Сценарий «Традиции и праздники чувашского народа»
«Туй-туй-туй тесе»
Литературїпа музыка каєн сценарийє
Хутшїнакансем:
Михетерпе Нарспи (К. В. Ивановїн «Нарспи» поэминчи сїнарсем)
Вулакан
Юрїпа ташї ушкїнє
Уяв ирттерме пулїшакан хатєрсем:
Михетерпе Нарспи валли єлєкхи чївашсен тумєсем, качча каяканїн єлєкхи тумє: хєр ынла кєпе, тухъя, чакчур пушмак, чєритти, сарї, пєркенчєк (керчєксем пулсан та юрать); хальхи вїхїтра качча тухаканїн тумє: шурї кєпе, шурї пушмак, шурї пєркенчєк (фата); К. В. Ивановїн «Нарспи» поэми, пукансем тата проектор.
Уяв ирттермелли плємре «Чїваш емйин йїла-йєрки» ятлї выставка хатєрленє (1-мєш хушса панине пїхмалла)
Экран ине чїваш туйне кернє видеофильм ямалла (5-6 мин). Унтан куракансен умне васкамасїр хїй тєллєн каласа Михетер тухать.
Михетер:
Мєн кєєнрен стертєм
µак тарана итерме,
Єнтє паян юлашки
Єєм пултїр хєрєме.
ѕсрє итрє, пулчє хєр –
Пуян упїшка кирлє.
Упїшкине тупрїмїр –
Кми лайїхрах кирлє.
µитрє єнтє µимєк те,
Хєрєн туйне тумалла.
Тантїшїмсем пухїнсан
Кєєр туйне лартмалла.
µав вїхїтра Нарспи тухать.
Нарспи: Атте туй пирки сїмахлать. Туй вїл хєрєн пурнїєнчи паллї самантсенчен пєри-ке. µак йїла-йєрке питє савїнїлї та кїсїк. Хаклї тусїмїрсем, эсир эпє хїш хайлавран пулнине їнкарса илтєр пулє? µапла. Эпє «Нарспи» поэмїран. Астїватїр пулє еплерех туй кєрлерє!
Залран: «Астїватпїр! Астїватпїр!» - тесе кїшкїрає.
Михетер: Эпє те питє лайїх астїватїп. Туйне йєркелекенє те хамах пулнї-ке!
Нарспи: Атте, хальхи амрїксем валли манїн туй пирки тепєр хут аса илеймєн-и?
Михетер: Паллах. Хальхи пек астїватїп. Шеп кєрлерє-ке туй. Чїн малтан урама килчє. µимєк ыран тенє чух ялєпех туя хатєрлентємєр. Эпє сїра пичєкипе пур тївана хїнана чєнсе тухрїм. Килте вара анн хїнасене кєтсе илме хатєрленчє. µимєк кунє вара (шухїша каять).
Куракансен умне «Нарспи» кєнекине тем шыранїн укаласа вулакан тухать.
Вулакан: Акї. Тупрїм. Итлєр:
Пирєн ватї Михетер
Тантїшсене йыхїрать;
Унїн ватї карчїкки
Сїра йатнї, уттарать.
Тантїш патне кєрет те
Уать сїра чєресне.
Туя пыма йыхїрса
Єтерет туй сїрине:
– Ырї тантїш-тївансем!
Пире хисеп тумїр-ши?
Хєре качча паратпїр,
Турикаса утмїр-ши?
– Пырїпїрах, пырїпїр,
Пымасїрах юлмїпїр!
Турї прсен, сывї пулсан,
Кїмїлїра татмїпїр! –
Карчїк яла єретлет,
Тєттєм те пулса итет;
Карчїк рет килєнче,
µїкїр-тївар хатєрлет.
– Ырї тантїш-тївансем,
Турикаса уттарар!
Перекетлє сїрана
Єе-єе туй лартар!
