Научная работа по татарскому языку на тему Каюм Насыйри (9 класс)
Татарский язык и литература
(предметно –тематические направления)
Научно- исследовательская работа
Тема работы: Каюм Насыйри – милл‰тебезнеS нуры.
Выполнила:
Цыбульская Элина Витальевна
ученица 9 класса
Муниципального автономного общеобразовательного учреждения города Набережные Челны «Средняя общеобразовательная школа №50 с углубленным изучением отдельных предметов»
Научный руководитель:
Назипова Зульфия Равильевна
учитель высшей
квалификационной категории
Казань- 2015
Эчт‰лек
Кереш.............................................................................................................. 2-3
Каюм Насыйри – милл‰тебезнеS нуры........................................................3-4
Ф‰нне _стер_д‰ге хезм‰те.............................................................................4-6
Йомгак.............................................................................................................6-7
Кулланылган ‰д‰бият.................................................................................... 7-8
Х‰терл‰_д‰н курыкма син!
^тк‰нн‰рне онытма син! Бел син ерак бабайларныS Ничек итеп к™н итк‰нен. Нинди уйлар, нинди моSнар
Безг‰ калдырып китк‰нен. Р.Ф‰йзуллин.
I.Кереш
Туган ил, туган тел. Бу ике с_зне k‰ркем х™рм‰т бел‰н ‰йт‰, алар бер-берсен‰ аваздаш булып ишетел‰.^з туган телен‰, тарихына х™рм‰те булмаган кешенеS башка телл‰рг‰ д‰, _з ата-анасына, _з Ватанына _з халкыныS м‰д‰ниятен‰ k‰м с‰нгатен‰, тарихына да х™рм‰те булмый.
Татар теле - татар халкы ™чен уртак милли тел, бу телд‰ миллионлаган татар халкы _зара аSлаша, аралаша ала, _зенеS тарихын ™йр‰н‰, т™рле ф‰нн‰рне _зл‰штер‰, м‰д‰ни байлыгы бел‰н таныша, _з эшенд‰ алардан иGади файдалана ала.
Бу теманы без актуаль дип атыйбыз, ч™нки без k‰рберебез _зебезнеS _тк‰нне яхшы белерг‰, аннан гыйбр‰т алырга, ™йр‰нерг‰ тиешбез.
Бу теманы сайлавыбызныS т™п максаты-‰дип, галим иGатын ™йр‰н_, тикшер_.
Бу бурычка иреш_ юлында безг‰ б™ек ш‰хес Каюм ага НасыйринеS иGаты, тормышы турында язылган байтак ист‰лекл‰р, м‰кал‰л‰р бел‰н танышырга туры килде. Каюм ага НасыйринеS б™тен тормышы чагылыш тапкан китапларда без _зебезне кызыксындырган бик к_п сорауларга Gавап таптык. Эш барышында кулланылган методлар: эзл‰н_, чыганаклар анализы, синтез, к_з‰т_.
ЭшнеS структурасы.
Ф‰нни эшебез кереш, т™п ™лешт‰н, йомгаклаудан, ‰д‰бият исемлегенн‰н тора. Татар теле _зенеS _сеш д‰веренд‰ т™рле кыенлыкларны, кирт‰л‰рне _тте. Халык к_пме изелс‰ д‰, ана телен саклап калды. € милл‰тнеS саклануы турыдан-туры телг‰ б‰йле. Ч™нки гыйлем алу, аSны _стер_, д™ньяны танып бел_ k‰м аралашу туган тел аша тормышка ашырыла. Тел бетс‰, милл‰т бет‰, халык бет‰ Татар халкында элек-элект‰н зур мирас туплап, иGади эзл‰н_л‰рг‰ омтылган ш‰хесл‰р к_п булган. Алар арасында милл‰тк‰ хезм‰т ит_, аныS аS-белем д‰р‰G‰сен к_т‰р_ ™стенд‰ армый-талмый хезм‰т ит_чел‰р д‰ шактый.
ШуларныS берсе, б™ек ш‰хес Каюм ага Насыйри. Без Каюм НасыйриныS галим, журналист-энциклопедист, тарихчы, тел белгече, фольклорчы, язучы, т‰рбияче, м‰гъриф‰тче ик‰нлеген бел‰без.
