Башкорт теленэн эш программасы

Башҡорт теленән эш программаһы
Аңлатма яҙыу
Башланғыс класта тәү башлап башҡорт телендә уҡырға, яҙырға өйрәтеү, башҡорт телен предмет булараҡ өйрәнеү һәм уҡыу процесында социаль тәжрибә туплау уҡыу программаһы нигеҙендә тормошҡа ашырыла.
Икенсе быуын хөкүмәт стандарттарының талаптарына ярашлы бала башҡорт теле буйынса белем алыу менән бер рәттән яңы йәшәү шарттарына яраҡлы тормош тәжрибәһе тупларға, уңышлы уҡыусы һәм эшмәкәр шәхес сифаттарына эйә булырға тейеш.
Башланғыс мәктәптә тәү башлап грамотаға өйрәтеү осоронда уҡ уҡыусыны үрҙә бәйән ителгән йүнәлештәрҙә үҫтереү өсөн иркен мөмкинселектәр асыла, шарттар тыуҙырыла. Уҡытыусы тарафынан ошо йүнәлештә системалы ойошторолған эш уларҙы тулыһынса тормошҡа ашырыуға булышлыҡ итә.
Бала туған телендә аралаша, башҡа фәндәрҙе лә шул телдә өйрәнә. Әсә теле балаға аң-белемгә эйә булыу, мәғлүмәтле булыу, фекерләү һәм үҙ-ара аралашыу сараһы ла булып хеҙмәт итә. Был йәһәттән башҡорт мәктәптәрендә әсә телен өйрәнеү предмет булараҡ уның бәйәһен арттыра һәм уҡытыусыға юғары талаптар ҡуя.
Тыуған илебеҙ Рәсәй, республикабыҙ Башҡортостан, туған тел, халҡыбыҙ, башҡа милләт халҡы менән татыулыҡ, дуҫлыҡ, тирә-яҡ мөхит, уларҙы һаҡлау-яҡлау башҡорт грамотаһына өйрәтеү һәм әсә теле программаларының көнүҙәк темалары булып тора. Был программала башланғыс кластарҙа фән буйынса уҡытыу тематикаһы, уның ҡыҫҡаса йөкмәткеһе һәм уҡыусы үҙләштерергә тейеш булған универсаль уҡыу эш төрҙәре системаһы тәҡдим ителә.
Уҡыу планы.
Уҡытыу башҡорт телендә ойошторолған мәктәптәргә тәҡдим ителгән был уҡыу программаһы Рәсәй Федерацияһының дөйөм белем биреү буйынса икенсе быуын дәүләт стандарттары талаптарына, милли мәктәптәр өсөн эшкәртелгән уҡыу планына таянып ҡоролдо.
Уҡыу йылына сәғәттәр һаны:
1-се класс. Грамотаға өйрәтеү һәм «Әсә теле». Бөтәһе йылына 143 сәғәт.
Грамотаға өйрәнеү: бөтәһе 110 сәғәт (22 аҙна 5 сәғәт).
- хәреф өйрәнеүгә тиклемге осор: аҙнаға 5 сәғәт, бөтәһе 30 сәғәт (6 аҙна 5сәғәт).
- хәреф өйрәнеү осоро: аҙнаға 5 сәғәт, бөтәһе 80 сәғәт (16 аҙна 5 сәғәт).
- «Әсә теле»- аҙнаға 3 сәғәт, бөтәһе 33 сәғәт (11 аҙна 3 сәғәт).
2-се класс. «Әсә теле», бөтәһе 102 сәғәт, (34 аҙна 3 сәғәт).
3-сө класс. «Әсә теле», бөтәһе 102 сәғәт, (34 аҙна 3 сәғәт).
4-се класс. «Әсә теле», бөтәһе 102 сәғәт, (34 аҙна 3 сәғәт).
Программа материалы түбәндәге уҡыу әсбаптары нигеҙендә тормошҡа ашырыла:
1-се класс. Уҡыу йылының 1-се ярты йыллығы
-«Әлифба» китабы (автор Ф.Ш.Сынбулатова һ.б.),
-«Әлифба» дәреслегенә эш дәфтәре, ике киҫәктән (автор Ф.Ш.Сынбулатова),
-«Әлифба» дәреслегенә методик ҡулланма (автор Ф.Ш.Сынбулатова),
-«Тикшереү эштәре» дәфтәре (автор Ф.Ш.Сынбулатова һ.б.).