Пирєн тїван хєр парать,
Пире унта йыхїрать,
Хїйєн савнї хєрєшєн
Урїм-сурїм туй пулать.
Туйне-уйне пуличчен
Авал чїваш йїлипе
Ваттисене асїнса
Тїкар їкїр-тїварне:
«Ват аттесем, аннесем,
Ырї курїр їтмахра,
Пирєн їкїр-тїварсем
Пулччїр сирєн умїрта.
Пирєн савнї Нарспие
Парїр ырї пурїнї,
Парїр унїн телейне
Ырїлїхпа савїнї!»
Ваттисене асїнчє
Авалхи йєркипе,
Унтан туя пулама
Кєчє шурї кєлете.
Курка тулли сїрипе
Ашшє-амїш пехиллет,
Ашшє-амїш умєнче
Хєрє хурланса йєрет.
· Нарспи, хєрєм, пил сана!
Упїшкуна ан пїрах,
Аван пурїн унпала,
Тату пултїр яланах.
Итле їна, йїваш пул,
Усал ынпа ан ыхлан,
Єне єле, єчен пул,
Кирлє марпа ан хїтлан! –
Атте-анне кєтлет
Хєр куульне юхтарса.
Шїпїр сасси чїйлатать,
Туя ячє пуласа
Вулакан сцена инчех юлать, вїл пукан ине ларса сассїр поэма сыпїкне малалла вулать.
Нарспи: Атте, малалла вара
Михетер: Силпире виє кун туй кєрлеттерсен Хушїлкана кайрїмїр (Михетер шухїша каять).
Вулакан («Нарспи» поэмїри «Хушїлкара» сыпїкне саспа вулама пулать):
Хушїлкара туй иккен,
Туйє ытла шеп иккен;
Шур сухаллї Тїхтаман
Туйне тївать тет иккен.
Чипер каччї Тїхтаман
Силпи хєрне аклатнї.
µавтер аван мїшїра
Урїм-сурїм туй лартнї.
Туй тїває ташласа
µамрїк пуса каччисем.
Туй юррисем юрласа
Ывїнає їварсем.
Єнер Силпи ялєнчен
Туйє килчє таврїнса.
Паян кєр туй туса.
Паян, хєр туйє килсен,
Капа хєве хупмалла.
Ыран ирех тїмалла,
Хєртен арїм тумалла.
Аслї ял та Хушїлка
Икє тїван хушшинче.
Туйне туса Тїхтаман
Ларать сєтел хушшинче.
Тєрлє апат айєнче
µїка сєтел авїнать:
ѕсєр кєр пуєнче
Тєнче вїр-вар аврїнать.
Тулта хєвел утатать,
Кїнтїрлана сулїнать:
Кєр пує сєрпе
Аялалла усїнать.
µеен хирте путене,
Вїхїт-вїхїт вїл юрлать:
Туй килмест-и тесе:
Текех кєр йєтетет.
Кєр инчи шур кєпен
Арка вїр-вїр тївать-ке.
Шїнкїр-шїнкїр шїнкїрав
Шїнкїртатать улпала:
Хєр туй килет ємєрсе
Урам тїрїх ялпала.
Вунї арїм хушпупа –
Сїран кме ийєнче.
Хєрєх виє урапа.
Сїран кме хыєнче.
µичє єрте урамра
Чарїнчє туй ыннисем:
Хирє тухрє сїрапа
Хушїлкари тантїшсем:
Юрлає те кєреє
Ырї кєр хапхинчен,
Єеє те иеє
Ине улсем хыєнчен.
Кїнтїрла та итмен-ха,
Качен вїхїт нумай-ха.
Ка пуличчен туй тума
Пире вїхїт нумай-ха
«Хушїлкари» сыпїка вулакана вєне итиех вулаттарма пулать.
