Бастауыш сынып о?ушыларыны? математикалы? сауаттылы?ы

Бастауыш сынып оқушыларының математикалық сауаттылығы
Математикалық сауаттылықтың әдістемесі мазмұнын кіші жастағы
оқушыларға математиканы оқытудың әдістемелік ерекшеліктерін сипаттайтын
ережелер, сондай-ақ оқытуда дамытушылық және тұлғалық-іскерлік тұрғыдан
қарау әрекеті құрайды.
Математикалық сауаттылықтың мақсаты бүгінгі күн талабына сай, жан-жақты дамыған, белсенді, өмірге талпынысы, тұрақты қызығушылығы бар, алған білімді іс- әрекетте еркін қолдану дағдысы қалыптасқан тұлға.
Математика білім мазмұнының ең алғашқы бастамасы бастауыш буында жүзеге асатыны белгілі. Себебі, бастауыш буында жоғары сыныптарда
оқылатын бүкіл пәннің іргетасы қаланып қана қоймайды, сонымен қатар білім
алуға талпынушылық, яғни балалардың оқу әрекеті, танымдық белсенділік,
жеке бастың адами қасиеттерінің негізі осы кезеңде қаланады. Сонымен қатар,
осы кезеңде баланың белсенділігі, оның рухани және дене күші де дамибастайды. Осы жасқа лайықты мазмұн мен оны оқытудың әдісін саралау, бала
жанына жақын қарым-қатынас арқылы оларды дамыту мәселесін ғылыми жолға
қою оңай мәселе емес.
Бастауыш баласы үшін жаңа рөл - оқушы, жаңа әрекет - оқу болса, осы
мәселелерге олардың шаршамай, жалықпай, қызығушылықпен араласып
кетуіне, маңайы мен қарым-қатынасының күшеюіне жағдай жасау мұғалімнің
шеберлігін және осы жастағы оқушының психологиялық ерекшелігін жете
білуін керек етеді.
Бастауыш сыныптардағы математикалық сауаттылық оқыту материалының
мазмұны кіші жастағы оқушылардың математикалық дайындығына, білім, білік
және дағдылар деңгейіне қойылатын талаптардың өзгеруімен байланысты
дәстүрлі модельге елеулі түзетулер енгізген жаңа мектеп бағдарламасымен
анықталады. Ал функционалдық сауаттылық пәндік сауаттылыққа қарағанда
кіші ұғым, немесе оның саласы болып есептелінеді. Осыған орай
функционалдық математикалық сауаттылық дегеніміз - пәнде игерген білімді
іс-әрекетте, тұрмыс- тіршілікте қолдана білуі.
Оқушыда функционалдық математикалық сауаттылық қалыптастыру
үшін ең алдымен пәндік сауаттылық қалыптасуы керек.
Математиканы оқыту мен математика пәнінен сауаттылықты
қалыптастырудың негізгі мақсаттарына тоқталайық:
1) Математика –барлық ғылымдардың логикалық негізі – күре тамыры
ретінде қарастырылады;
2) Математика, ең алдымен оқушылардың дұрыс ойлау мәдениетін
қалыптастырады, дамытады және оны шыңдай түседі;
3) «Математикалық сауаттылық» (ауызша және жазбаша) қабілетінқалыптастыру арқылы оқушының «математикалық сауаттылықты» меңгеребілу қабілетінің болуы;
4) Математика әлемде болып жатқан түрлі құбылыстарды, жаңалықтарды
дұрыс қабылдап, түсінуге көмектеседі;
5) Математиканың болашақ тұлғаны моральдық, эстетикалық және
этикалық тұрғыдан да тәрбиелік мәні бар.
Математика дүниетанымды қалыптастыруда, математикалық модельдеу
идеяларын ұсынады, математикалық сауаттылық жалпы функционалдық
сауаттылықты меңгеруде математикалық білім мен біліктіліктің алар орны
ерекше. Математикалық сауаттылық математикалық сөйлеу және жазу
мәдениетіне қоршаған ортаны және олардың заңдылықтарын баяндау, оны
оқып үйренудің оқушылардың дүниенің ғылыми бейнесін меңгерудегі басты
құралы ретінде ерекше көңіл бөлу қажет. Математикалық сауаттылық
оқушылардың математикалық тексті оқуына, жазуына және қайта айтып
беруіне, жазылғандар мен айтылғандарды түсіне білуіне ең төмен талап ретінде
қарау қажет. Сонымен математикалық біліктіліктердің негізгі құрамдас,
толыққанды тіршілік жасауға қажеттілік ретінде оны арнай, бағдарлы түрде
дамытып, қалыптастыру керек.