Татар теленеS _сешенд‰ К. НасыйриныS к_пкырлы эшч‰нлеге зур урынны алып тора. АныS хезм‰тл‰ре татар халкын белемле, т‰рбияле ит_д‰ _зен‰ к_р‰ бер м‰кт‰п, университет булды. Татарны татар итеп танытуда, аныS милли _заSын, рухи х‰терен _стер_д‰ Каюм НасыйриныS эшч‰нлеге искиткеч зур. Ул ш‰рык, рус, Европа казанышларын k‰м т‰Gриб‰сен к_рде, алардан иGади файдалануныS матур _рн‰кл‰рен бирде. €мма К. Насыйри ™чен барыннан да элек татарныS _з Gирлегенд‰, _зенеS рухи мирасына таянып _с_е кыймм‰т иде. j‰м шуSа к_р‰ д‰ ул т™п игътибарын татарныS телен, тарихын, гореф-гад‰тл‰рен, с_з с‰нгатен ™йр‰т_г‰ юн‰лтте, таралып, сибелеп яткан к_п кен‰ х‰зин‰л‰рне замандашларына k‰м кил‰ч‰к буын укучыларына Gиткерде.
Каюм Насыйри татар теленеS ‰д‰бият k‰м ф‰н теле була алуын k‰м шуSа хаклы ик‰нлеген исбат ит‰. Каюм Насыйри татар теле гыйлемен _стер_д‰ k‰м с_злекл‰р т™з_д‰ ‰k‰миятле эшл‰р башкара.Татар теленеS аSлатмалы с_злеген т™зи, русча-татарча, татарча- русча с_злекл‰р бастырып чыгара.Матемематика, география,грамматика ф‰нн‰ренн‰н аSлаешлы терминнар булдыру ™чен тырыша.Татар теленеS ф‰нни-терминологик эшен‰ к_п хезм‰т куя.Ул татар теленеS _з Gирлеген‰ нигезл‰нг‰н терминнарны булдыру бел‰н берр‰тт‰н, халыкара гомуми терминнарны русча кулланылганча алу ягында була.
Каюм НасыйриныS эшч‰нлеге – милл‰тк‰ фидакарьл‰рч‰ хезм‰т ит_неS б™ек _рн‰ге. АныS китаплары – х‰зерге милли тормышыбыз ™чен д‰ аваздаш булган бай х‰зин‰.
II.Каюм Насыйри – милл‰тебезнеS нуры.
К. НасыйриныS гаять к_пкырлы эшч‰нлеге т™п ике зур тармакка б_лен‰: гыйльми – м‰гъриф‰тчелек k‰м ‰д‰би – т‰рGем‰челек юн‰лешл‰ре. ШуSа к_р‰ без аны зур галим ген‰ т_гел, зур ‰дип дип т‰ атыйбыз.
Каюм НасыйриныS беренче практик эше – укытучылык хезм‰те бел‰н башланып кит‰. Ул барлык гомерен язучылык эшен‰, ф‰нг‰ багышлый, барлык к™чен китаплар, д‰реслекл‰р язуга сарыф ит‰. ХалыкныS тарихи _сешенд‰ тир‰н эз калдырган данлы улы, кешелек б‰хете ™чен к™р‰шк‰ зур ™леш кертк‰н галим k‰м ‰дип була.