2-се ярты йыллыҡ
-«Әсә теле» дәреслеге (автор Ф.Ш.Сынбулатова),
-«Әсә теле» дәреслегенә эш дәфтәре (автор Ф.Ш.Сынбулатова),
-«Тикшереү эштәре» дәфтәре (автор Ф.Ш.Сынбулатова һ.б.) ярҙамында бүлекте ,ҙур теманы тамамлағас йәки сирек аҙағында уҡыусыларҙың программа материалын үҙләштереү кимәлен (сифатын) өйрәнеү,
-Комплекслы предмет-ара тикшереү эштәре (автор Ф.Ш.Сынбулатова һ.б.). Бында уҡыу йылы аҙағында уҡыусыларҙың предмет һәм метапредмет өлкәһендәге белемдәрен тикшереү маҡсатында контроль эш материалдары тәҡдим ителә.
2-4-се кластар:
-«Әсә теле» дәреслеге, ике киҫәктән (автор Ф.Ш.Сынбулатова, Г.Ә.Вәлиева),
-«Әсә теле» дәреслегенә эш дәфтәре, ике киҫәктән (автор Ф.Ш.Сынбулатова, Г.Ә.Вәлиева),
-«Тикшереү эштәре» дәфтәре (автор Ф.Ш.Сынбулатова һ.б.),
-Комплекслы предмет-ара тикшереү эштәре (автор Ф.Ш.Сынбулатова һ.б.).
Башҡорт телендә тәү башлап уҡырға, яҙырға өйрәтеү нигеҙҙәре
Башланғыс мәктәптә грамотаға өйрәтеү («Әлифба») осоронда балаларҙы телмәр эшмәкәрлегенә (тыңлау,һөйләү, уҡыу, яҙыу)
өйрәтеү төп йүнәлеш булып тора. Был эшмәкәрлек баланы грамотаға өйрәтеүҙән башлап, артабан аңлап тасуири уҡыу, грамоталы яҙыу, мәҙәниәтле аралашыу күнекмәләрен формалаштырыу, йәғни интеллектуаль-эшмәкәр, коммуникатив шәхес тәрбиәләүҙе күҙ уңында тота. Балаға рухи йөкмәтке һалыу, әхлаҡи тәрбиә биреү, эстетик, эмоциональ зауыҡ формалаштырыу туған тел аша бойомға ашырыла. Был йәһәттән телмәр эшмәкәрлегенә өйрәтеү ҙур әһәмиәткә эйә.
Был өлкәлә эш Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, Н.В.Талызина, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин- В.В.Давыдов, Л.Е.Журова һәм Ж.Ғ.Кейекбаев, Н.К.Дмитриев, Н.Х.Ишбулатов, К.Г.Ишбаев, А.А.Ғәлләмов, Т.Х.Аслаев, Х.А.Толомбаевтың фәнни- теоретик идеяларына нигеҙләнеп ҡоролған.
Башҡорт теле программаһы «Мәғариф тураһындағы закон»ға, Рәсәй Федерацияһының икенсе быуын дөйөм белем биреү хөкүмәт стандарттарына, «Башҡортостан халыҡтары телдәре законы», «Башҡорт мәғарифын үҫтереү концепцияһы» һәм башҡа норматив документтарға таянып эшләнде. Был документтарҙа милли мәктәптәрҙә туған телде тейешле кимәлдә уҡытыу, Уның мөһим проблемалары, заманса уҡытыуҙың бурыстары, йүнәлештәре, юлдары билдәләнде.
Рәсәй мәғарифын модернизациялау концепцияһында мәғариф алдында ҡуйған төп маҡсат- баланы шәхес итеп үҫтереү. Рәсәй Федерацияһының мәғарифты үҫтереү программаһында ла «Дөйөм белем биреү мәктәбен модернизациялау нигеҙҙә уҡыусыларға билдәле күләмдә белем биреүҙе генә күҙ уңында тотмай, ә уны шәхес булараҡ үҫтереү, танып белеү һәм эшмәкәрлек һәләттәрен күреү» ҡыҙыл һыҙыҡ өҫтөнә алынған. Шул маҡсаттан сығып башҡорт телен уҡытыуҙың төп мәсьәләләре билдәләнде:
-телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу: тыңлау, һөйләү, уҡыу, яҙыу,
-тел системаһын (фонетика, лексика, орфография, орфоэпия, грамматика, пунктуация) өйрәнеү,
-башҡорт теле фәне аша тирә-яҡты, йәғни баланы уратып алған мөхитте, объекттарҙы, күренештәрҙе танып белергә өйрәтеү,
-башҡорт теле ғилемен өйрәнгәндә баланың шәхси мөмкинселектәрен иҫәпкә алып, уның һәләтен,эрудицияһын формалаштырыу өсөн шарттар тыуҙырыу,
-тел ғилемен өйрәнеү процесында универсаль уҡыу эш төрҙәренә өйрәтеү; уҡыу эшмәкәрлегенең төп компоненттарын үҙләштереү (уҡыу мәсьәләһе, проблема ҡуйыу; эште планлаштырыу, ойоштороу; уҡыу мәсьәләһен сисеү; эште баһалау; рефлексив-контроль эшмәкәрлек);
-милли үҙаңды формалаштырыуға нигеҙ һалыу.