Математикалық сауаттылық дұрыс сөйлеу қабілетін математика
сабақтарында оқушылардың келесі қабілеттері мен бейімділіктерін шыңдай
түсуді меңзейді:
1) Тақырыптағы, текстегі басты ойды бөліп көрсете білу және оған жоспар
құра білуге;
2) Материалды қисынды, мағыналық топтай, талдай білуге;
3) Математикалық терминологияларды түсіне, қолдана және негіздей
білуде;
4) Ұғымдардың, түсініктердің өзге ұғымдар жүйесіндегі орнын және
түсініктер иерархиясы тұрғысында білуде;
5) Аузыша және жазбаша математикалық сауатты сөйлеуді меңгеру,
математикалық символдар мен белгілеулерді дұрыс қолдана білуге.
Математикалық сауаттылықтың дамуы оқушының жалпы сөйлеу
мәдениетін дамытып, қазіргі қоғамда тұлғаның ұтымды сөйлеу
коммуникацияларын қалыптастырады. Осыған қоса, көп жылғы іс-тәжірибе
көрсеткендей, математикалық білімнің меңгерілуі мен үйретілуі, оқытылуы
22
дәрежесі жоғары болған сайын, оның бастауыш сыныптағы оқушылардың
бойында адамгершілік қасиетті қалыптастырады.
Математикалық сауаттылықты қалыптастырудың бастауыш сынып
оқушылары үшін сыныптан тыс жұмыстар арқылы олардың
қызығушылықтарымен пәндік, функционалдық сауаттылығын дамытуға
болады. Мысалы: математикалық үйірмелерде сабақтан тыс уақытта тек
математикалық сауатты оқу мен жазуға, ұғымдарды дұрыс қолданып дұрыс
ажыратуға көңіл бөліп, тұрмыс тіршілікке қажет экономикалық есептерді
шығаруға жаттықтыруда маңызы зор.
Математика пәнін игеру барысында оқушыларды математика ұғымдарын
оқумен бірге өзінің ойын жеткізе білуге, оқыған математикалық ұғымдарды
дұрыс тани біліп, қолдана алуға баулудың маңызды айрықша екендігі белгілі.
Математикалық ұғымдарды біліп қана қоймай, оның қолдану ерекшеліктерін
ұғуға, оларды іс- тәжірибеде қолдана алуға үйрету қажеттігі туындайды.
Математикалық ұғымдарды оқытуда, келесі мәселелерге көңіл бөлу қажет:
а) математиканы, қарапайым ұғымдарды мектепте оқытуда теориялық
жақтарын таныстырумен бірге, іс- тәжірибеде қолдана алу бағытында жұмыс
жүргізу;
ә) математикалық ұғымдарды үйретуді олардың жас ерекшеліктерінебайланысты күнделендіріп, алған білімді тұрмыс- тіршілікте қолдана білуге
үйрету;
б) математикалық ұғымдарды қалыптастыруды сабақта, сыныптан тысжұмыстарда жүргізу.
Мысалы: оқушылар нумерацияны оқып үйренгенде меңгеруі тиіс, қолдануа
білуі тиіс:
- біріншіден, санағанда әрбір сан алдыңғы санмен бірліктен, сондай-ақ сан
мен бірліктен, қалай жасалатынын игеру мен қолдана білуі;
- екіншіден, әрбір сан қалай аталады және ол баспа және жазба цифрмен
қалай белгіленетінін, сан мен заттың сәйкестігін білу;
- үшіншіден, әр сан санағанда тікелей өзінің алдында тұрған саннан қанша
үлкен және тікелей өзіне кейінгі саннан қанша кіші болатынын білу;
- төртіншіден, әр санның сандар қатарында қандай орында тұратынын, оны
санағанда қай саннан кейін және қай саннан бұрын айтатынын, реттілікті
тұрмыс- тіршілікте қолдана білу.