Михетер: Юрларїмїр та ташларїмїр. Кєр пире тутлї пїтїпа сїйласан «Атьїр каяр улпала курка тулли пылпала»,
· тесе киле кайрїмїр (вулакан умне пушї пукан ине кайса ларать).
Михетер каласа пєтерсен куракансен умне юрїпа ташї ушкїнє туй юрри юрласа тухать:
Туя туй пек тївар-и,
Юртан шурї тївар-и;
Туя начар тумашкїн
Пирєн кєр начар мар.
Шїппан-шїппїн тїмашкїн
Шапчїк чєппи мар эпир.
Тїррїн-тїррїн тїмашкїн
Тїри чєппи мар эпир.
Хїйи-хїйми тїмашкїн
Хїюсїр ын мар эпир
Ачасем юрланине Михетер савїнса итлесе ларать.
Михетер (вулакан енне аврїнса): Єлєк туй юррисем мєн тери илєртллє пулнине асїрхарїн-и? Хїан та пулсан хєр йєрри илтнє-и эсє?
Вулакан: µук.
Михетер: Апла пулсан итле. Ятїрласа сан валли Илемпи юрлать.
Куракансен умне пєркенчєк уртнї Илемпи тухать:
Ах, аттеєм, аннеєм,
Мана сутнї укапа
Пысїк кєлет илсе ларт.
Пысїк кєлет тїррине
Урлї-пирлє кашта хур,
Урлї-пирлє кашта ине
Чапїр куккук илсе ларт.
Ир тїрсан та їна пїх.
Куккук сасси илемлє-и,
Хєр сасси илемлє- и?..
Михетер (вулакана): Килєшрє-и?
Вулакан: Килєшрє. Питє илемлє.
Илемпи Нарспи умне пырса тїрать.
Илемпи: Нарспи, эсє те хєр йєррипе качча тухнї-и?
Нарспи: µапла. Мана їна инке ятарласа туй пуличчен шур кєлетре вєрентрє. Эсє вара?
Илемпи: Шел пулин те. µук. Халє качча каякансенчен нумайїшє хєр йєрри мєн пулнине пєлмест.
Нарспи: Мєнле апла. Вїл туй илемє-ке.
Илемпи: µаплине апла та. µапах та авалхи йїласем паянхи кун нумай улшїнса єнелнє. Нумай япала паянхи кун упраса юлман.
Нарспи: Илемпи, мєнлерех пулса иртет паянхи туй, єлєкхинчен мєнпе уйрїлса тарать? Манїн питє пєлес килет.
Илемпи (куракансен енне аврїнса): Туссем, Нарспине паянхи туйпа паллаштарма эпє сиртен пулїшу ыйтасшїн. Эпє сире ыйтусем парїп, эсир хуравлїр. Юрать-и?
Залран: Юрать!
Илемпи (куракансен енне пїхса): Астїватїр пулє. «Нарспи» поэмїра урани пирки мєн тери илєртллє ырса кїтартнине.
Залран: Астїватпїр!
Илемпи: Паянхи кун урани пулса иртет-и?
Залран: Пулать!
Илемпи: Нарспи, санїн туйу мие куна тїсїлчє?
Нарспи: 7 куна
Илемпи: Паянхи туй мие куна тїсїлать?
Залран: Икє кун.
Нарспи: Илемпи тусїм, акїн пек кєске вїхїт хушшинче-и?
Илемпи: µапла. Халє вїхїта та, уки-тенкине те перекетлеє.
Нарспипе Илемпи калаївне Михетер хутшїнать.
Михтер (куракансене): Єлєк туй илемєсем – туй пує, мїн кєр, кєєн кєр, уртмахї, минтерє, кєр нєкєрєсем, вїйїсем пулнї. Паянхи туйра пур-и вєсем?
Залран: µук. Эпир вєсем кам пулнине те пєлместпєр.
