Материалы для Республиканского конкурса «Сохраним красоту родного языка»


МБОУ «Актёльская оош. им. М.В.Карамаева »
Материалы для Республиканского конкурса
«Сохраним красоту родного языка»
Класс: 5- Манатаев Артём,
6- Епитова Айкуне,
8 -Наурчаков Амаду,
9- Чичиеков ЧингисРуководитель:
Ертакова Сурая Васильевна
Адрес электронной почты: suraya.ertakova.00@mail.ruномер телефона:
8-913-991-5554
Актёл, 2016 год
Оглавление
1. Список учащихся по классам
5 класс - Манатаев Артём,
6 класс - Епитова Айкуне,
8 класс -Наурчаков Амаду,
9 класс - Чичиеков Чингис,
9 класс – Носкова Ольга,
9 класс – Тодукова Дарья Стр.
2. Предисловие 3. Тематические группы слов: 1) Ягоды
Jиилектер, каттар2) Деревья, кустарники
Агаштар, jыраалар3) Культурные растения
Отургызып турган öзÿмдер3) Одежда, части одежды
Кийим, кийимниҥ бöлÿктери4) Украшения
Јазалдар5) Конская упряжь, конское снаряжение
Аттыҥ jепселдери6) Посуда
Айак-казан7) Мебель
Айылдыҥ ичиндеги jööжö 8) Жилище (части жилища)
Айыл (айылдыҥ ичи-тышты) 9) Хозяйственные постройки
Чеден-кажаан10) Национальная кухня
Аш-курсак 11) Приспособления для обработки кожи, шерсти
Тере, тÿк белетеер эдимдер12) Орудия земледелия
Jер ижиниҥ тудунганы13) Орудия охоты
Аҥдаар јепселдер14) Орудия рыболовства
Балыктаар јепселдер15) Орудия животноводства
Мал ижинде тузаланар jепсел16) Музыкальные инструменты
Кÿÿлик ойноткылар17) Национальные игры
Алтай ойындар18) Ритуальные (религиозные) предметы
Чÿм-jаҥла колбулу эдимдер19) Обряды жизненного цикла (рождение, взрослость, старость)
Кижиниҥ јÿрÿмиле (чыкканы, орто jаш тужы, карган тужы) колбулу чÿм-jаҥдар 20) Термина родства
Тӧрӧӧн-тууган улусты темдектеп турган сöстӧр 21) Местные топонимы
Jер-бойыныҥ топонимдери (кырлардыҥ, суулардыҥ, öзöктöрдиҥ ле о.ö. аттары) 22) Географические объекты
Айландыра ар-бÿткен (кырлар, суулар, кöлдöр лö о.ö.) 23) Полезные ископаемые, металлы
Jердиҥ казынтылары, темир24) Единицы мер
Кемјӱлер 25) Природные явления
Ар-бÿткенниҥ айалгалары (jааш, кар, салкын ла о.ö.) 26) Небесные тела
Теҥериде jылдыстар27) Слова, обозначающие движения человека, животных, природных явлений и т.д.
Кижиниҥ, тындулардыҥ ла о.ö. кыймыктанганын темдектеп турган сöстöр28) Слова, выражающие эмоциональное состояние (радоваться, переживать и т.д.)
Кижиниҥ ич айалгазын кöргÿзип турган сöстöр (сÿÿнер, санааркаар ла о.ö.) 29) Слова, выражающие процесс говорения (беседовать, обращаться т.д.)
Куучын-эрмекле колбулу сöстöр (куучындажар, баштанар ла о.ö.) 30) Слова, выражающие межличностные отношения (надеяться, почитать и т.д.)
