Сценарий традиционного тувинского праздника Шагаа для детей подготовительной к школе группы Алдан ала чылгылыг Алаадай-Мергеннин аалынга Шагаа байырлалы


«60 ала чылгылыг Алаадай-Мергеннин аалынга Шагаа байырлалы»
Улуг болуктун уругларынга шагаа байырлалы
Сорулгазы:
1.Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, эки чанчылдарынга уругларны кижизидер;
2.Национал байырлалды уругларга таныштырып, тыва улустун оюннарынын ангы-ангы хевирлери-биле таныштырып ооредир;
3.Тыва улустун аас-чогаалынга даянмышаан, уругларнын сос-домаанын курлавырын сайзырадыр.
Дерилгези: Залдын дорунде чараш шагаа дуг-да бижээн сос, ак шаль пос-биле тейжигештерни коргускен болур, улегер домактар, тыва национал идик-хеп, тыва оюннар база зал иштинде тыва огну херексели-биле дерип каан турар, ширтек кырында кажыктар.
Чорудуу:
1. Организастыг кезээ.
2.Шагаанын кол кезээ.
3.Оюн-тоглаа, ыры-шулук, танцы-сам.
Башкарыкчы: Харлыг кыштын адак айы тонгелекте,
Хамык чоннун чыглып келгеш байырлаары -
Шагаа келди, ойнап-хоглээл!
Шагаа келди, амыр-менди арат-чонум!
Башкарыкчы: Тывынгыр-даа, угаанныг-даа, сагынгыр-даа
Тыва чоннун тоолунун маадыры -
Алдан ала чылгылыг
Алаадай-Мергеннин аалынче
Амыр-менди солушпушаан,
Ойнап-хоглеп шагаалаалынар уруглар!
Ынчангаш шагаа найыр будуузунде хаак аъттарывысты мунупкаш, Алаадай-Мергеннин аалынче халдып чоруулунар че уруглар!
Аът даажы дынналып турар аялга-биле уруглар залче хоглуг кирер.
Уруглар залче кирип орда, Алаадай-Мерген оонден унуп келгеш, харап коор. Уруглар ог даштынга кээри билек мендилежирлер.
Башкарыкчы: Амыргын-на бе?
Алаадай-Мерген: Амыргын-на, амыргын! Огже кирээлинер уруглар.
Башкарыкчы: Мал-маган, ыт-куш сол-ла тур бе?
Башкарыкчы: Оът-сиген, тараа-быдаа чаагай-ла тур бе?
Алаадай-Мерген Чаагай-ла тур.
Башкарыкчы: Аарыг-аржык, думаа-ханаа оршээлдиг-ле бе?
Алаадай-Мерген: Оршээлдиг-ле ийин, ынчалза-даа дуун чылгыларымны суггарып чорааш, Чылбыга-Кадайга таварыштым. ( мунгарап ыглай бээр)
Башкарыкчы: Чуге мунгарай бердин Алаадай-Мерген?
Алаадай-Мерген: Богун Чылбыга-Кадай мени келгеш чиир мен диген, ынчангаш менээ мунгаранчыг-дыр уруглар.
Башкарыкчы. Шагаа-найыр будуузунде мунгараарга кайыын боор Алаадай-Мерген . Уруглар, 60 ала чылгылыг Алаадай-Мергенни богун Чылбыга-Кадай келгеш чиир болган ышкажыл, ынчангаш кандыг-ла бир аргадан ажыглап тургаш, Алаадай-Мергенге дузалажып коор бис бе?
Уругларнын харыылары.
(Хенертен залче Чылбыга-Кадай кире халып келир,свети кыпсыптарга ырлап эгелээр. Ырлаан соонда кыдыында корукчулерже база ог даштынга даянгыыжын соктап тургаш чугааланыр).Ол ойде Алаадай-Мерген база коргуп девидеп турар.
Алаадай-Мерген: Чылбыга-Кадай ам-на мени чиир дээш келгени ол эвеспе.
Чылбыга-Кадай: 60 ала чылгылыг Алаадай-Мерген дээр барасканнын оонде чедип келдим. Дуун чиир дээримге чивээн чемимни чип алыйн, кетпээн хевим кедип алыйн дээрге салып чорудупкан болгай мен. Ог дээр чувези анаа сарыг-кидистен кылып каан самдар чадыр-ла-дыр бо!
Огже кирип келгеш девидей бээр.
