Ашы? саба?: Ішек?уыстыларды? таби?атта?ы ж?не адам ?міріндегі ма?ызы. (7 сынып)
СабаKтыS атауы
ІшекKуыстылардыS табиCаттаCы ж‰не адам ™міріндегі маSызы.
МаKсаты
ЖаSа сабаKты т_сіндіру,топтыK жaмысKа бейімдеу
К™рнекілігі
Биология оKулыCыныS ‰дістемесі
ТопKа б™лу
Т_рлі фигуралар арKылы топтарCа б™лу
ЫнтымаKтастыK атмосферасын Kалыптастыру
Балалар, б_гін біз бірінші рет шаттыK шеSберіне жиналайыK! ШеSберге тaрайыK, достарымызбен Kол aстасайыK! БарлыCымыз жаKсы к™Sіл-к_йде бір-бірімізге тілегімізді айтайыK! Бір-бірімізге Kарап к_лкімізді сыйлайыK!
Jол алысып, K‰не, біз,
ДостасайыK б‰ріміз.
Айтарым бар сендерге,
Тез тaрыSдар шеSберге.
Jандай жаKсы бір тaру,
Достарменен бір ж_ру!
Jандай жаKсы дос болу!
– Балалар, бір-біріміздіS Kолымыздан aстап, алаKан арKылы ж_ректіS жылуын сезініп _йренген Kандай тамаша, Kандай Kуаныш!
СабаKтыS барысы
МaCалімніS іс-‰рекеті
ОKушыныS іс-‰рекеті
^й тапсырмасын сaрау
JызыCушылыKты ояту
ІшекKуыстылар (Coelenterata) – наCыз к™п клеткалылардыS бір типі. І-дыS басты белгілерініS бірі [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ]. дамуы барысында тек екі aрыK жапыраKшалары Kалыптасады, олар ересек дарабастарында айKын саKталып, [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] ж‰не [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] Kабаттарын Kaрайды. Осы белгісіне Kарай І-ды екі Kабатты (Dіploblastіca) жануарлар тобына жатKызады. Екінші бір ерекшелігі – энтодерма KабатындаCы клеткалары Kуыс ішіне ас Kорыту с™лін шыCарып, асты KуыстыS ішінде Kорытады. ОсыCан байланысты олардыS дене Kуысы ішек Kуысы деп аталады. ТиптіS аты осыCан байланысты KойылCан. ТаCы бір ерекше белгісі – с‰улелі [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ], атKыш (к_йдіргіш) ж‰не ж_йке клеткаларыныS болуы. І-дыS басым к™пшілігі теSіздерді, аз Cана т_рлері тaщы суларды мекендейді. 9000-Cа жуыK т_рі белгілі. Дене пішіні цилиндр т‰різді, шатыр, табаKша, KоSырау т‰різді. ДенесініS aзындыCы 1 мм-ден бірнеше см-ге жетеді. Араларында ірі т_рлері де кездеседі. Мыс., Cyanea arctіca-ныS ені 2 м, ал KармалауыштарыныS aзындыCы 30 м-ге жетеді. Морфол. Kaрылысы ж‰не тіршілік етуіне Kарай І. [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] ж‰не [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] болып топтасады. І. жыныссыз, жынысты ж‰не aрпаK алмасуы (метагенез) арKылы дамиды. Бaлар _ш класKа б™лінеді: [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ], [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] медузалар ж‰не маржан полиптері.[ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] (Hydrozoa) класы – тaщы суларда тіршілік ететін Kарапайым Kaрылысты жануарлар. 2700-дей т_рі белгілі. БaлардыS екі класс тармаCы бар: сифонофоралар ж‰не гидроидтар. [ Cкачайте файл, чтобы посмотреть ссылку ] (Ctenophora) – жылы теSіздерде еркін ж_зіп, ерекше шоCыр (колония) Kaрып тіршілік ететін жануарлар. ШоCыр Kaрайтын дарабастары Kaрылысы мен физиологиясы жаCынан ‰р т_рлі, оларды зооидтер деп атайды. ДенесініS aзындыCы ‰р т_рлі, 1 см-ге дейін, кейде 2 – 3 м-ге дейін жетеді. К™пшілігі м™лдір т_сті, біраK кейбір б™лімдері KаныK т_ске боялCан т_рлері де кездеседі. Жыныссыз ж‰не жынысты жолмен к™бейеді. ІшекKуыстылар (желкенді балыKтар) к™п к™лемде, тіпті кейде мыSдап су бетіне KалKып шыCады. К™ктемніS соSы мен жаздыS басында олар к™біне желмен жаCаCа Kарай жылжиды.
