Каюм Насыйри исеменд?ге ХII т?б?кара ф?нни-гам?ли конференция Каюм Насыйрины? математика ?лк?сенд?ге эшч?нлеге
Каюм Насыйри исеменд‰ге ХII т™б‰кара ф‰нни-гам‰ли конференция
Каюм НасыйриныS
математика ™лк‰сенд‰ге эшч‰нлеге
Яшел ^з‰н ш‰k‰ре
А.С.Пушкин исеменд‰ге
9 нчы лицейныS
10 нчы Б сыйныфы укучысы
С‰етова €лфиянеS эше
Укытучы: З‰йнуллина Дания Х‰бир кызы
Яшел ^з‰н, 2014 нче ел.
Эчт‰лек
Кереш ™леше ............................................. 3
Т™п ™леш .................................................... 4
2.1 “Хисаплык яки гыйльме хисап”
д‰реслеге турында ..............................
2.2. Геометрия ф‰нен‰ караган
хезм‰тл‰ре ............................................
Йомгаклау ™леше .........................................
4. Кулланылган ‰д‰бият ..................................
Кереш ™леше
j‰рбер халыкныS тарихи _сешенд‰ тир‰н эз калдырган данлыклы уллары, кешелек б‰хете ™чен к™р‰шк‰ зур ™леш кертк‰н галимн‰ре k‰м ‰дипл‰ре була. Каюм Насыйри – татар халкыныS, ‰н‰ шундый олы х™рм‰тк‰ лаек булган к_ренекле м‰гъриф‰тче, галим. Ул б™тен тормышын, б™тен талантын татар халкына хезм‰т ит_г‰ багышлаган. Ярты гасыр д‰вамында т_земле k‰м н‰тиG‰ле иGат итеп, тел, ‰д‰бият, халык авыз иGаты, математика, география, биология, физиология, анатомия, медицина, табигать белеме, археология, тарих, мифология, этнография, музыка, сызым k‰м башка ф‰нн‰р ™лк‰сенд‰ 40 тан артык хезм‰т бирг‰н.
Белг‰небезч‰, 2014 нче ел Татарстанда k‰м Россияд‰ математика елы дип т‰ игълан ителде. Шул с‰б‰пт‰н ‰леге эшемд‰ мин Каюм НасыйриныS математика ™лк‰сенд‰ге эшч‰нлеген‰ тукталып _т‰сем кил‰.
ЭшемнеS эзл‰н_ объекты булып, Каюм НасыйриныS математика ™лк‰сен‰ караган мирасы тора.
Минем алдымда торган бурычым: Каюм НасыйриныS математика ™лк‰сен‰ караган хезм‰тл‰рен ™йр‰н_.
ЭшемнеS ф‰нни яSалыгы k‰м ‰k‰мияте: Каюм НасыйриныS ф‰нни эшч‰нлеген, аныS татар халкына математикадан белем бир_ _сешен‰ кертк‰н ™лешен тулырак яктырту.
Т™п ™леш
Университетта алган белеме k‰м к_пьеллык педагогик т‰Gриб‰ Каюм Насыйрига 1870 нче елда семинарияд‰ укытучылык эшен туктатып, Казанда татарларга рус теленн‰н k‰м математикадан белем бир_ максаты бел‰н беренче рус-татар м‰кт‰бен оештыруга м™мкинлек бирг‰н.
Шул башлангыч м‰кт‰пт‰ ул 1876 нчы елга кад‰р укучыларны укыткан. Шул ук вакытта татар теленд‰ арифметика д‰реслеген т™з_ кир‰клеге туган.
1873 нче елда ул 188 битт‰н торган “Хисаплык яки гыйльме хисап” (“Арифметика или курс арифметики”) исемле д‰реслек т™зег‰н. Бу аныS математика ™лк‰сен‰ караган хезм‰тл‰ренн‰н беренчесе булган.
И.ПаульсонныS 1871 нче елда М‰ск‰_д‰ н‰шер ителг‰н китабына нигезл‰неп язылган ‰леге хезм‰тен Каюм Насыйри беренче дист‰ саннары арифметикасына багышланган. Ул арифметика укытучылары ™чен методик ярд‰млек булып хезм‰т итк‰н.
Бу д‰реслек т™рле практик м‰сь‰л‰л‰р чиш‰рг‰ ярд‰м ит_че кагыйд‰л‰р Gыентыгы р‰вешенд‰ язылган.