Улус ортодо колбуларды кöргÿзип турган сöстöр (иженер, тоор ло о.ö.) Ягоды
Jиилектер, катар
1. Бороҥот, јыду кат Черная смородина
2. КызылгатКрасная смородина, кислица
3. јодрочеремуха
4. кайыҥат костеника5. кой јиилек, бош кӧдӧн земляника
6. уй јиилекмалина
7. Кара уй јиилекежевика
8. Тийиҥ кат брусника
9. Толоно, ыргайбоярышник
10. Казраҥ кат, тожылаКрыжовник
11. чычырганаОблепиха
12. Айу кат 13. Кара кат черника
14. баланКалина
15. торбосклюква
16. Сары тегенекШиповник
17. тайаЖимолось18. Беле, эргишрябина
19. баланкалина
Деревья, кустарники
Агаштар, jыраалар1. чет Лиственница
2. тытлиствяк3. кайыҥ Береза
4. чибиЕль
5. јойгонПихта
6. карагайСосна
7. мӧш Кедр
8. аспакосина
9. тал Ива
10. терекТополь
11. толкудыверба
12. Яблоня
13. Груша
14. Слива
15. Арчын, артышМожжевельник
16. Тана 17. Себискен18. Карана, каргана19. Кара јыраа20. Культурные растения
Отургызып турган öзÿмдер1. огурчынОгурец
2. согоноЛук
3. моркопМорковь
4. мырчакГорох
5. сӧӧкле Свекла
6. ускунЧеснок
7. картапКартошко8. мырчПерец
9. Ачу чалканРедька
10. Тату чалканРепа
11. арышРожь
12. сааШелуха зерна
13. буудайПщеница14. тараанСпросо15. јадаганрожь
Одежда, части одежды
Кийим, кийимниҥ бöлÿктери1. Бӧрӱк: тӱлкӱ бычкак, торгы бычкак, кой терези, содон, суйман шапка
2. Плат, арчуулплаток
3. колплатНосовой платок
4. меелейрукавички
5. Тере тон 6. јакааВоротник
7. чамчаРубашка
8. јеҥ рукав
9. Эдек10. Кӧгӱспек, јеҥјок безрукавка
11. јикпеюбка
12. чегедек13. Штан, шалмарбрюки
14. кажы15. сыранчак16. носокторноски
17. чулуктарчулки
18. пыймаваленки
19. Тере ӧдӱк,кӧм ӧдӱк, былгайры ӧдӱк, бычкак ӧдӱк 20. туфляларТуфли
21. оромышпортянка
Украшения
Јазалдарсыргасережки
јӱстӱк Кольцо
белектӱӱш браслет
Топчы, тана Пуговицы
колбыкчыјинјибусы
таракрасческа
јыламаштаршаҥкы ШалтыракЧач башКонская упряжь, конское снаряжение
Аттыҥ jепселдериЭэрседло
Токымпотник
Кејимӱзеҥи стремя
Колоҥ подпруга
Куйушканкӧндӱрге нагрудник
ӱйген узда
тискинНоктоСулуктужакӧрӧ киженЧылбырармакчыКомутЧанаксани
АбратырмуушГрабля конская
косилка
таратайсӧдӧлкӧ седелка
Посуда
Айак-казанчӧйгӧн Чайник
Шаајыҥ айак, чӧӧчӧй пиала
Табак, чара Глубокая чашка
Калбаксиреевилка
томракСкладной нож
тепшиПоднос для мяса
Оможок, чучакПоварешка
Шайраш сускуШумовка
Тус салгышсолонка
Мырч салгышперечница
Кӧнӧк, сабат, алгыйВедро
кӧӧш Чугунок
Чапчак, кӱпчелекБочка деревянная для чегеняШуургум, шуруп Самагонный аппарат
ТажуурочокМебель
Айылдыҥ ичиндеги jööжöОрын, тӧжӧк, такта Кровать
кӧжӧгӧ кебисковер