МаCынаны тану
ТиптіS ішекKуыстылар деп аталу себебі: олар екі Kабаттан тaрады; денесінде бір Cана Kуыс болады. Ішек т‰різді Kуысты екі Kабат Kаптайды. ОныS сыртKысы – эктодерма, ішкісі – энтодерма. Эктодерма – жабын мен KозCалыс Kызметін, ал энтодерма – асKорыту ж‰не KозCалыс Kызметін атKарады.
ІшекKуысты ж‰ндіктер типі негізгі 3 класKа жіктеледі:
ІшекKуыстылар типі
Гидрат‰різдестер класы ТабаKшат‰різдестер класы К™пKармалауышты
(гидроидтар) (сцифоидтар) маржандар класы
(полиптер)
ІшекKуыстылар бір затKа бекініп немесе суда еркін ж_зіп тіршілік етеді. Суда еркін ж_зетін т_рлерініS к™ру ж‰не тепе – теSдік м_шелері де болады. К™бінесе отырыKшы ішекKуыстыладыS денесі с‰улелі симметриялы болады. Дене Kуысы KапшыK т‰різді тaйыK болCандыKтан, артKы тесігі болмайды. JорытылмаCан корек KалдыCы аузы арKылы шыCарылады. АуыздыS айналасында Kармалауыштар орналасады. БарлыK ішекKуыстылардыS сыртKы Kабатында – эктодермада атпа жасушалары бар. Атпа жасушалар KорCаныш ж‰не корегін аулау Kызметін атKарады.
ІшекKуыстылардыS денесінде, шашыраSKы орналасса да, ж_йке ж_йесі бар. Ж_йкедегі ж_йке жасушаларынан ж_йке торы т_зіледі. Мaндай ж_йке торы еS алCаш тек ішекKуыстылардан бастап Kана байKалады.
ІшекKуыстылардыS к™пшілігінде регенерация Kaбылысы дамыCан. Мысалы, гидра денесініS сыртKы Kабатында ядросы ірі, ™те aсаK жасушалар пайда болады. Олар аралыK жасушалар деп аталады. Гидра денесі заKымданCанда аралыK жасушалардыS ™суі к_шейе т_седі. Олардан тері – бaлшыKет, ж_йке ж‰не басKа жасушалар т_зіліп, заKымданCан жері тез Kалпына келеді. ЖойылCан немесе заKымданCан м_шелер мен aлпалардыS Kалпына келуі регенерация деп аталады.
І Гидрат‰різдестер (гидроидтар) класы.
Гидроидтар класына жататын гидра тіршілігі сендерге бaрыннан таныс. ШоCырланып, отырыKшылыKпен теSізде ™мір с_ретін обелия да гидрат‰різдес ж‰ндік.
Гидраны суы таза, оттегіне бай баяу аCатын ™зендерден, к™лдерден, тоCандардан табуCа болады. Ол к™бінесе су ™сімдіктерініS сынып т_скен бaтаKтарында мекендейді. Гидра сыртай KараCанда ж‰ндіктен де ™сімдікке к™бірек aKсайды. ОныS Kимылдайтын Kармалауыштары бар денесі, сабаKшасы ж‰не бір н‰рсеге бекінетін табаны болады. ГидраныS 5 – 8 салалы Kармалауыштары ауыз KуысыныS айналасына орналасады. ГидраныS аузы ішек Kуысына жалCасады, сондыKтан да ол – ішекKуысты ж‰ндік.
ГидраныS KапшыK т‰різді денесі жасушалардыS екі Kабатынан: сыртKы Kабаты – эктодерма, ал ішкі Kабаты эндодермадан Kaралады. СыртKы Kабатында тері – бaлшыKет, ж_йке ж‰не атпа жасушалар орналасады. Тері – бaлшыKет жасушалары – гидра денесіндегі еS к™п кездесетін жасушалар. Олар бірімен – бірі жанасып, гидраныS жабынын т_зеді.
