисалы булып тора. Каюм НасыйриныS эшч‰нлеге – милл‰тк‰ фидакарьл‰рч‰ хезм‰т ит_неS б™ек _рн‰ге. АныS китаплары, календарьлары – х‰зерге тормышыбыз ™чен д‰ аваздаш булган бай х‰зин‰.
Кулланылган ‰д‰бият:
Гали‰хм‰тов И. Каюм Насыйри k‰м К.Д.Ушинский. “Совет м‰кт‰бе”, 1990, № 3, 54 бит.
Гайнуллин М.Х. Татар ‰д‰бияты. XIX й™з. 124-217 битл‰р. Татарстан китап н‰шрияты, 1968 ел.
Балалар календаре. Татарстан китап н‰шрияты, 1990 ел.
Каюм Насыйри. Сайланма ‰с‰рл‰р (икенче том). Казан, Татарстан китап н‰шрияты, 1975 ел.
МиSнегулов Х., Садретдинов Ш. €д‰бият, 9 класс. Казан, “М‰гариф”. 2000 ел.
МиSнегулов Х., Гыймадиева Н. Татар ‰д‰бияты. Казан, “М‰гариф” н‰шрияты, 2000 ел.
Татар календаре 1996. Татарстан китап н‰шрияты, 1996 ел.
Татар м™селман балалары ™чен календарь “ Фатиха”. Идел-Пресс” полиграфия н‰шрият комплексы. 2014 ел
Татар м™селман балалары ™чен календарь “ Фатиха”. Идел-Пресс” полиграфия н‰шрият комплексы. 2015 ел
.
13 PAGE \* MERGEFORMAT 14315
15