јуурканјастыкподушка
коларткышполотенце
карчаксундук
Тагур(айак салгыш) отургышстульчик
Кийим илгишВешалка
Жилище (части жилища)
Айыл (айылдыҥ ичи-тышты)
Курсак азар кыпКухня
Амыраар кыпГостиная, зал
Уйуктаар кыпСпальня
Балдардыҥ кыбыдетская
ТӧрЭжиктиҥ јаны, бозогоныҥ јанысенекверанда
толыкугол
Экинчи кат Экинчи этаж
текпишступеньки
Кийис айылУнујабынтытӱӱнек Эпши јаныЭр јаныХозяйственные постройки
Чеден-кажаанЈылу каша Тепляк
потпышТепляк
ӧлӧҥ каша Сеновал
Погреб
мылчаБаня
таскакСарай
кажаанХлев
Национальная кухня
Аш-курсакјӧӧргӧм канкӧчӧ кыймаБоорсокТалканКурутСарјуКадыкту сарју, кодыр уулЭјегейТордоӧрӧмӧ АарчыАйрак, чегенБыштаккымысПриспособления для обработки кожи, шерсти
Тере, тÿк белетеер эдимдерийикПрялка
ЭдрекСабуу тӱк сабаарКӱрӱк Чесалка для пуха
Орудия земледелия
Jер ижиниҥ тудунганыкӱрек ТырмуушАйруушЧалгысалдатяпка
Орудия охоты
Аҥдаар јепселдерОкјааМылтыкЧакпыТузакбаспактурнабайБинокль
АрчымакОрудия рыболовства
Балыктаар јепселдерШӱӱн Кармак сап Кӱрчек МордоОрудия животноводства
Мал ижинде тузаланар jепселайруушкамчыМузыкальные инструменты
Кÿÿлик ойноткыларТопшур ИкилиШоорКомысАмыргыНациональные игры
Алтай ойындарШатра ТебекБут тартышАксак турнаКамчы согышТаш кӧдӱриш Тоҥжаан јӱгӱрӱш Тереле јыҥылаш кажыкРитуальные (религиозные) предметы
Чÿм-jаҥла колбулу эдимдертӱҥӱрорбыУдарная палочка
Айак ла калбак мӧштӧҥ эткенОбряды жизненного цикла (рождение, взрослость, старость)
Кижиниҥ јÿрÿмиле (чыкканы, орто jаш тужы, карган тужы) колбулу чÿм-jаҥдар
Койу кӧчӧ Баланыҥ тужак кескениШколго барганыШколды божотконыӱредӱ алганыКижиге качкан/алганКуда Той Белгенчекӧлгӧни/мӧҥкӱзин кӧдӱргени Термина родства
Тӧрӧӧн-тууган улусты темдектеп турган сöстӧр
Эне-адаАка-карындашЭје-сыйынЈанаа, јаанек, јаанэне – адазыныҥ энезиТайнек, тайэне – энезиниҥ энезиУулда, уулдак – адазынын адазыТайда, таайдак, таада – энезинин адазыЈестеЈеҥеТаайКелинкӱйӱ Местные топонимы
Jер-бойыныҥ топонимдери (кырлардыҥ, суулардыҥ, öзöктöрдиҥ ле о.ö. аттары)
Кырлар:
Ӧркӱ ПотколуСары - КырСары -КобыБолчок -КырСербекТытту кырКара-ТашКуран – АтканТӱлкӱ –БалазыАгаш уйСары Чет СебискенЈалбак Мӧш Карагай Чаҥкыр Ӱч кырлаҥ Аспан Тӧри Кара - КојорКологошЈыдуСуулар:
СебиШушкуларӰҥӱрлӱ ШаркыракӦркӱ Кара - сууӦзӧктӧр, кобылар:
ОйбокШушкуларКириштӱ СекейАк – КобыСары - КобыКош-КобыКулашту кобыӰҥӱрлӱ Ӧзӧк ШыргайылЈайларуТешкендӱ Кара-СууЈолоСӧӧктӱ Тӧҥ Калбалу кобыМыйрык Кайыҥ Географические объекты
Айландыра ар-бÿткен (кырлар, суулар, кöлдöр лö о.ö.)