К.НасыйриныS т™п педагогик принцибы – укыту-т‰рбияд‰ халыкчанлык. АныS фикеренч‰, k‰р бала _з ана теленд‰ белем алырга тиеш. Бу максатны тормышка ашыру тел‰ге бел‰н ул “Татар теленеS аSлатмалы с_злеге”н т™зи, д‰реслекл‰р яза. Т‰рбияд‰ халыкчанлык идеясен‰ ул гади халык, аныS тормышын, к™нк_решен, балаларын т‰рбиял‰_ гам‰лен ™йр‰н_ н‰тиG‰сенд‰ кил‰. АныS раславынча, бары тик туган тел k‰м ‰д‰бият яшь буынны чын м‰гън‰сенд‰ кеше итеп т‰рбияли. Каюм Насыйри яшь буынны т‰рбиял‰_д‰ туган тел k‰м ‰д‰биятка зур ‰k‰мият бир‰. Каюм Насыйри т‰рбияд‰ башка халыкларныS т‰рбия системасын куллануны т‰нкыйтьли. АныS фикеренч‰, халыкныS артта калуы – туган телне белм‰венд‰. Кеше туган теленд‰ с™йл‰ш‰, фикер й™рт‰ белерг‰ тиеш, башка телл‰рне ™йр‰нг‰нче _з туган телен бел_ шарт.
Галим _зенеS хезм‰тл‰ренд‰, укытучылык эшч‰нлегенд‰ халыкныS педагогик мирасына, т‰рбияд‰ халыкчанлыкка, гуманлылыкка зур ™стенлек бир‰, k‰м бу аныS т™п педагогик принцибы булып ‰верел‰. Ул халык т‰рбиясенеS кешене белем-гыйлемле k‰м ‰д‰п-‰хлаклы итеп _стер_г‰ гаять зур ™леш керт_ен д‰лилли, татар халык педагогикасын k‰рьяклап ™йр‰н_г‰ к_п к™ч куя. Кыскасы, аныS хезм‰тл‰ре татар халкыныS т‰рбия т‰Gриб‰сен‰ нигезл‰неп иGат ител‰.Каюм НасыйриныS т‰рбия турындагы фикер-карашлары, халык т‰рбиясе т‰Gриб‰сенн‰н туплаган т‰гъбир – н‰сыйх‰тл‰ре татар халкын, аеруча яшьл‰рне рухи-‰хлакый саф, ‰йл‰н‰ – тир‰д‰ге тиск‰ре, Gинаятьчел к_ренешл‰рд‰н гыйбр‰т ала бел‰ торган, “н‰феснеS Gинаять Gит‰кчесе” булуын аSларга с‰л‰тле ш‰хес итеп агарту – формалаштыруда гаять бай k‰м _зенч‰лекле чыганак булып торалар. Аларда явызлыкны к_ралмау, аSа н‰фр‰т, яшьл‰рне андый гам‰лл‰рд‰н йолып калу, кешелеклелек, м‰рх‰м‰тлелек т‰рбиял‰_ т™п максат итеп карала. Ничек булырга кир‰клек турында в‰газь уку, _гетл‰_ аныS ™чен т‰рбияд‰ т™п принцип т_гел, ул яманны k‰м яхшыны, явызлыкны k‰м т‰_фыйклыкны, н‰фесне k‰м чик-чаманы ян‰ш‰ куеп, чагыштырып т™шенерг‰ ярд‰м ит‰. Бу уSайдан аныS “Китаб-‰т-т‰рбия” диг‰н хезм‰те – аеруча кыймм‰тле k‰м бай чыганак. Ул k‰р т‰рбияче – укытучыныS, ата-ананыS , яш_смернеS ™ст‰л китабы булырга хаклы. Ни аяныч, к_пл‰ребез шул затлы рухи х‰зин‰ турында х‰б‰рдар т_гел яки изге максатларда аннан файдаланмый. Андагы н‰сыйх‰тл‰рне укып чыгу гына берни бирми, шуSа к_р‰ k‰рберсенеS гыйбр‰тле эчт‰леген б_генге чынбарлыктан, яш‰_ тир‰легенн‰н Gанлы мисаллар ярд‰менд‰ анализлап, проблемалы сорауларны х‰л ит_ процессында т™шенерг‰ кир‰к.
К. Насыйри халыкны агарту максатында, г‰зит чыгару хакында хыяллана. Исеме д‰ нинди символик: «ТаS йолдызы!». €мма патша х™к_м‰те аSа бу изге ниятен гам‰лг‰ ашырырга р™хс‰т бирми. €йтел‰се к_пме с_зл‰р, к_пме тел‰кл‰р ‰йтелмич‰ кала.
