Внеклассное мероприятие Тек эртышт ий — влак, но Чавайн мемнан коклаштына ила

Литературный композиций «Тек эртышт ий – влак, но Чавайн мемнан коклаштына ила» (1 – 9 – ше класс)
Кучылтшаш материал да оборудлваний: Чавайнын портретше, «Тек эртышт ий – влак, но Чавайн мемнан коклаштына ила» манын возымо вывеске, писательын книгаже-влак, экран ден проектор, презентаций, книга - влак.
1 – ше вудышо: Поро кече, пагалыме уна - влак!
2 – шо вудышо: Йоча-влак,ончалза фотосуретым.Тендан ончылно яшката кап-кылан, арун шерын шындыме шем упан, мотор чурийвылышан, чатката вургеман ен.
1 – ше вудышо: Ко тиде тыгай?
2 – шо вудышо: Чын, тиде Сергей Григорьевич Чавайн.
1 – ше вудышо: Мом те тудын нерген паледа?
2 – шо вудышо: Тудын чын фамилийже - Григорьев. Чавайн – икымше марий писатель, литератор, туныктышо, мер пашаен. Тудо марий йылме дене сылнымутан произведенийлам эн ончыч возаш туналын. Садлан илымыж годымак калык тудым марий литературын пионерже манын пагален лумден. Шочмо йылмыжым Сергей Григорьевич уло чонжо дене йоратен, шочмо калыкше эрыкан да пиалан лийже манын уло вийжым, мастаржым пуэн. Ме, самырык тукым, тиде ен дене кугешнена!
1 – ше вудышо:
Салам, Чавайн! Кугу айдеме,
Вуемым таче савалам.
Той шыжын, пуйто колын семым,
Пайремыш лумын толынам.
Улат тый таче литератор,
Марий мурпогын пионер.
Саскам полекленат тый ятыр,
Пыртка тачат талант вуршер.
Да… пагыт ыле пешак тöрсыр,
Пернен йуштат, пернен шокшат.
А илыш пагытла гыч торштыл,
Куслежым шкенжыным шоктен.
Шоктен да ужын тыйым ончык,
Чолпанла корным волгалтен.
Омеш поэзий шкежак кончыш
Да тыйым – мурызым - куштен.
Салам, Чавайн! Кугу айдеме,
Тылат кидемым шуялтем.
Той шыже кечын колын семым
Ужар вуемым савалтем.
2 – шо вудышо: Сергей Григорьевич 1888 ий октябрьын 6-шо кечыштыже Морко кундемысе Изи Корамас ялеш кресаньык ешеш шочын. Ачаже, Григорий Стрелков, йорло кресаньык лийын, аваже, Татьяна Анисимовна, – грамотым палыдыме удырамаш. Ачаж ден аваже йорлын иленыт, мланде пашам ыштеныт. Сандене Сергей изинекак ачажлан мландым куралашат, удашат полшен, чодыра пашашкат пырля коштын, смола заводыштат ачаж пелен тыршен. Ачаже умыржо мучко пашам ыштен гынат, садыгак нужна гыч лектын огыл.
Сергейын Овдоч шужарже лийын.Нуно пырля модыныт, чодырашке саскам погаш коштыныт, икте-весыштым моткоч йоратеныт.
1 – ше вудышо: Ожно телевизор, радио лийын огыл. Келге шыжым да йушто теле кастене нунын портышкышт кунчылам шудыраш, носким, пижым пидаш, турым турлаш пошкудо удыр-влак погыненыт. Удыр-шамыч кидпашам ыштеныт, муреныт, модыныт, туштым туштеныт, турло йомакым колтеныт. Удыр-влак коклаште Метрий кугызан Плагий лўман ўдыржо поснак шуко йомакым пален. Сергей пелйуд марте мален огыл, йомакым колышт киен. Рвезын аважат, Татьяна Анисимовна, шуко мурым, йомакым пален. Икшывыже-влакым муро йукеш малтен, онай йомак, мыскара дене куандарен. Изи Чавайн эрлашыжым йолташыж-влаклан йомак - влакым каласкален, южгунам вашталтышым пуртен. Тыге тудо калык ойпого деке шўманын. Варажым Сергей, кугу лиймекыже, мурым, йомакым, туштым турло яллаште поген, аваж дечат возен налын да шке произведенийлаштыже кучылтын.