Михетер: Вєсем туя ирттерме пулїшакан ынсем. Туй пує – туй халїхне астуса пїхса тїрать, мїн кєр - туй йїла-йєркине майлаштарса пыракан, кєєн кєр - авланакан умєнче рекен, уртмахїсем – туйра кучченесене путарса рекенсем, минтерєсем – кєр ларакан минтере сыхлакансем. Кєр нєкєрєсем вара (малалла Нарспи пулать):
Нарспи: Кєр нєкєрєсем авланакан каччїн юлташєсем пулає. Хєрєн вара хєр уммисем.
Илемпи: Авї мєн. Хальхи туйра та туя ертсе пыракан тата каччїпа хєр умєсем пур.
Нарспи: Илемпи, эпє качча тухнї чухне мана кєлетре инке тумлантарчє: малтан хєр ынла кєпе, пуа тухъя, урана чакчур пушмак тїхїнтартрє, чєритти акрє тата сарї ыхрє. Кайран пєркенчєк уртса ячє. Сїмахран, итес вїхатра эсє качча тухас пулсан мєн тїхїнїн?
Илемпи: Паян качча тухакансем ине шап-шурї кєпе, урана шурї туфли, пуа шурї пєркенчєк тїхїнає.
Нарспи: Пєтєм тум шурї. Мєншєн?
Илемпи (куракансен енне аврїнса): µак ыйтїва кам хурав пама пултарє?
Залран: Шурї тєс тасалїх тєсє. Шурї тум тїхїнассине паянхи чївашсем вырїс халїхєнчен йышїннї.
Нарспи: Питє интереслє. Илемпи, манїн ав тумсене тытса пїхас килет.
Илемпи: Манїн та єлєк качча каяканїн тумне курас килет.
Михетер: Ав ав пукан инче туй кєписем пур. Кайса пїхїр.
Илемпи Нарспи качча каякан хєрсен тумєсене пїхає.
Михтер (вулакан енне аврїнса): Эпє туй пирки тупмалли юмахсем пєлетєп.
Вулакан: Михетер пичче, тупсїмєсем йывїр-и? Тен, куракансенчен ыйтатпїр?
Михетер: Юрать. Итлєр:
Вїль-вїль вїлча вїлчакка, вїлча тїрїнче вїлчакка
(кєр калпакки ине тутїр єлени)
Пєсехи – кємєл, хри – шїра! е тата
Чїнкра-чїнкра, шєкєртєк, йїс тум, выс тум, вєл-вєл-вєл!
(туй арїмєн тумє)
Пєри сикет, тепри макїртать.
(хєр ххлени)
Куракансене татах ыйтусем парас тесен 2-мєш хушса панине пїхмалла.
Нарспипе Илемпи Михетерпе вулакан умне таврїнає.
Нарспи: Атте, єлєк туй пите ххєм иртнє тетєн. Паян пулса иртекен туй та илемлє-ке.
Михетер: µапла. Єлєкхипе паян пулса иртекен туй та хїйне май илєртллє. Ахальтен мар пулє, паллї ыравїсем туй йїли-йєркипе хїйсен хайлавєсенче усї курає. Сїмахран, К. В. Ивановїн «Нарспи» поэминче, Федор Павловїн «Ялта» драминче, Юхма Мишшин «Мускав улє» романєнче, Н. Симуновїн «Ан йєр эсє, Лена» (Туй) романєнче, Георгий Красновїн «Ємєр тикєс килмест» романєнче.
Туй йїла-йєрки – хїй пєр спектакаль, пєр пурнї. Темле улшїнса єнелсен те вїл илєртллє.
Михетер сїмахєсем хыїн куракансен умне юрїпа ташї ушкїнє хїйматлїх юррипе тухать:
Тухать-и те тухмасть-и,
Тухать-и те тухмасть-и?
Эпир киле каятпїр,
Эпир киле каятпїр.