Шулай да К. Насыйри халыкка сабак бир_неS, белем-м‰гъриф‰т таратуныS бер ысулын таба. Ул да булса – еллык ™ст‰л календаре чыгару. АныS беренче саны 1870, ‰ соSгысы 1896 елда д™нья к_р‰.
К. Насыйри календарьлары т™рле характердагы материалларга гаять бай. Анда без, табигать турындагы белешм‰л‰рд‰н тыш, ф‰нни м‰гъл_матлар, ‰д‰би ‰с‰рл‰р, тарихи х‰б‰рл‰р, тормыш яSалыклары k‰м башкалар бел‰н очрашабыз. Каюм бабаныS чирек гасыр буена чыгарган календарьлары – билгеле бер д‰р‰G‰д‰ татар тормышыныS елъязмасы да ул.
2.Ф‰нне _стер_д‰ге хезм‰те.
Татар халкын т™рле ф‰н нигезл‰ре бел‰н иS беренче таныштыручы кеше
К. Насыйри була. К.Насыйри _зенеS гыйльми эшч‰нлеген м‰др‰с‰д‰ уку елларында ук башлап жиб‰р‰. АныS _зе ис‰н вакытта ук татар h‰м рус телл‰ренд‰ т™рле зурлыктагы 40лап китабы д™нья к_р‰ .
“Буш вакыт ” хезм‰те. Анатомия, табигать белеменн‰н кыскача м‰гъл_матлар бел‰н таныштыра. Ул математика буенча” Хисаплык”, “Гыйльме k‰нд‰с‰” (геометрия), география буенча “Истыйляхате G‰гърафия”, “F‰гърафия к‰бир” (I, II, III кис‰кл‰р) д‰реслекл‰ре, игенчелекк‰ караган “Гыйльме зирагать”, ботаникадан “Г™лзар в‰ ч‰м‰нзар” китапларын бастыра. Гыйльми k‰м ‰д‰би хезм‰тл‰ре басылып чыга башлагач, кеше к_зен‰ к_ренг‰н саен аны т™рлеч‰ м‰сх‰р‰л‰п с_г‰л‰р, хурлыйлар, аноним хатлар бел‰н куркытып, эшенн‰н туктатмакчы булалар. Шул ук вакытта укучы яшьл‰р, тюркологлар аныS хезм‰тл‰рен хуплыйлар. Ул Казан университетыныS Археология, тарих k‰м этнография G‰мгыяте хакыйкый ‰гъзасы итеп сайлана. Ш. М‰рGани, Г.Ильяси кебек укымышлылар бел‰н Казан университеты каршындагы Археология, тарих, этнография ж‰мгыяте утырышына й™ри, докладлар ясый. Шулай итеп, ул р‰сми р‰вешт‰ ф‰н хезм‰тк‰ре итеп таныла. Д‰реслекл‰р, китаплар яза. Гаризалар язып бир‰, т‰рGем‰ ит‰, китаплар сата. Д‰реслекл‰рен‰ карталар сыза, басылган китапларны т™пли, р‰семн‰р т™шер‰. Математика, география, табигать ф‰нн‰ре буенча татарча терминнар-безг‰ Каюм Насыйри калдырган мирас. К. Насыйри – балалар укытуда д‰рес k‰м т‰рGем‰ алымнарын яSача кору буенча м‰гариф ™лк‰сенд‰ _зенн‰н соS кил‰ч‰к буыннарга зур мирас калдырган ш‰хес. Б_генге к™нд‰ ул халык педагогикасы буларак билгеле. Ул _зенеS укытучы хезм‰тен духовное училищеда, аннан соS шуныS д‰вамы булган семинарияд‰ татар теле м™галлиме булып эшл‰_д‰н башлый. Ул русларга татар теле ™йр‰т_г‰ 15 ел гомерен багышлый. АныS семинарияд‰ге бер ш‰керте П.П. Масловский соSыннан татар теле буенча галим булып кит‰. К. Насыйри 1871 нче елда татар балаларына русча укытуны татар м‰гарифе тарихында иS беренче оештырып Gиб‰р_че була. Каюм Насыйри- т™рле ф‰н нигезл‰ре бел‰н татар халкын ана телендэ
таныштыручы . Математика ф‰не буенча “Хисаплык”, геометрия буенча
“Гыйльме п‰нд‰с‰” д‰реслекл‰ре яза . Зур к_л‰мле география китабын ‰зер-
ли . Шулай ук игенчелек, ботаника буенча китаплар чыгара, _зе сызган кар-таларын каленьдаренда бастыра .