2 – шо вудышо: Сергейын лудын-возен моштыдымо ачаже, Григорий Михайлович, эргыжым туныкташак шонен. Сергей ондак шке ялыштыже туналтыш школым сайын тунем пытара. Вара 13 ияш рвезе монгыж гыч 35 менге тораште верланыше Унчо селасе марий школыш тунемаш пура.Тушто марлат, рушлат шуко книгам лудеш, шинчымашым пога. Унчо школ деч вара туныктышо лияш шонен пышта да Озан олашке кая. Тушто ныл ий учительский семинарийыште тунемеш. С.Г. Чавайн руш писатель-поэт-влакын произведенийыштым шуко лудын, А.С.Пушкинын, Некрасовын да моло руш поэт-влакын почеламутыштым марий йылмышке кусара. Поснак тудо Пушкинын, Лермонтовын, Кольцов ден Никитинын почеламутыштым йоратен. Тыге тудо шкежат возаш кумыланеш.
Озан учительский семинарийыште тунеммыж годымак икымше «Ото»почеламутшо шочеш. Тылеч вара тудын марий поэт лумжо лектеш. С.Г.Чавайнын шочмыжлан 100 ий темме вашеш тудым 45 йылме дене савыктен лукмо. (Почеламутым наизусть сылнын марлат, рушлат каласкалымаш)
1 ше вудышо: Семинарийым тунем пытарымеке турло школлаште икшыве-влакым туныкта, марий газетым, книгам лукташ, театрыште марий спектакльым шындаш полша. Изи ден кугыен-влаклан ятыр почеламут ден ойлымашым, пьесым, роман ден повестьым воза. Нунын коклаште «Йыланда», «Мукш отар», «Акпатыр», «Элнет» произведенийже-влак кызытат кумдан чапланат. Чынак, С.Г.Чавайн икшыве-влакым моткочак йоратен, шуко сылне произведений-влакым полеклен. Автор шке возымаштыже порылыкын вийжым моктен, шинчымашын кулешлыкше нерген умылтарен,пашам ышташ туныктен. Сылнымут мастарлыкше пуртус суретлымаштат раш коеш.
2- шо вудышо: 2 июль 1922 ийыште Сергей Чавайн Кокласола ял гыч Голубкина Татьяна Алексеевнам марлан налеш.
Изи Корамас ялысе кресаньык-влакын мландышт шагаллан кора у верыш илаш каяш верештын.А тиде ойырен налме верыште чодыра гужлен шоген.Кум-ныл ий чодырам кукленыт,тавым кунченыт,портым чоненыт.Организаторлан Чавайным ушанен шогалтеныт.Тунам тудо Арын школым вуйлатен.
1926 ийыште тиде у хуторыш Чавайн шке ешыж дене илаш кусна.Тиде ялым Чавайнур манын лумдат.
Сергей Григорьевичын да ватыжын,Татьяна Алексеевнан, ныл йочашт лийын (кок эрге-Анатолий ден Юрий,кок удыр-Галина ден Татьяна).
1 – ше вудышо: Чавайн умыржо мучко калык дене пашам ышта. Шуко ий школышто йоча-влакым туныкта, общественный пашаштат активнын участвоватла, икмыняр марий газетын редакторже лиеш. Тудын тыршен ыштыме пашаже шочмо марий калыкшым, тудын йылмыжым да культурым вияндышаш верч лийын.
2 – шо вудышо: Марий калыкын эрыкыш лекмыже Сергей Григорьевичым эшеат чот у произведений-влакым возаш кумыланда. Тыге шочыт тудын «Революций» почеламутшо, «Октябрь» поэмыже да молат. А «Мукш отар» музыкальный пьесыжым калык марий театрыште кызытат йоратен онча.
1 – ше вудышо: Пытартыш лу ий жапыште Чавайнын возымо пашаже эшеат чот виянеш. Тудо лу утла пьесым, икмыняр ойлымашым, «Элнет» романым лудшо-влаклан полекла. А «Акпатыр» пьесым возымо годым пашам ышташ йоршынак театрыш кусна.