Чылбыга-Кадай: Па, кайда келдим, чуде келдим?! Чуу деп мындыг хой барасканнар аразында келдим? (Арнын чажырып, бажын туттунар)
Башкарыкчы: Олурунар, олурунар кадам! Бистер 60 ала чылгылыг Алаадай –Мергеннин аалында ойнап-хоглеп, шагаалап келдивис. Бо огге кээривиске Алаадай-Мерген дуун силерге таварышкан, мунгарап олурар болду. Ам канчаар, баштай бистин-биле моорейлежир бооп тур сен ийин, сенээ уш катап уттуруп алыр болзувусса удук сээнии болзун, а бистер удуп алзывысса удук бистии болзун! Шагаада черле оюн-тоглаа турар.
Чылбыга-Кадай. Шагаа деп таа чунер чуве , билбес мен.
Башкарыкчы: Шагаа деп чуу дээрзин Чылбыга-кадай билбес ышкажыл уруглар, ынчангаш шагаа деп чул, чугаалап берээлинер!
1. Шагаа дээрге тыва чоннун 3.Шагаа дээрге чемзиг чемнин дээжизи
Чаагай сузук чанчылы-дыр. Шагаа дээрге уруг-дарыг ойнап-хоглээр чаагай хуну
Айнын чаазын, хуннун эртезин Шагаа дээрге улуг-биче чолукшужар найыр-дыр ол.
Алгап-йорээр чанчылы-дыр.

2. Шагаа дээрге бурун шагдан 4 .Шагаа дээрге арбын малды кышты хур
Чанчылывыс, сузуувус-дур. Ашканынын демдээ ол-дур
Шагаа дээрге эрги чылды удээри-дир Аккыр суттен кылган чемнин
Шагаа дээрге чаачылды уткууру-дур. Арбын аппар уези-дир.
6.Шагаа дээрге сурээ-боктан 5. Шагаа-найыр уезинде
Арыгланып чарлыры-дыр Чаламага агын баглаар
Сагыш-сеткил чуден артык Чажыг чажып, ак сут оргуур
Арыг-чаагай болуру-дур Чалбарыглар. йорээлдерде
Амыр-чыргал буян синген Чаагай кежик курайлап аар.
Чаагай ыдык сузуглел-дир.
Чылбыга-кадай: Оо, ам канчаар , моорейлежир- ле бооп-тур мен, силернин ол Шагаа деп чувенерни билип алдым. Домей-ле менээ уттуруп алыр силер, ынчан шуптунарны чииримде.
Ха-ха-хаа!!! (каттырар). Баштай бо Алаадай-Мерген дээр бараскан-биле моорейлежир мен.
Башкарыкчы: Ам канчаар, эгелээр-ле бооп тур силер ийин.(чанынга кажыктар салып алыр)
Алаадай-Мерген Ынчаарга мен эгелептейн, узун –тыныш –биле маргыжып корээли че!
Бир бала
Ийи бала …………
Чылбыга-Кадай Мен ынчаар санап-даа билбес-тир мен, ам канчаар силерниин болзун!
Башкарыкчы Бирги удук бистин болду. (кажык салып алыр)
Башкарыкчы Ийиги удукту база корээлинер.
Дурген чугаа, узун-тыныш чугаалаанда
Дужуп бербес болгай силер.
Дургеденер, келинерем
Дурген чугаа, узун-тыныш кымда барыл?
Дурген чугаадан баштай бистин уругларывыс чугаалапсыннар, кайы хире чугаалаарын дыннап корем.
Уругларнын дурген чугаалары, узун-тыныштары.
Ойназа ойназын Ырлаза ырлазын,
Оолдар шупту ойназын!Ындынналдыр ырлазын!
Оолдар шупту ойнааштынЫндынналдыр ырлааштын
Ойнаараан ойнатсын!Ынак черин ырлазын!
Чылбыга-Кадай Дыка-ла чечен-мерген уруглар-дыр силер, мен дурген чугаа деп-даа чуве билбес-тир мен.
Башкарыкчы Ынчаарга ийиги удукту база санап аалынар уруглар. (кажык салып алыр)
Чылбыга-Кадай Ынчаарга ам мээн эн-не ынак оюнум бар, ол оюнумну силер-биле ойнаптайн. Ам черле уттурбас боор мен. Оода-ла силернин бирээнерни албан тудуп чиир мен.
Оюн «Согур аза»
Чылбыга –Кадай Аваангыр-кашпагайынар-биле алдыртпас-даа уруглар-дыр силер.Черле силер-биле ам маргыжып шыдавас-тыр мен, оруумну оруктап чорааным дээре-дир.
Башкарыкчы Бо оюнга база удуп алдывыс, ынчангаш бистерде удук каш болган эвес, санаптаалынар уруглар!(кажыктарын санаар).