Ул татар теленеS ‰д‰бият hэм ф‰н теле була алуын h‰м шуSа хаклы ик‰нлеген исбат итэ. К.Насыйри татар теле гыйлемен _стер_д‰ h‰м с_злекл‰р т™з_д‰ ‰h‰миятле эшл‰р башкара. Татар теленеS аSлатмалы с_злеген т™зи, русча-татарча, татарча-русча с_злекл‰р бастырып чыгара. Математика, география, грамматика ф‰нн‰ренн‰н киS массага аSлаешлы терминнар булдыру ™чен тырыша. Татар теленеS ф‰нни-терминологик эшен‰ к_п хезм‰т куя. Ул татар теленеS _з Gирлеген‰ нигезл‰нг‰н терминнарны булдыру бел‰н берр‰тт‰н , халыкара гомуми терминнарны русча кулланылганча алу ягында була.
НасыйриныS т™рле ф‰нн‰р ™лк‰сенд‰ге эшч‰нлеге бел‰н танышу ™чен, мин €.М.ХуGи‰хм‰товныS “М‰гъриф‰т йолдызлыгы” диг‰н хезм‰тен ™йр‰неп чыктым. Шулай итеп, НасыйриныS иS зур хезм‰тл‰ренн‰н берсе – тел ™лк‰сенд‰ге эшч‰нлеге диг‰н н‰тиG‰ ясадым. Телче буларак, ул бик катлаулы, к_п яклы хезм‰тл‰р язды: татар теленеS ‰д‰би k‰м ф‰н теле була алуын исбат итте. Замандашларыннан берсе булып, ‰д‰бият k‰м ф‰н телен халыкныS с™йл‰м телен‰ якынайту м‰сь‰л‰сен к_т‰реп чыкты. Мифология k‰м этнографияг‰ караган хезм‰тл‰ренд‰, Насыйри тарих язучылары тарафыннан кузгатылмаган, тикшерелм‰г‰н материалларны табып, ф‰н д™ньясына тапшыруны бурыч итеп куйды. Т‰рбия k‰м педагогика ™лк‰сенд‰ге фикерл‰ре д‰, гаять ‰k‰миятле. Ул зур т‰Gриб‰ле укытучы-практик кына т_гел, шул бай т‰Gриб‰ нигезенд‰ теоретик хезм‰тл‰р язган педагог та. Насыйри музыка ™лк‰сен д‰ читт‰ калдырмый, музыка файдасына с™йли. FырныS, музыканыS к_Sелг‰ шатлык, эшт‰ батырлык бир_ен ‰йт‰. Халык авыз иGатын, гад‰т-йолаларын гомере буе ™йр‰н‰, Gыя. ШуныS н‰тиG‰сенд‰ тарих, археология ™лк‰сенд‰ д‰ к_ренекле хезм‰тл‰р туа. Шулай ук математика, география, физика, медицина k‰м башка к_п т™рле ф‰нн‰р ™лк‰л‰ренд‰ эшли. j‰р башлаган эшен юлда калдырмыйча башкарып чыгара k‰м шунлыктан уSышка иреш‰.
К.НасыйриныS иGаты, эшч‰нлеге халыкчанлык бел‰н сугарылган. Бу аныS халык ™чен ‰k‰миятле м‰сь‰л‰л‰рне к_т‰р_енд‰, халык м‰нф‰гатьл‰рен яклавында k‰м китапларында халык иGатына киS урын бир_енд‰ к_рен‰.