Тӧҥ, кырлак, тӧстӧк Чӧл, ээн чӧл, куба чӧл Јалаҥ одорСас, ӱлји, балкашКууй ташПещера
Ичеген, уйаНора
Учар сууВодопад
Арка меесКажатОбрыв
јарыкЈарАгын суукаскаккорым, корумКӧчкӧ, кайаПолезные ископаемые, металлы
Jердиҥ казынтылары, темиралтын Золото
Мӧҥӱн кӧмӱрЕдиницы мер
Кемјӱлер
Ас КӧӧпТереҥ ТайысУурјеҥил Узуун кыскааӧлӱ КарышКезинти Отрезок
башВершина
Тӱс чийӱ Прямая линия
Тыртык чийӱ Ломанная линия
Природные явления
Ар-бÿткенниҥ айалгалары (jааш, кар, салкын ла о.ö.)
СалкынКуйунШуурганЭзинЭспектӱӱнек Јааш, јаҥмыр МӧндӱрСуу кар Јааш кар КаарчайыкЈер кӧчкӧн оползни
Јер силкингенземлетресенияКӱн карыкканАй карыкканЈыбарчалынилбизинНебесные тела
Теҥериде jылдыстарАй кӱн Мечин јылдысӱч мыйгакЈети каанКӧгӱдей – МергенАлтын - КазыкСлова, обозначающие движения человека, животных, природных явлений и т.д.
Кижиниҥ, тындулардыҥ ла о.ö. кыймыктанганын темдектеп турган сöстöрЭҥбектеген, эмектегенјылгантелчигенБаскан сеекиргенЈӱгӱрген јарышканмаҥтаган Сыр маҥ јелгенЈоргологонСайгалаганТоҥжылаган јескингенӱркӱген Учканшуҥуган ӧҥӧлӧгӧн Слова, выражающие эмоциональное состояние (радоваться, переживать и т.д.)
Кижиниҥ ич айалгазын кöргÿзип турган сöстöр (сÿÿнер, санааркаар ла о.ö.)
ИженерБӱдерСӱӱрСакыырОморкоорКилеер, буурзак, јалакайкородоорСанаркаарКунугарЫйлаарчӱмеркеер кыйгастанартыҥзынар Кемзинер, уйалар, эп-јоксынарКарамданар, кериктенерӦкпӧлӧнӧрСлова, выражающие процесс говорения (беседовать, обращаться т.д.)
Куучын-эрмекле колбулу сöстöр (куучындажар, баштанар ла о.ö.)
Шымыранар, шыпыштанарКоптожорКуучынданарКыйгырар, багыраркожоҥдоор МодорлоорСӧгӱжер алкаанарКаргаарјӧптӧжӧр ӧӧркӧжӧрмойножорјӧпсинер Слова, выражающие межличностные отношения (надеяться, почитать и т.д.)
Улус ортодо колбуларды кöргÿзип турган сöстöр (иженер, тоор ло о.ö.)
кӱндӱлӱ тоорјалакайКӱн јок, сыр албанлаТиш ажыраМеҥдеер, тӱргендеер Јапсыырӧштӧжӧр ЈарамсаарСписок информаторов
Список информаторов
ФИО Дата рождения Место рождения/место прожтвания Место учебы/ работы
1. Матушкин Максим Михайлович 28.09.1979 с.Актел-
2. Чичиекова Анна Малчиновна02.04.1936 с.Актел пенсионер
3. Чинарова Полина Васильевна 08.03.1950 с.Актел Заведующий музеем
4. Мюсова Светлана Сергеевна с.Актел Учитель начальных классов
5. Анчиков Иван Николаевич 01.10.1953 с.Актел пенсионер
6. Чинаров Сергей Иванович 1955 с.Актел Пенсионер
7. Штанакова Аруна Аликовна22.05.1984 с.Актел Школа
8. Тадина Елена Васильевна 09.06.1972 с.Актел Детский сад
9. Кудачина Елена Васильевна 17.08.1972 с.Актел Воспитатель д/сада