“Хисаплык...”та элек арифметикада кулланыла торган гар‰п терминнарыннан читк‰ китеп, ул татар терминнарын кертк‰н: “сан”, “Gыю”(сложение), “аеру” (вычитание), “сугу”(умножение), “б_л_” (деление). Болардан тыш: “Кимет‰се сан” (уменьшаемое), “алынасы сан” (вычитаемое), “калдык” (остаток), “сугылмыш сан” (множимое), “суккыч” (множитель), “сан чыгышы” (произведение), “б_лен‰се сан” (делимое), “б_лгеч сан” (делитель), “пай” (частное), “_лч‰_ саны” (число), _лч‰_ санын ваклау” (дробление).
Шуны ‰йтеп _т‰рг‰ кир‰к, Каюм НасыйриныS математикага кертк‰н терминнар татар ‰д‰би телен‰ нык кереп урнашканнар, х‰тта белем бир_ учреждениел‰ренд‰ б_ген д‰ актив кулланылалар (сан, Gыю, б_л_, аеру k‰м башкалар).
Каюм НасыйриныS 1878 нче елда язылган “j‰нд‰с‰ м‰сь‰л‰л‰ре” (“Геометрия м‰сь‰л‰л‰ре”) диг‰н икенче кулъязмасы иллюстрациял‰рг‰ бай булган. Текст эченд‰ k‰м битл‰р читенд‰ т™рле геометрик фигураларныS (почмак k‰м ™чпочмаклар, м‰чет манаралары, биналар, елга k‰м к_лл‰р) сызымнары китерелг‰н.
1895 нче елда Казан Император университеты типографиясенд‰ Каюм НасыйриныS “Истыйлях‰т гыйльме k‰нд‰се” (“Геометрия ф‰не терминнары”) диг‰н китабы д™нья к_рг‰н.
М‰гъриф‰тче бу китабында да гар‰пч‰ k‰м татарча терминнарны ян‰ш‰ кулланган. “Хатты м™стакыйм – туры сызык м‰гън‰сенд‰дер”, “хатты м™ст‰дир – т_г‰р‰к сызык дим‰ктер”, “з‰вия яки почмак дип ‰йт‰л‰р”, “м‰с‰лл‰с - ™чпочмак дип дим‰ктер” k‰м башкалар.
Д‰реслект‰ геометрик м‰гъл_матларныS к™нк_решт‰, к™нд‰лек тормышта кайларда кулланылуы шактый тулы к_рс‰телг‰н. М‰чет манаралары, биналар, агачлар k‰м тауларныS биеклеген, елга k‰м к_лл‰рнеS киSлеген, шулай ук ике предмет арасындагы ераклыкны табу кагыйд‰л‰ре бирелг‰н.
I. ЕлганыS киSлеген _лч‰_ ™чен, м‰с‰л‰н, К.Насыйри т_б‰нд‰ге ысулны т‰къдим ит‰: “... м‰с‰л‰н, бер кечер‰к елганыS киSлеген _лч‰м‰к булыйк. (Р‰с. 1) В ноктасында туктап, елганыS аргы ягында бер агачны (А) билгел‰п, елга аркылы шул агачка туры сызык фараз кыйлдык k‰м бу урынымызга билге ™чен бер казык кагып куйдык. Аннан соS елга буйлап т_б‰н таба 25 сажинлап Gирне барып, Е ноктасына туктадык. Баягы агачка таба ян‰ бер туры сызык фараз кыйлдык. Бу торган Gиребезг‰ ян‰ бер казык кактык. Анан соS В дан Е га чаклы _лч‰дек – 25 сажин булды. 25 неS бишт‰н бере биш сажиндыр. Е ноктасыннан С ноктасына туры сызык тартып, анда бер казык утырттык. Ян‰ елганыS аргы ягындагы агачтан кил‰ дип уйланылган сызыкны Е ноктасы аша уздырып, ниkаять, К ноктасына бер казык кактык. Аннан К казыгыннан С казыгына бер туры тартып _лч‰дек, ике сажин ярым булды. Аны бишк‰ тапкырладык – унике ярым хасил булды. Б‰с, елганыS киSлеге унике ярымдыр”.