Н‰тиG‰ ясап, шуны ‰йтерг‰ м™мкин, К.НасыйриныS гаять к_п кырлы эшч‰нлеге т™п ике зур тармакка б_лен‰: гыйльми-м‰гъриф‰тчелек k‰м ‰д‰би-т‰рGем‰челек юн‰лешл‰ре. ЯSа татар ‰д‰бияты _сеп кит‰р ™чен г_яки ул туфрак йомшарта, т_т‰лл‰р ‰зерли, _зе д‰ беренче г™лл‰р _стер‰ башлый. ШуSа к_р‰ аны зур галим ген‰ т_гел, зур ‰дип дип т‰ атыйлар. Мин К.Насыйрины, аныS эшч‰нлеген х™рм‰т ит‰м.
III.Йомгак
Каюм Насыйри хезм‰тл‰ре б_генге к™нд‰ д‰ _зенеS ‰k‰миятен югалтмаганнар.Алар яшь буынны т‰рбиял‰_д‰ б_ген д‰ ‰k‰миятле.Каюм НасыйриныS тормыш юлыныS тарихи булуы бел‰н берр‰тт‰н, яшь буынны т‰рбиял‰_д‰ д‰ _т‰ гыйбр‰тле k‰м ‰k‰миятле булып г‰_д‰л‰н‰. АныS k‰р кылган гам‰ле безнеS б_генге к™н бел‰н искиткеч аваздаш.
К.Насыйри к_пкырлы эшч‰нлек алып бара k‰м иGтимагый фикер _сешен‰, татар теленеS гыйльми нигезл‰рен булдыруда, халык авыз иGаты ‰с‰рл‰рен Gыеп бастыруда, алар бел‰н башка халыкларны таныштыруда, яшь буынга т‰рбия k‰м белем бир_д‰, ниkаять, ‰д‰биятны яSа сыйфатлар бел‰н баетуда _зенн‰н зур ™леш кертеп, бай ‰д‰би-м‰д‰ни мирас калдыра. Каюм Насыйри б™тен гомерен безнеS халкыбызны агартып, аSа культура хезм‰те, ‰д‰би хезм‰т к_рс‰т_г‰ багышлаган .
Б™ек рус халкы ярд‰менд‰ татар халкыныS да б‰хетле тормышка иреш_ен‰ чын к_Sелд‰н ышанган, татар балаларын, беренче буларак, русча укыту эшен‰ GиS сызганып керешеп, кагылу-с_гел_л‰рг‰, эз‰рлекл‰_л‰рг‰ карамастан, армый –талмый эшл‰г‰н К. НасыйринеS хезм‰тл‰ре зур игътибар бел‰н ™йр‰нел‰, х™рм‰т бел‰н иск‰ алына. АныS халыкларыбыз арасында дуслык, туганлык тойгыларын т‰рбиял‰_ ™чен гади ген‰ итеп ‰йтк‰н с_зл‰ре б_ген д‰ к™чле яSгырыйлар. КапитализмныS авыр шартларында татарлар арасында прогресс k‰м демократия ™чен к™р‰ш башлаган К. Насыйри исеме – б_ген илебезнеS иS к_ренекле кешел‰ре р‰тенд‰ урын алды.
Алдагы уку елларында мин К. НасыйринеS башка ‰с‰рл‰рен уку тел‰ге бел‰н янам .
IV.Кулланылган ‰д‰бият
1.Гайнуллин М.Х. Каюм Насыйри. – Казан: Татар.кит.н‰шр., 1975.
2. Гайнуллин М.Х. , Ханзафаров Н.Г., Гайнетдинов М.В., €хм‰тов Р.€. Татар ‰д‰бияты тарихы: 2 нче том. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 1985.
3. М‰гариф. // №2. – Казан, 1995.
4.М‰гариф. // №6. – Казан, 2001.
5.МиSнегулов Х.Й., Гыймадиева Н.С. Татар ‰д‰бияты. Рус теленд‰ гомуми белем бир_ м‰кт‰бенеS 10 нчы сыйныфы ™чен д‰реслек-хрестоматия. Казан: Татар. кит. н‰шр., 2012.
6.Насыйри К. Сайланма ‰с‰рл‰р. Ике томда. Икенче том. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 1975.
7. Насыйри К. Сайланма ‰с‰рл‰р. Д_рт томда. Икенче том. – Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003.
13PAGE \* MERGEFORMAT14215
15