Атпа жасушалар гидраныS сыртKы Kабатында орналасKан. Атпа жасушалар гидраныS б_кіл денесінде, ‰сіресе Kармалауыштарда ™те к™п болады. Атпа жасушалар гидраны жауынан KорCайды ж‰не сол арKылы жемін аулайды.
Коректенуі. Гидра – жыртKыш ж‰ндік. Ол суда тіршілік ететін aсаK шаянт‰різділермен, тіпті балыKтыS кішкене шабаCымен коректенеді. ОныS б_кіл денесінде, ‰сіресе Kармалауыштарында жауынан KорCанCан ж‰не жемін аулаCанда пайдаланатын атпа жасушалары болады.
Тыныс алуы ж‰не з‰р шыCаруы. Гидрада арнаулы тыныс алу ж‰не з‰р шыCару м_шелері болмайды. Ол б_кіл денесі арKылы судаCы оттегін ішке сіSіріп, Kажетсіз к™мірKышKыл газды сыртKа шыCарады. З‰р шыCаруы да б_кіл денесі арKылы ж_зеге асады.
Ж_йке жасушасы. ГидраныS денесіне инемен т_ртіп ‰сер етсе, ол жaмырланып, денесін жиырып алады. МaныS м‰нісі: гидраныS тері – бaлшыKетініS астын ала к™птеген ж_йке жасушаларыныS орналасуында. Гидра судыS температурасын да, онда еріген ‰р т_рлі заттардыS ерітіндісін де тітіркену арKылы сезінеді. Ж_йке жасушасыныS сыртKы ‰р т_рлі KимылдарCа жауап беруі тітіркенгіштік деп аталады.
ГидраныS ішкі Kaрылысы.
1- СыртKы Kабаты (эктодерма).
2-Ішкі Kабаты (энтодерма).
3- Ішкі Kуысы.
4 – ауыз тесігі
ТабаKшат‰різдестер (сцифоидтар) класы
Сцифоидтар (грекше «сцифос» - табаKша) класына жататын медузалардыS барлыCы теSізде, мaхитта ™мір с_реді. Бізге айKышты медуза, KaлаKты медуза (аурелия), цианеа к™бірек таныс.
ІшекKуыстылардыS тереS суда ж_зіп ж_ріп тіршілік ететін де т_рлері бар, солардыS бірі – медуза. Медузалар – м™лдір денелі, Kолшатыр т‰різді ж‰ндіктер. МедузаныS аузы Kолшатыр т‰різді к_мбездіS астыSCы жаCында болады. АуыздыS айналасынан атпа жасушалары бар к™птеген Kармалауыштар байKалады. Жапон теSізіSде тіршілік ететін шаршылы медузаныS атпа жасушасынан адамныS денесінде ед‰уір к_йік пайда болып, одан дене ауырсынады.
Медуза – жыртKыш ж‰ндік, Kолшатыр жиегінде т™мен Kарай салбырап тaрCан Kармалауыштарымен атпа жасуша ‰лсіреткен ж‰ндікті аузына салып, ішекKуысында Kорады да, KорытылмаCан KалдыKты Kайтадан аузы арKылы сыртKа шыCарады.
ІшекKуыстылар жеке де (гидра, медуза, актиния), шоCырланып та (обелия, шоCырлы Kызыл маржын) тіршілік етеді. ОтырыKшы ішекKуыстылар белгілі бір затKа т™менгі жаCымен бекінеді. ДененіS ол б™лігі табан деп аталады. Jармалауыштар KоршаCан аузы жоCары жаCында орналасKан. МедузаныS денесінде табан б™лігі жоK. Аузы мен Kармалауыштары т™мен Kарай баCытталады да, дененіS _стіSгі жаCы ашылCан KолшатырCа aKсайды.
МедузаныS ішкі Kaрылысы
МедузаныS KоSырау т‰різді жалпаK б™лігі тері-бaлшыK ет жасушаларындаCы ет талшыKтарыныS жиырлуы арKылы KозCалады. ОныS ішкі ас Kорыту Kуысы к™п тармаKтарCа б™лінген. Ж_йке жасушалары денесініS жалпаK б™лімініS жиегінде орналасKан. МедузаныS сезім м_шелері жаKсы жетілген.