Чылбыга Алаадай-Мерген дээр кулугур силернин ачынарда дириг арты. Мен-даа силерге аштырдым. Эки ойнап-хогленер!
Чылбыга ыяткаш залдан маннап уне бээр
Башкарыкчы Силернин чечен-мергенинерге, угаангыр-сагынгырынарга, аваангыр-кашпагайынарга аштырып алгаш, Чылбыга-Кадай эпчоксунгаш чоруй барган ол-дур уруглар.
Алаадай-Мерген Мээн амы-тынымга дузалашкан уругларга четтирбишаан, аалга келгеш аяк-шай ишпеске кайыын боор. Шайлап корунер! Шагаа оюн-тоглаа, моорей чокка эртпес, ынчангаш ойнап-хоглээлинер! Ыры «Алдын шагаа» Танцы «Шагаа самы»
Алаадай-мерген Самнаары-даа чараш-ла уруглар-дыр, эр-хейлер, улустун аас-чогаалындан торуттунген улегер домактардан чугаалаптаалынарам уруглар!
Улегер домактар
Кижи болуру чажындан Шугум чазаарда шыгаар
Аът болуру кулунундан Шуугаар бетинде боданыр
Башкарыкчы Ам «Дурген харыылар» деп состуг оюнну ойнаптаалынар!
1 деп чул? Кожуунувуска чангыс каът чаа садик туттуна бербес бе?
2 деп чул? Чагыргавыс бажыны ийи каът эвес бе?
3 деп чул? Уш-Монгулек чурумалдыг тайгавыс эвес деп бе?
4 деп чул? Арбычыганын дорт даванныг чугурук аъды Бай-Тайга кожуунда эвес бе?
5 деп чул? «Беш сылдыс» деп аттыг садыг Кызыл хоорайда эвес ийик бе?
6 деп чул? Алды арганы ажыглап, хурежип болбас деп бе?
7деп чул? Чеди-Хаан сылдыс унуп кээрге карангылавас деп бе?
8 деп чул? Садиивисте сес уруг ырлай бээр болза, Анчы Салчак биске чедер бе?
9 деп чул? Тос чузун малды мээн авам, ачам азыраза мунчу малчыннар болбас деп бе?
10 деп чул? Оннун хуну унуп кээрге ссуда толээр деп айтырыгны сактып келбес-тир силер бе?
Алаадай-мерген Дыка-ла чечен-мерген уруглар-дыр силер, эр-хейлер!
Башкарыкчы: Тевектээрге тергиин онза,
Шынганнарны сайзырадыр.
Далгыыр, чиннээр аргаларлыг
Маргылдаалыг чараш оюн.
Танцы-сам «Тевекчилер»
Музыка-биле залче эртип турар Улу чылы кирип келир.
Улу Амыр-ла бе? Шагаа-биле!!!
Шупту Амыр-ла амыр! Амыр-ла амыр!
Улу Тыва тоолдун маадыры Алаадай –Мергеннин аалында уруглар,оолдар чыглып алган шагаалап турар боорга, олар-биле ойнап-хоглеп алгаш аъттаныр дээш , орук ара доктаай дужуп мында келдим.
Башкарыкчы Эртип турар улу чылы бистин-биле ойнап-хоглеп алгаш чоруур дээн ышкажыл уруглар. Ынчангаш улу чылы-биле солчур чылывыстын дугайында дыннап корээлинер!!!
1. Дайын чаалар, эргилделер 2. Чылда кирген Чылан дээрге
Даады шак бо чылда хой боор Чыргал оштаан амытан-дыр.
Черле хамык болуушкуннар Бодалы-даа, угааны-даа
Четчир болгаш артар чыл бо Болбаан чаагай урен ол-дур.
3. «Дашты чараш, ишти ирик»4.Чылан чылда амыдырал
Дады ону ынча дээр бис Чындынхайнып турар деп бил
Ынчалза-даа чылда Чылан Аарыг-аржык, аш-чут шупту
Ындыг эвес, багай эвес. Арлы берген ышкаш болур.
5.Чылан чылдыг кижилернин 6. Тааржыр оору – Дагаа, Инек
Шыдавас-ла чувези чок. Талантызы - эмчи-домчу
Ачы-буян кылырын-на Ынчангаштын Чылан чылды
Алызында бодап чоруур. Ынай турзун дивээлинер!
Алаадай-мерген Тыва улустун аас-чогаалындан торуттунген уран-тывызыктарны шагаада салышпас болза кандыг Шагаа дээр боор.