2 – шо вудышо: Чынак, С.Г.Чавайн икшыве-влакым моткочак йоратен, шуко сылне произведений-влакым полеклен. Автор шке возымаштыже порылыкын вийжым моктен, шинчымашын кулешлыкше нерген умылтарен,пашам ышташ туныктен. Сылнымут мастарлыкше пуртус суретлымаштат раш коеш.
Кызыт ме тендан дене тудын почеламутшо – влакым шарналтена. (Йоча – влакын каласкалымышт)
1 – ше вудышо: Шке жапыштыже почеламут дене пырля С.Г.Чавайн мыскара-влакым ятыр серен. Мыскаралаштыже тудо поян-влакым мыскылен, пусо уш-акылым чапландарен. Южо мыскараште иза-шольо келшымашым суретлен. Айста ик мыскаражым модын ончыктена! (Йоча – влак «Соснаигын изаже мыскарам модын ончыктат)
«Соснаигын изаже» мыскара
Автор. Потыр пеш амырчык улмаш. Тудын книгаже кувар умбалне почанын, лавыран йолчиемже олымбалне, а тувыржо южгунам устембалнат киен. Кочмыж годымат йытыран кочкын огыл: онышкыжо шурым йоктарен.
Икана Потырмыт дек туныктышо толын.
Туныктышо. Тиде мо тыгай, чыла амырчык улат? Тышеч кай, шольыч деке.
Потыр. Мыйын шольым уке (орын).
Туныктышо. Уло. Тый тудым але от пале. Тудо тыйым пала. Уремыш лек да вучо, тудо вашке толеш.
Потыр. Ом умыло, ала-мом ойлет.
Автор. Тыге Потыр манеш да уремыш лектеш. Шукат ок лий, ур толеш.
Потыр. Тый мыйын шольым отыл?
Ур. Уке-е. Мыйын кап-кылем яндар, пыжашемат ару. Мый тый гает амырчык омыл.
Автор. Ур кудал колта. Потыр адак вучаш туналеш. Шукак ок лий, пырыс кудал толеш.
Потыр. Ала тый мыйын шольым улат?
Пырыс. Воштончышыш шкендым ончал. Мый эре шургем мушкам. Мемнан дене тыйын гай амырчык уке.
Автор. Пырыс почшым путыралеш, шке корныж дене кая. Изиш лиймеке, соснаиге торштыл-торштыл толеш.
Соснаиге. Эй, изай, сай илет-кутырет?
Потыр. Мый тыйын изат омыл.
Соснаиге. Кузе изам отыл? Вет ме икгай улына. Айда каена. Лавыраште изиш почанына. Тушто пеш сай лавыра уло.
Потыр. Мыйын лавыраште почанмем ок шу. Лавырам мый ом йорате.
Соснаиге. Ушанем, шонет? Ончал кидетым, тувыретым… Айда манам пырля каена. Кочкышат тушто пеш сай, мушкылтышым пуат.
Автор. Тиде жапыште туныктышо толеш.
Потыр. Мый чыла умылышым.
Туныктышо. Ну кузе? Шольыч дек кает але ару рвезе лият?
Потыр. Тый денет, тый денет!
Соснаиге. От мий гын, пеш кулат. Мыланем утларак мушкылтыш кодеш.
Автор. А тендан шольыда ко: ару пырыс але соснаиге?
2 – шо вудышо: Чавайн - мемнан классикна. Тудын возымо произведенийже-влакым калык тачат уло кумыл дене лудеш, сценыште онча. Писательын возымыжым вес эллаштат лудыт, шымлат. Ик «Ото» почеламутшымак 45 турло йылмышке кусарыме.
1 – ше вудышо: Сергей Григорьевич Чавайнын пашаже чылаштымат кумыланда, калык верч илаш туныкта. Ме тидын дене кугешнена, тудын кодымо поянлыкшым шинчасортала аралена, «тунал кодымо куваржым умбаке вакшына».
Ынде шуко ий уке мемнан коклаште Чавайн. Ынде ятыр й огына кол ме поэтын йукшым. Тиде жапыште чот вашталтын йоратыме шочмо кундемна. Ончыко каен сылнымутан лиературына. Туге гынат Чавайнын ыштен кодымо пашаже чевер кече гай волгалтеш. Тудо нигунам ок пыте, ок рудан! Тудлан тауштен, ме куан мурым мурена!