Национальный праздник тувинцев: Шагаа

ШАГАА_БИЛЕ!
Баш-чы: Шаандан тура ада-огбем Шажын номун ажыттыргаш,
Шагын, хунун часпайн келген Шагаавыс-даа моорлап келди!
Баш-чы: Бурган башкы ыдыктап каан Буян кежии бодаразын.
Бурун тыва езу-биле,
Кежик-чол дээш чолукшуулу!
Сам «Челер-ой»
Уруглар келген ада-иелер биле чолукшуур.
Баш-чы: Шагаа дээрге эн-не солун,
Шагаа дээрге эн-не хоглуг.
Шагаа дээрге эн-не дээди Шажын, чаа-чыл найыры-дыр!
Ыры «Шагаа ыры»
Баш-чы: Эргилделиг чылдарнын Энерелдиг баштаны
Кузел-соруу будунгур,
Куске чылы мурнай бээр.
Баш-чы Таптыг шупту чыглып алгаш,
Данны атсы ойнап-хоглеп.
Солун чугаа, дурген чугаа Тооладжып хоглээлинер- Моон-биле уруглар ойнап тоолду силерге бараалгадыр. Ада-ие, чыылган чон адыш часкап корээлинер!
Тоол «Кускенин чылга киргени»
Автор. Теве биле Куске маргышкан. Теве тура(бир оол азы уруг):
- Мен эн улуг амытан мен, мен чылга кирер мен – дээн.
Куске тура(бир оол азы уруг):
- Мен эн биче амытан мен, мен чылга кирер мен – дээн.
Теве тура:
- Ындыг болза хун кайы чуктен унуп келирил, ону мурнай коргенивис чылга чылга кирзин – деп-тир.
Куске тура, ындыг-дыр деп чопшээрешкен. Теве хун унер чукче коргеш чыдып алган, Куске Тевенин могенинче уне халааш, сонгаар тайга бажынче коргеш олуруп алган.. Ынчап турда, унген хуннун херели сонгу тайга бажынга дээп кээп-тир.
- Хунну мен мурнай коруп кагдым! –деп, Куске алгыра-ла берген.
Ынчангаш Теве ол орта аштырган. Куске чылга кирген чуве дээр.
Теве чылда кирбээн-даа болза, «он ийи чыл» Теведе дижир чуве: Тевенин думчуу тоолай думчуу дег, бажы пар бажы хевирлиг, тейинде дуктуг кудуруу чылан шинчилиг, кара аът шинчилиг, азыы хаван шинчилиг, дуюу инек шинчилиг, дугу хой дугу шинчилиг, могени сарбашкын шинчилиг, кулаа дагаа шинчилиг, упчу-боду ыргак-аргак улу хевирлиг.
Баш-чы: Эргилделиг он ийи чылды Чыскаай санап шулуктептээл.
Уругларнын чылдар дугайында шулуктери.
Баш-чы: Чылга безин ады кирген, анаа эвес Ажылга-даа, дайынга-даа Аъттарывыс тиилетирбес Артка-сынга, хову-шолге Аъттарывыс чадаглатпас.
Оолдар самы «Аъдым»
Баш-чы: Шаандан тура тыва чонум Тывызыкка ынак чораан.
Дылдан-дылче дамчып келген Тывызыкты тывынарам.
ТывызыкБаш-чы: Данны атсы удувайн.
Даалылап, кажык адып.
Кожамыктап, панчык кагжып,
Кончуг таптыг байырлаалы!
КожаннарБаш-чы: Сарыг саржаг, суттуг шайдан,
Чаглыг эъттиг чаагай мунден Чалбырааштыг одувуска Чалбаргылап оргуулунер!
Чажармаа кырган-авай суттуг шайын тос-карак биле оран тандызынче оргуп, йорээл состер чугаалаар. Уругларны артыжаар.
Баш-чы: Шаандагы огбеоернин Чанчылдарын сагывышаан.
Чаштарыыска ооредиг бору-биле Алгаг-йорээлден йорээлинер!
- Ада-иелер, уругларга чараш йорээлдерден йорээп чугаалаалынар Ада-ие улуг улус аразында маргылдаа «Йорээлдер»
Баш-чы: Чылга безинады кирген, анаа эвес Бугу чоннун шаандан тура.
Бузурелдиг чоленгиижи Аът кужур делгерезин!
Ыры «Бора-Дайым»
Баш-чы:Бир бала, ийи бала
Узун тынгаш чугаалаптар.
Узун тыныш маргыжыгны Улай-улай улаштыраал.
- Аалчылар аразынга маргылдаа «Узун тыныш»
Баш-чы: Экер эрес оолдар Ойнаар тевекти.
Акылары база оолдар Аажок хоглуг теверлер.
Оюн «Тевек»
Баш-чы: Тоолай, Улу, Чылан, Аът Тодуг, хоглуг чылдарны.
Хойнун чылы оожум бол.
Хожуудавайн солуп аар.
- Уткуп алган чылывыс Хой чылы уутунмас кежик- чолдуг, чаш тол кадык-шыырак, амыр-тайьын делгереп-ле турар болзун. Хой чылынын дугайында уруглар ырызы.
Ыры Домей-домей»
Баш-чы:Данны атсы удувайн Аскак-кадай, Согур Аза
Аалдарнын уруглары Солун хоглуг ойнаалынар . Оюн «Согур Аза»
Баш-чы: Аалдарга унчуп-киржип Аъш-чемден чооглаалыАккыр суттуг шайывыс-даа,Ааржы-быштак чокпээвис-дааЧаагай чаглыг дулген эът-дааСагыжывыс оортуп келир.
Ыры «Юрта»
Баш-чы: Шагаа байырлалынын аяк-шайынче силерни уруглар ада-иелер чалап тур бис.
Шаандагы огбелернин Чанчылдарын сагывышаан.
Чаа-чылды байырлаалы Шагаавысты эрттирээли!
- Ог-буленерге кадыкшылды, оорушкуну, амыр-тайбынны кузеп Байырлалывыс моон-биле доозулду
-