Улу (уругларны мактааш) Тывалар-даа бурун шагдан
Тыппазы чок уран чон боор
Тывынгырлар кайда силер
Тывызыктан ыда кааптайн , тывынарам?
Дорт алышкы дорт чузун (кажык)
Дорт булун донгур аас. (аптара)
Ишти курттуг, тейи дежик (ог)
Дорт оол чангыс борттуг (Стол)
Мени итпе, кузуптар мен (хонек)
Мээн оолдарым беш, бежелдирзи атташ (хол)
Баткаш тонмес, маннааш турбас (суг)
Боду борбак, мойну шойбек (сыный) Ыры «Тывызыктап ойнаалынар!»
Башкарыкчы Улу чылы болза хулээлгезин куусеткеш чоруур дээн ышкажыл уруглар.
Улу Будун чылдын дургузунда
Бугудеге бараан болдум
Ажыл-иш-даа, арат-чон-даа
Амыр-тайбын эрткен чуве.
Эрттиргеним Улу чылда
Экини хой байырладым.
Ынчангаштын соомдан келир
Чылан чылга бараан болуп
Эргемни мен дамчыдып бээйн
Эргилдемде ээп кээр мен.

Оожум аялга –биле Чылан чылы залче танцылап кирип келгеш, ак кадакты солушкаш,
Улу залдан унуп чоруй баар. Фонда музыка-биле чугаалаар
Башкарыкчы Эрги чыл-даа аъттаныптыЧаа чылым , чылан чылым
Чаа чыл-даа унуп келди!Сагыш ышкаш моорлап келдин!
Буура дег эрги чыл эртиЧаа чыл, амыр-менди!
Бодаган дег чаа чыл унду!Чаа чыл, моорла, моорла!!!
Чылан -Чылдын чаазы. Айнын чаазы
Чылыг часты уткуй келдим!
Чыылганнар амыр-менди!
Шупту: -Амыр-менди! Амыр-менди!

Башкарыкчы Ужур ындыг, чанчыл ындыг
Улуг-биче чолукшуулунар!!!

Шупту аразында чолукшуур.
Алаадай-мерген Ада-огбе бурун шагдан
Айнын чаазын уткуп аарда,
Оран-тандаа чалбаргылап
Ак сут оргуп , йорээл салыр.

Алаадай-Мерген артыш кыпсыр, башкарыкчы йорээл чугаалаар
Фонунда «Ом-ма-ни падме хум» ырлап турда чугаалаар.
Башкарыкчы Айнын чаазы, хуннун эртези Ада-ие, ажы-толге
Чамбы-дипке чажыым чажып, Аарыг-аржык чагдавазын!
Чалбарып тейлеп тур мен . Тараа-быдаа элбек болзун!
Чаа унген чылан чылда Кузээнинер будер болзун!
Чаялганар будер болзун! Чылан чылы чымчак болзун!
Шупту Курай! Курай! Кураай!!!
Башкарыкчы Чаа унуп келген кара Чылан чылы-биле ойнап –хоглептээлинер уруглар!
Алдан ала чылгылыг
Алаадай-Мергеннин аъттарын мунупкаш
«Аъдым» деп самывысты бараалгадыылынар оолдар!
Танцы «Аъдым»
Алаадай-Мерген Самнаары-даа дыка-ла чараш оолдар-дыр, эр-хейлер!
Чылан Ам бо дораан шупту тургаш.
Аржыыл салып ойнаалынар!
Че-ве че, уруглар
Чергелештир олурунар!
Оюн «Ортеннежир»
Алаадай-Мерген Мээн аалымда келген уруглар- биле «Ужар-ушпас» деп оюндан мен база ойнап корейн.
Оюн «Ужар-ушпас»
Торга, тавак, даш, тараа, тал, хокпеш, хар, кушкаш, курт, кускун, ынаа, ымыраа, ыт, аяк, аът, сааскан, садик, саазын, самолет, кижи, хартыга, хачы.
Башкарыкчы Чаа унуп келген чылывыска ырыдан Шагаа ырызындан ырлап берээлинер уруглар!
Ыры «Шагаа ыры», «Юрта»
Чылан чылы Шагаа-найыр уезинде
Чолукшуп-даа ойнап-хоглеп кириштинер!
Чылан чылы силерге
Чигирзиг белекчигештерни соннээр-дир мен уруглар!
Башкарыкчы Чаа унген Чылан чыдла
Чаа уе келир болзун!
Чылан чылы беримчелиг
Хайыразы элбек болзун!
Бай-Тайгавыс кожуунувус
Байып турзун, мандып турзун!