Саба?ты? та?ырыбы: Т?л с?зді? тыныс белгілері. Т?леу с?з. Т?л с?зді т?леу с?зге айналдыру жолдары.

АKмола облысы
Jоянды ауылы
Jоянды орта мектебініS
JазаK тілі мен ‰дебиет п‰нініS мaCалімі
Кенжетай Бердіг_л
К_ні:


(2 саCат)
СабаKтыS таKырыбы: Т™л с™здіS тыныс белгілері. Т™леу с™з. Т™л с™зді т™леу с™зге айналдыру жолдары.
МаKсаты:
1.Т™л с™з бен оныS тыныс белгілерін дaрыс Kоя білу даCдыларын Kалыптастыру. Т™л с™здіS ішінде т™л с™здіS келуі туралы маCлaмат беру.
2. Т™л с™здіS тыныс белгілеріне байланыстыбілім, білік даCдыларын Kалыптастыру. Т™л с™здіS орын т‰ртібіне ж‰не т™л с™зді т™леу с™зге айналдырып жазуCа байланысты жаттыCу жaмыстарын орындату.
3. `йымшылдыKKа, адамгершілікке т‰рбиелеу.
СабаKтыS т_рі, типі: жаSа білім беру, д‰ст_рлі.
Jолданылатын ‰діс-т‰сілдер: т_сіндіру, салыстыру, сaраK-жауап, к™рнекілік.
П‰наралыK байланыс: ‰дебиет
К™рнекілік: т™л с™з бен т™леу с™зге байланысты кесте-плакаттар.
ПайдаланCан ‰дебиеттер: Г.Jосымова, Н.Jaрманова «JазаK тілі» ‰дістемелік нaсKау, Алматы, «Мектеп», 2004 жыл, 46- бет.
З.Басыбекова, З.Ерназарова «JазаK тілі. ДидактикалыK материалдар» Алматы «Мектеп» 2004 ж.
СабаKтыS барысы
І. JызыCушылыKты ояту.
Амандасу, сыныпты сабаKKа дайындау.
ІІ. МаCынаны тану.
Т™л с™з автор с™зінен бaрын орналасса, т™л с™з тырнаKшаCа алынады не оынS алдынан сызыKша Kойылады да, т™л с™з бас ‰ріппен жазылады, т™л с™здіS соSына егер ол хабарлы с™йлем болса, _тір, сaраулы с™йлем болса, сaрау белгісі, лепті с™йлем болса, леп белгісі Kойылады да, одан кейін автор с™зініS алдынан сызыKша Kойылады.
Т™л с™з автор с™зінен кейін тaрса, автор с™зінен соS Kос н_кте Kойылады, одан кейінгі т™л с™з тырнаKшаCа алынады, не алдынан сызыKша Kойылады.
Т™л с™з автор с™зініS арасына орналасса, бірінші ж‰не екінші тармаKтарда к™рсетілген тыныс белгілері т_гел Kатысады.
Автор с™зі т™л с™здіS арасына орналасса, автор с™зініS алды-артынан тыныс белгілері былай Kойылады:
а) автор с™зініS алдынан да, соSынан да _тір ж‰не сызыKша Kойылады, мaндайда т™л с™здіS екінші б™лігі кіші ‰ріппен басталып жазылады;
‰) т™л с™здіS соSCы б™лігі дербес с™йлем болып, бас ‰ріптен басталып жазылса, автор с™зініS алдынан _тір мен сызыKша Kойылып, автор с™зінен кейін н_кте мен сызыKша Kойылады.
5. Т™л с™здіS к™п Kaрамды т_ріне жоCарыда к™рсетілген т_рлерініS тыныс белгілері, ‰сіресе, автор с™зі – т™л с™з – автор с™зі ж‰не т™л с™з – автор с™зі – т™л с™з орын т‰ртіптеріне байланысты тыныс белгілері Kойылады; т™л с™з ортасындаCы автор с™зі тиянаKсыз болып, одан кейін т™л с™з дербес айтылатын с™йлем болCанда автор с™зінен кейін Kос н_кте Kойылады.
6. Бір т™л с™здіS ішінде екніші т™л с™з айтылса, алCашKысыныS алдынан сызыKша Kойылады да, соSCысы тырнаKшаCа алынады (мысалдардыS барлыCы интерактивті таKтадан к™рсетіледі).
БіреудіS с™зініS авотр тарапынан ™згеріске aшырап берілуін т™леу с™з дейді.
Т™л с™зді т™леу с™зге айналдырCанда, негізгі ™згеріс т™л с™здіS тaрлаулы м_шелерінде болады; екіншіден, бір жаKтыS орнына екінші жаK айтылады; _шіншіден автор с™зіндегі де етістігініS орнына айт, с™йле, сaра, бaйыр деген сияKты етістіктердіS бірі айтылады.
Т™л с™здіS баяндауышы етістіктіS ашыK райынан болса, т™леу с™зде ол с‰йкес шаKтаCы есімшеге айналып, оCан -дыK, -дік жaрнаCы, т‰уелдік жалCауы ж‰не табыс септігі жалCанады да, толыKтауыш болады.
Т™л с™здіS баяндауышы етістіктіS бaйрыK райынан болса, т™леу с™зде ол тaйыK етістікке айналып, оCан табыс не барыс септік жалCауы, болмаса туралы, ж™нінде, жайында шылауларыныS бірі Kосылып айтылады.
Т™л с™здіS баяндауышы есім с™здерден не тaйыK етістіктен болса, т™леу с™зде ол с™зге тіркес екенін деген к™мекші етістік айтылады. Т™л с™здіS бастауышы т™леу с™зде ілек септік жалCаулы аныKтауышKа айналады.
Т™л с™зде белгілі бір жаKта тaрCан с™з (І не ІІ жаK) т™леу с™зде автор тарапынан басKа бір жаKта тaрып айтылады.
Т™л с™з сaраулы с™йлем болып, оныS Kaрамында сaрау есімдігі болса, т™леу с™зде сaрау есімдігі сол к_йінде саKталады; егер сaраулы с™йлем -ма, -ме сaрау шылауы арKылы жасалса, т™леу с™зде шылаумен айтылCан с™з болымды-болымсыз т_рде не антоним т_рінде Kосарланып айтылады.
Т™л с™зді т™леу с™зге айналдырCанда автор с™зіндегі де етістігініS орнына айт, сaра, ойла, бaйыр, талап ет, ескерт деген сияKты айту, ойлау м‰нді етістіктердіS бірі айтылады (мысалдары кестеден к™рсетіледі)
ОKулыKпен жaмыс. 167-бет, 159-жаттыCу; 171-бет, 160-жаттыCу; «ДидактикалыK материалдан» 121-бет, 1-тапсырма.
ІІІ. ОйтолCау. 160-жаттыCуCа байланысты «Батыр туса, ел ырысы» деген таKырыпта ойтолCау жазу.
^йге тапсырма. 172-бет, 161-жаттыCу; «ДидактикалыK материалдан» 122-бет, 3-тапсырма.
Jорытындылау, баCалау.



15