Тавай пире япала,
Тавай пире япала
Трантас кашти авниччен,
Трантас кашти авниччен
Чаршав
«Салтак ячє сахїр мар,
ївара хыпсан ирєлмест»
Литературїпа музыка каєн сценарийє
Хутшїнакансем:
Пєрремєш арын ача
Иккємєш арын ача
Мучи
Кинеми
Салтака каякан. µитїр.
Салтака каяканїн юлташєсем
Уява ирттерме пулїшакан хатєрсем:
чївашсен єлєкхи арынпа хєрарїм тумєсем, салтак тумє, алшїллисем, сак.
Майєпен чїваш кєвви янїрать. Мучипе кинеми каласа тухає:
Кинеми: Кршєри µитїра салтака їсатає. Шалккї пек амрїка.
Мучи: Мєншєн?
Кинеми: Нумайлїха тїванєсенчен уйрїлать-ке.
Мучи: Нумайлїха мар. Єлєк вара салтака чєнме пуласан арынсем ємєр тїрїшшєпех хєсмєтре пулнї. Кайран пєчєккєн улє чакса пынї: 25, 20, 12, 10, 7. Салтака хальхи пек пурне те чєнмен. Малтан 20 уртран пєр ынна, кайран ын шутне кура 100 ынран пилєк улта пєр ынна, 1000 ынран 5-10 ынна, вїрї вїхїчєсенче 50-70 ынна кура палїртнї. 1874-мєш ултанпа тин салтака пурне те чєнме пуланї.
Мучипе кинеми сак ине кайса ларає. µав вїхїтра икє пєчєк ача «Килеє! Килеє!», - тесе кїшкїрса кєреє те мучипе кинеми умне пырса ларає. Вєсем хыїнах пєр ушкїн амрїк арын ыталанса салтак юрри юрласа кєрет:
Шуралса та килет те шурї
Шурїмпу,
Шурї кленкур карсан та
чарас ук
Кївакарса килекен кївак пєлєт
Кївак кїтай карса та
чарїнас ук.
Хєрелсе те тухать хєрлє хєвел,
Хєрлє хїмач карса та чарїнас ук.
Акїшєсем килеє ушкїнєпе,
Сарї сєлє сапса чарїнас ук.
Пирєн каяс кунсем итсессєн
Сарї ылтїн парса чарїнас ук.
Салтака каякан ача: Юлташсем, тївансем, манїн та салтака кайма вїхїт итрє-ке. Айтїр-ха, туссем, Турикаса итсе килер.
Салтака каяканїн юлташєсем: Айтїр! Кайрїмїр!
(пурте пєрле юрласа тухса каяє):
Мамїк їшєнче пурїнтїм,
Пурїн їшєнче итєнтєм.
Вут-хєм їшне каяс пулать,
Мєнле тухса каяс-ши?
Пурїн тутїр – пурнїїмччє,
Кємєл єрє – ємєрємччє.
Ылтїн єрє – кїмїлїмччє.
Каяс килмест салтакне –
Германи кулли пулас килмест
Пєрремєш арын ача: Асатте, вєсем мєн юрри юрлає?
Мучи: Мїнукїм, салтак юрри юрлає вєсем. Ыран µитїр салтака тухса каять.
Иккємєш арын ача: Асатте, эсє те салтакра пулнї-и?
Мучи: Пулнї. Хальхи пек астїватїп-ха. µирєм пєр ул тултарса ирєм иккє ине пуссан ял старости ят тухни пирки килсе каларє. Эпє хамїн тантїшсемпе урам тїрїх салтак юрри юрласа рерєм. Юррисем мєнлерехчє тата Мучи шухїша каять.
µав вїхїтра салтак юрри юрлакансем таврїнає:
Эпир пырас ул инче
Кєленчерене кєпер хывтарнї,
Кєленче те кєпер ийєнче
Турї урхамах йєрри пур,
Турї урхамах ийєнче
Ылтїнпала кємєл йєнер пур,
Ылтїнпала кємєл йєнер инче
Турїпалан патша ывїль аллинче
Симєсех те кївак хутсем пур,
Симєсех те кївак хут инче
Эпир курас нуша пурте пур
Салтака каякан: Пур урама те итсе килтємєр. Айтїр, халє пирєн пата кєретпєр. Хїнасем кєтсе ывїнчє пулє.