II. К_лнеS киSлеген _лч‰_. €г‰р д‰ ике ‰йбер арасындагы м‰саф‰тне белм‰к ™чен _лч‰г‰нд‰ аркан бел‰н в‰ колач бел‰н _лч‰рг‰ м™мкин т_гел ик‰н, аны ошбу ысул бел‰н _лч‰рмез. (р‰с.2) М‰с‰л‰н, А бел‰н В арасында манигь (кирт‰, комачау) булучы к_л яки саз булсын. €_в‰л А k‰м В нокталарында казык кагарбыз. Аннан бер тарафка таба байтаграк Gирг‰ китеп, бер урынны, м‰с‰л‰н, О ноктасын табарбыз ки, анда А k‰м В нокталары аерым-ачык к_ренер. Аннан соS АОК k‰м ВОК турылары уздырабыз. АО ны _лчибез k‰м О ноктасыннан АК турысына ОЕ = ОА кисемт‰л‰рен, ВМ турысында да О ноктасыннан ОС = ОВ кисемт‰л‰рен салабыз. АОВ k‰м СОЕ тигезьянлы ™чпочмаклары килеп чыгар. Аннары _лч‰геч бау бел‰н СЕ арасын _лчибез, бу ара к_л киSлеген‰ - АВ арасына т‰Sг‰л булыр.
III. Манара биеклеген _лч‰_. Янына барып _лч‰рг‰ м™мкин бер гыймар‰тнеS (бинаныS) яки бер тауныS яки бер манараныS биеклеген белм‰к ™чен ансат бер ысулы бардыр. (Р‰см 3) М‰с‰л‰н, м‰чет манарасыныS биеклеге нич‰ аршин яки нич‰ колач ик‰нлеген бел_ ™чен м‰чет нигезенн‰н бераз арырак В ноктасында бер казык утыртыла. Казык башыныS Е ноктасында бер казык утыртыла. Казык башыныS Е ноктасында м‰чет манарасыныS иS югары М нокасына юн‰лг‰н визир беркетел‰.
ВизирныS икенче ягына чыгып, визир сызыгы юн‰леше буенча Gир ™стенд‰ С ноктасын билгелибез. Ике охшаш АСМ k‰м ВСЕ ™чпочмаклары барлыкка килде. АС k‰м ВС арасын. ВЕ казыгы озынлыгын _лч‰г‰ч, эзл‰нел‰ торган манара биеклеген – АМ ны пропорция т™зеп табарга була:
13 EMBED Equation.3 1415 моннан 13 EMBED Equation.3 1415
Йомгаклау ™леше.
К_рг‰небезч‰, Каюм Насыйри _зенеS д‰реслекл‰ре бел‰н д™ньяви ф‰нн‰рне ™йр‰н_г‰ киS м™мкинлекл‰р ачкан.
Д‰реслекл‰рд‰ бирелг‰н м‰гъл_матлар укучыларны кайбер беренчел т™шенч‰л‰р k‰м фактлар бел‰н таныштырып _тк‰н. АныS математика ™лк‰сен‰ караган кулъязмалары татар м‰кт‰пл‰ре ™чен д‰реслекл‰р т™з_д‰ беренчел материаллар буларак, _рн‰к булып торганнар.
Кулланылган ‰д‰бият
1.Каюм Насыйри. Сайланма ‰с‰рл‰р. Казан. Татарстан китап н‰шрияты, 1975.
2. €.Н.ХуGи‰хм‰тов “М‰гъриф‰т йолдызлыгы”. Казан. “М‰гариф”н‰шрияты,
2002.
3. Татар ‰д‰бияты тарихы. Алты томда. Икенче том. Казан. Татарстан китап н‰шрияты. 1985.
4.”Олуг м‰гъриф‰тче, галим в‰ м™галлим”. “М‰гариф”журналы, 1994 нче ел, 2 нче сан.
5.В.Беркутов “Каюм Насыйри k‰м математика”. “М‰гариф” журналы, 2008 нче ел, 7 нче сан.
6. Ф.Исламов “Халыклар дуслыгы кыSгыраучысы”. “Татарстан х‰б‰рл‰ре” газетасы, 8 нче февраль, 1995 нче ел.
7.Э.Ш‰рифуллина “Каюм коесы” поэмасы. “М‰д‰ни Gомга” газетасы, 20 нче ноябрь, 1998 нче ел.