МедузаныS ішкі Kaрылысы:
1. СыртKы Kабаты (эктодерма)
2. Ішкі Kабаты (энтодерма)
3. Ішек Kуысы
4. Аузы
К™пKармалауышты маржандар (полиптер) класы.
Бaлар – тек теSіздерде Cана ™мір с_ретін отырыKшы ж‰ндіктер.
Актинияларды теSіз г_лі деп те атады. Актинияларлар табанын жиырып – созып бояу KозCалады, шоCыр Kaрмай, жеке ™мір с_реді.
Актиниялар – aсаK ж‰ндіктерді, балыK шабаKтарын, медузалар ж‰не к™пKармалауышты маржан aсаK ж‰ндіктерді корек етеді. СондыKтан бaлар – жыртыKыш ж‰ндіктер.
К™пKармалауышты маржандар д_ниеж_зілік теSіздерде кеS таралCан. ОлардыS ‰ктен т_зілген KаSKаларынан тропиктік теSіздерде су астында _йінді пайда болады. JаSKалар _йіндісінен жартас – риф ж‰не шеSберлі жартас – атолл т_зіледі.БaлардыS _ш т_рі: тосKауыл риф, жаCалыK риф, шеSберлі риф немесе атолл.
АктинияныS т_рлері
Маржан полиптері
МаржандардыS актиниялардан айырмашылыCы – б_ршіктену арKылы к™бейіп, шоCырланып тіршілік етеді. МаржандардыS жасушаларынан б™лінген заттардан ізбесті Kатты “KаSKа” т_зіледі. Маржан шоCырлары дамылсыз ™сіп, су астында ‰р т_рлі жартастар мен кедертасты аралдар т_зеді.
Jызыл маржан полипі
ІІІ Jорытынды. Бекіту кезеSі.
1. ГидраныS мекен ортасы.
2. ГидраныS сыртKы ж‰не ішкі KабаттарыныS арасындаCы Kуысты толтырып тaратын желім т‰різді іркілдек зат.
3. Гидра денесіндегі жиырылу Kызметін атKаратын жасушаларыныS аты.
4. ГидраныS ас Kорыту Kуысын астарлап жатKан Kабаты.
5. Гидра денесініS сыртын Kаптап жауып жататын Kабат.
6. ГидраныS жыныссыз к™бею жолы.
7. ГидраныS ауыз айналасында орналасKан Kорегін aстауCа Kатысатын ™сінділерініS аты.
8. АлCашKы к™пжасушалы аCзалар типініS атауы.
Ойлан, тап!
1 ГидраныS дене пішіні саKталатын орта.
2. ГидраныS KорCануCа, Kорегін аулауCа Kолданатын жасушаларыныS аты.
3. ЕS алCашKы к™пжасушалы аCзалар.
4. Гидра денесініS затKа бекінетін жаCыныS атауы.
5. Гидраны алCаш туысKа жатKызCан Cалым.
6. ІшекKуыстылардыS пішіні KолшатырCа aKсайтын ™кілі.
7. ІшекKуыстыла теSіздерде арал т_зетін т_рі.
8. Маржан полиптерініS ішінде жеке тіршілік ететін ™кілі.
9. Гидраны еS алCаш тауып сипаттаCан Cалым.
Жауабы:
1) Су 6) Медуза
2) Атпа 7) Маржан
3) Гидра 8) Актиния
4) Табан 9) Трамбле
5) Линней
Ой толCаныс
Екі жаKты к_нделік
КітаптаCы ой
МеніS Kосарым
БаCалау
БаCалау параKшаларымен жaмыс
^йге тапсырма
ОKулыKтаCы тапсырмаларды орындау
К_нделіктеріне жазады
«АрKарлы орта мектебі мектеп жасына дейінгі шаCын орталыCы бар»
коммуналдыK мемлекеттік мекемесі
СабаKтыS таKырыбы:
ІшекKуыстылардыS табиCаттаCы ж‰не
адам ™міріндегі маSызы.
7 сынып
Биология п‰нініS мaCалімі
МухаметKалиева Гульнара Шайморановна
15