Осы білімді ұғыну: санды жеке өзін емес басқа сандармен өзара
байланысты қарастыру, санның натурал қатары жөнінде түсінігі оны тұрмыс-
тіршілікте қолдана білуі, сан ұғымын саналы түрде игеруі тақырып бойынша
функционалдық сауаттылығының көрсеткіші бола алады.
Математикалық ұғым – мәнді белгілері көрсетілген пән, құбылыс туралы
логикалық өрнектелеген ой. Пәндік ұғымдарды игеру оқытудың негізін
құрайды. Математикалық ұғым – ақиқат нәрсенің жалпы және елеулі белгілерін
ғана бейнелеумен бірге түрлер мен қатынастардың көрінісі білдіреді. Егер олар
болмысты шын бейнелейтін болса, онда ол үнемі дұрыс болады. Ұғым мазмұны
– нәрселердің ұғым қамтитын елеулі белгілерінің жиынтығы.
23
Ұғым көлемі – нәрселердің осы ұғымды тарату жиынтығы. Мысалы:
«Үшбұрыш» ұғымының мазмұны үш қабырға, үш төбе және үш бұрыш, ал
көлемі «барлық мүмкін болатын үшбұрыштардың» жиыны. Математикалық
ұғымдарды қарастыра отырып, олардың ерекшеліктерін ескере отырып,
математикалық сауаттылық ұғымдарды дұрыс ажырата білулерімен тығыз
байланысты. Мысалы: «бірдей», «пішіндері әртүрлі» сөз тіркестерін, сондай-ақ
«ұзын-қысқа», «жуан-жіңішке», «кең-тар», «биік-аласа», «үлкен-кіші»,
«жоғары-төмен», «ең ұзын- ең қысқа», т.б. ұғымдарын игеру жүзеге
асырылады; «Тез фигура құрастыр», «Не өзгерді?», «Екі бірдей фигураны тап»,
«Қандай?», «Геометриялық лото» сияқты балалар ойындарын ойнатуға болады.
Таратылатын материалмен (санау материалдары мен қағаз парақтары) жұмыс:
жолақшаларды (ұзындығы және ені бойынша) салыстыру;
ә) кеңістік түсініктерді қалыптастыру: жоғары, төмен, жоғарыда, төменде,
сол жақта, оң жақта, солдан оңға қарай, алдында, артында, арасында, жанында,
жоғары жақтан, төмен жақтан, ішінде, артынан, алдынан және т.б.
б) уақыт жайлы түсінікті анықтау: ерте, кеш, алдымен, содан соң, одан соң,
басында, соңында, таңертен, түсте, кешке, күндіз, түнде және т.б. Циклдікуақыт ұғымдарын бекіту: тәулік өзгеру (кеше, алдыңғы күні, бүгін, ертең,
бүрсігүні) және жыл мезгілдерін (қыс, көктем, күз, жаз), сондай-ақ тәулік
бөліктері (таңертен, күндіз, кеш, түн).
Бастауыш сыныпта математиканы оқытуда келесі пәндік және
функционалдық сауаттылық қалыптасуы тиіс.
1) ережелер мен үлгілерді және берілген алгоритмдерді математикалық
материалда қолдану біліктігін;
2) қоршаған ортада болып жатқан әртүрлі жағдайларда және аралас
пәндерде математикалық білімін, біліктігін, есептеу, өлшеу және графиктік
дағдыларын;
3) ауызша және жазбаша есептеулерді тиімді пайдалана отырып,
практикалық есептеу техникасын;
4) математикаға тән ойлау стилін, оның абстрактылығын, дәлелденуін,
қатаңдығын;
5) дәлелдемелі пайымдау жүргізу, логикалық негізделген қорытындылар
жасау біліктігін;
6) математикалық мәтінмен жұмыс жасау (талдау, қажетті ақпаратты алу),
математикалық терминология мен символдарды қолдана отырып, өз ойын ауызша
және жазбаша түрде анық және нақты түсіндіру біліктігін;
7) жоспар бойынша әртүрлі әрекеттерді жоспарлау орындау білігін;
8) өзін-өзі бақылау жүзеге асыруды;
9) өз іс әрекетін бағалауды;
10) оқу қызметінің әртүрлі формаларында коммуникативтік қабілеттерін
қолдана білуі қажет