Салтака каяканїн юлташєсем: µитїр, эсє каланї пек пултїр. Кєрер!
Мучи: Пїхїр-ха: єлєкхи пекех салтака каякана хисеп тїває. Хєсмєте каяканїн тарїхса пурїннї ача пулсан, авна хытї хєнесе хїварнї. Манїн та авїн пек ача пурччє. Вїл вара эпє мєн салтака каичченех манран тарса рерє.
Пєрремєш арын ача: Асатте, асатте, малалла вара.
Мучи: Хєр-тантїшсем панї тутїрсене мїйран акса туссемпе пур тївансем патне те итсе тухрїмїр. Салтака каймалли кун вара пирєн пата пур тус-тїван путарїнчє. Сєтел хушшинчен тухас умєнхи пил сїмахєсем халє те асрах:
Паянтан сана хамїртан уйїратпїр,
Турї панї шїпаран тарса хатїлас ук,
Турї панї шїпаран пытанса юлас ук.
µлти турї ырлїх парать,
µєрти - єре сыхлать.
Кутамка тени тулли пултїр,
Кутамкка тени ирєп пултїр,
Хырїм выи ют пултїр,
Ларас вырїн типє пултїр,
Каяс улу у пултїр,
Утас вырїн атма пултїр.
Ырї улу пыл пултїр.
Ватї аупа аппуна
Чыспа пытарма тур авїртїр.
Тїшман кулли ан пул,
Вїй ук тесе намїса ан юл.
Улїп вїйне кїтарт,
µут тєнчерен тїшмана ухат!
Кинеми: Мучи, эсє салтака кайнине эпє те астїватїп. Эсє сєтел хушшинчен тухсанах санїн аупа-анн йєрсе юлчє, тїванїрсем вара сєтел инчи япаласене, стакансене, витресене пєнтерчє.
Иккємєш ача: Ай-уй! Мєншєн ун пек хїтланнї?
Кинеми: µакї вїл каякан мєнле сывлїхпа каять, килме те авїн пек сывлїхпа килтєр тенине пєлтернє.
Мучи: Кайран юлташсемпе уй хапхи патне итичченех ыталанса юрласа утрїмїр.
Кинеми: Уй хапхи патне каиччен тїванїрсем сїра-эрехпе тухса хївїнпа сывпулашнине астїватїн-и?
Мучи: Астїватїп.
Пєремєш ача: Мучи, эсє вара салтака уранах кайран-и?
Мучи: µук. Вулїса итиччен лашапа кайрїмїр.
Кинеми: Эсє урапа инче каялла пїхса ларса тухса кайнине астїватїп-ха.
Иккємєш ача: Мєншєн каялла пїхса пынї вара?
Кинеми: Каялла пїхса, хытї сывпулашсан, салтак каялла сывах таврїнать тенє.
Мучи:
Мєн ул инчи хурїнне
Кам шутланї турталлїх.
Атте, анне ывїлне
Кам шутланї салтаклїх.
Йїмра хулли йїмїксем,
Йїмра хулли хуїлчє,
Йїмїксенчен уйрїлтїм.
Шїлан хулли шїллїмсем,
Шїлан хулли хуїлчє,
Шїллїмсенчен уйрїлтїм.
Урам вїрїм, мєн усси
Симєс курак шїтмасан.
Вїрїм ємєр мєн усси
Салтак кутамкки йїтмасан
Мучи: Салтака їсатмалли єлєкхи йїла-йєрке паянхипе танлаштарсан нумай енлє пулин те халє пулса иртекен йїла та интереслє. Паянхи амрїксем йєркене хїйне май упрама тїрїшни паха-ке.
Диск ине ыртарнї салтак юрри янїрать.
Чаршав
1-мєш хушса пани
Чїваш емйин йїли-йєрки
Выставка макечє
1- мєш лєк µєр пин сїмах еткерє
Халїх сїмахлїхє пирки пєтємєшле кєнекесем: «Чїваш халїх сїмахлїхє», «Ваттисен сїмахєсем, каларїшєсем, сутмалли юмахсем», Эдисон Патмарїн «Чїваш халїх календарє». Халїх юррисем ыртарнї аудикассетїсем.
Цитата:
«Чїваш халїхє культурїпа питє пуян. Мєн чул ытти ют єр-шыв ыннисем пирєн тєрєсене курса, халїх юррисене итлесе халє те ытарайми савїнає, итєнсем тума хавхалантарає. Мухтанмалли халїхїн нумай. Мухтанма тивє те».
Эдисон Патмар
2-мєш лєк µемье йїла-йєркисем
«µемье кїшїлє» юмах кєнеки, Геннадий Волковїн «Кил їшши» тата «Чувашская этнопедагогика», Улїп халапєсем.
Цитата :
«Нихан та їлкуа ан сур!
Хыт хисепле ваттисене.
Сума та су ыттисене»
Раиса Сарпин
«Чївашїн ыр йїла нумай»
3-мєш лєк Туй, туй, туй тесе,
Туй, туй. туй тесе
Чїваш туйє пирки калакан кєнекесене вырнатармалла. Сїмахран, Александр Осиповїн «Чувашская свадьба», Александр Васильевїн «Алла-аллїн», Иван Патмарїн «Пурнї илемє». Кєнекесем умне туй пирки калакан керчєксене, диск вырнатармалла. Анатолий Миттовїн «Туй» тата Валерий Семеновїн «µамрїк мїшїр» керчєкєсем пулсан аван.
Цитата:
«Ай, юрлар-и, юрлар-и,
Шїкїлчи пек юрлар-и,
Шїкїлчи пек юрлар-и, -
Шїкїл-шїкїл пурнар-и?»
Юрий Сементер
«Ай, выляр-и, выляр-и»
4-мєш лєк Акїш килет – сассипе,
Акїш килет – сассипе,
Кївак чечек – утипе.
Кївак чечек – утипе
Ача урални, їна ят хуни тата ача-пїча сїмахлїхєпе ыхїннї кєнекесем (Роза Ахтимирова «Чївашсен ырї йїли-йєркисем», «Ача-пїча сїмахлїхє», «Чи-чи кїсїя». Николай Овчинниковїн «Анне» тата «Тырї вырса пухни. Амїшє» керчєкєсем умне цитата вырнатармалла:
· Чи-чи кїся,
Їта каян, кїсїя?
· Кантїр вїрри вїрлама?
· Е хуи курсассїн?
· Тарїп, хїпарїп хыр тїрне.
· Е хырїму высассїн?
Ача-пїча сїмахлїхєнчен
5-мєш лєк Салтакїн ячє чыслї
Салтака кайнипе ыхїннї йїла-йєркесене уса паракан кєнекесем. Сїмахран, Эдисон Патмарпа Сергей Патмарїн «Чїваш халїх культури», «Халїх сїмахлїхє», «Краткая чувашская энциклопедия». Кунтах паянхи салтак пурнїє пирки калакан материалсене вырнатарсан та аван (хєсмєтри амрїксен пурнїє пирки калакан статьясем: Роза Власовїн «12 уйїха кїна» (Хыпар. – 2008. – 29 пуш) тата Элиза Валансїн «Тївансемєр, эпир килетпєр!» (Тантїш. – 2008. – 29 у (№ 21)) статйисем. Совет Союзєн тата Раейєн паттїрєсен сїн керчєкєсем, вїрї пирки калакан кєнекесем (Мєтри Кипекєн «Паттїрсем хыпарсїр ухалмає, Георгий Красновїн «Пусїр юланутсен эскадронє», Георгий Орловїн «Юрататїп Тїван єршыва», Леонид Агаковїн «Салтаксем», «Салтак ачисем»). Салтак пурнїє пирки калакан юрї дискєсем те кєнекесем умєнче вырїнлї пулє.
Цитата:
Уй варринче лаштра юман,
Шїпїр та шїпїр умїр ївать.
Юман хттине тїраймарїм.
Атте хттинче пурнаймарїм.
Уй варринче лаштра їка,
Шїпїр та шїпїр умїр ївать.
µїка хттине тїраймарїм.
Анне хттинче пурнаймарїм.
салтак юрри
2-мєш хушса пани
Туй пирки мєн пєлетпєр?
Ыйтусем
Єлєк авланакан ачан ашшє илме куласа хунї хєр кршипе е пєр-пєр ывїх тїванєпе мєн пирки калаать?
(Евчє пулма суйлани пирки)
Евчє сїмах пєтерсе килнє хыїн каччїн ашшє-амїшєсем кучченесем илсе хєр килєшме каяє. Хїйсемпе пєрле мєн илсе кайнї?
(Пєр пуламан їкїр, пєр авра чїкїт,
пєчєк пичке сїра)
Хєр килєшнє чухне «пушї пїрахни» пулса иртет. Мєнле йїла вїл?
(Евчє хєре пушїпа виє хут апни.
Вїл хєре килєшни пулать)
Туй илемєсем камсем пулнї?
(Туй пує, мїн кєр, кєєн кєр, уртмахї,
минтерє, вїйїї, хєр уммисем)
Хєр хїан хїйєн тусєсене пухса «хєр шрпи» итерет?
(µуранї хыїн)
Качча каякан хєре кам тумлантарнї?
(Инкєшє)
Каччї туйє хїта хапхи умне итсен мїн кєр саламалек калать, кєєн кєр вара
(Туй халїхне юрлаттарса ташлаттарать)
Хєр илме килсен алїк патне камсем валли ятарласа сєтел лартнї?
(Авланакан ачапа кєр нєкєрєсем валли)
Хєр хїан йєме пуланї?
(Хєрєн япалисене тиесе кєрсен хєр йєме пулать)
Усї курнї литература
Бажайкин Н. С. Новые обряды и праздники / Н. С. Бажайкин. – Чебоксары : Чуваш. кн. изд-во, 1977. – 88 с.
Васильев А. Алла-аллїн : амрїк мїшїрсен конкурсє / Александр Васильев. – Ш.,1994. – 80 с.
Димитриева Н. И. Мир чувашской культуры / Н. И. Димитриева, В. П. Никитин. – Чебоксары : Новое время, 2007. – 304 с.
Мессарош Д. Памятники старой чувашской веры / Дюля Мессарош. – Чебоксары, 2000. – 360 с.
Никитин А. Мир чувашский / Александр Никитин. – Чебоксары, 2003. – 896 с.
Осипов А. Чувашская свадьба / Александр Осипов.– Чебоксары : Чуваш. кн. изд-во, 2007. – 206 с. : ил.
Патмар И. А. Пурнї илемє / И. А. Патмар. – Шупашкар, 1992. – 256 с.
Патмар Э. Чїваш халїх культури / Эдисон Патмар, Сергей Патмар. – Ш., 2004. – 224 с.
Халїх сїмахлїхє : хрестомати. – Ш. : Чїв. кєн. изд-ви, 2003. – 415 с.
Чїваш туйє / Н. И. Егоров пухса хатєрленє. – Красноармейски, 1996. – 36 с.
Чїваш халїх сїмахлїхє. III том. Юрїсем. – Ш. : Чїв. кєн. изд-ви, 1978. – 512 с.
13PAGE 141015
13PAGE 142015
d ### 15