Башҡорт мәктәптәрендә уҡытыу һәм тәрбиә эше башҡорт телендә бойомға ашырыла. Шуның өсөн башҡорт теле балаға башҡа фәндәрҙе үҙләштереүҙе тормошҡа ашырыусы ҡорал булып тора. Был йәһәттән туған телдә аралашыу, уҡытыусы һәм тиҫтерҙәр менән мөнәсәбәт ҡороу; мәғлүмәт, белем алыу сығанағы итеп ҡулланыуҙы маҡсат итеп ҡуйыу зарур. Тимәк, башҡорт теле баланы тирә-йүнде танып белеү, мәғлүмәт, белем алыу, тыуған еренә, халҡына, теленә һөйөү тәрбиәләү сараһы булып та тора. Шуға күрә уҡыу процесында туған телде өйрәнеүҙең баһаһы арта, роле тағы көсәйә төшә. Башланғыс звеноны тамамлағас, әсә теле (башҡорт теле) урта һәм юғары звеноларҙа балаға үҫеш кимәлен камиллаштырыу ҡоралы булып хеҙмәт итә.
Тәҡдим ителгән уҡыу программаһы нигеҙендә башҡорт телен өйрәнеү, туған телдә мәҙәни аралашыу, үҙ-ара кешеләр менән заманса мөғәмәлә итеү оҫталығын юғары коммуникатив кимәлгә ҡуйыу өсөн уҡытыу-тәрбиә эшен күрһәтелгән маҡсаттарға ярашлы итеп ойошторорға кәрәк.
Әсә теленә өйрәтеү программаһының төп принциптары
1.Һәр баланың шәхси үҙенсәлектәрен иҫәпкә алыу.
Тәҡдим ителгән программаны хөкүмәт стандарты нормаларына яраҡлаштырып ҡороу күрһәтелгән принципты тормошҡа ашырыуға мөмкинселек бирҙе. Хөкүмәт стандарттары талаптарына ярашлы шәхси үҫеш, предмет һәм метапредмет өлкәһендәге үҫеште уҡыу программаһына таянып, дәреслек материалдарын төрлө интеллектуаль кимәлдәге балалар өсөн эштәр менән тәьмин итеү бурысы тора. Был төрлө кимәлдәге үҫеш менән уҡырға килгән һәм шулай уҡ тәбиғәттән төрлө аң-аҡылға эйә булған балаларҙы программа йөкмәткеһен үҙләштереүҙе уның шәхси мөмкинселектәрен, булмышын иҫәпкә алып ойоштороуға булышлыҡ итәсәк.
2. Фәнни- теоретик белем биреү.
Телде өйрәнеүҙе төп фәнни-теоретик төшөнсәләрҙе үҙләштереүгә нигеҙләп ҡороу. Төп тел төшөнсәләрен баланың аң-зиһен кимәлен, фекерләү ҡеүәһен үҫтереү, аралашыу оҫталығын шымартыу объекты итеп ҡулланыу.
3. Һәр баланы төрлө яҡлап өҙлөкһөҙ үҫтереү.
Был принцип баланы аҡыллы, эмоцианаль-эстетик, рухи-әхләҡи, һау-сәләмәт йәшәргә өйрәтә. Тимәк, уҡытыусы ошо йүнәлештәрҙә тейешле шарттар булдырырға бурыслы.
4. Баланың тәбиғәттән бирелгән, ата-бабалары булмышынан күскән ыңғай сифаттарын иҫәпкә алыу.
Балаға тәбиғәттән бирелгән йәки ата-бабаһынан күскән аң, зиһен, фекерләү, эмоциональ булмыш, телмәр сфераларындағы ыңғай һыҙаттарҙы күтәреү, улаҙы иҫәпкә алып, баланың аҡылын үҫтереүҙе тормошҡа ашырыу. Башҡорт милләтенә, халҡына хас яҡшы сифаттарҙы нығытыу, дауам итеү.
5. Әсә телен заманса аралашыу, коммуникатив эшмәкәрле мөнәсәбәт ҡороу ҡоралы итеп ҡулланыу.
Рәсәй Федерацияһының «Мәғариф тураһындағы», Башҡортостан Республикаһының «Башҡортостан халҡының телдәре тураһында»ғы закондарына нигеҙләнеп, шулай уҡ башҡорт теленең хөкүмәт статусына эйә булыуына таянып, бала үҙенең туған телен республика эсендә аралашыу теле итеп тойорға һәм ирекле һөйләшеү мөмкинселектәренә эйә булырға тейеш. Башланғыс мәктәптә әҙәби тел һәм ябай һөйләшеү – аралашыу күнекмәләренә башланғыс һалыу тигән һүҙ.
6. Баланың физик һәм психик һаулығын һаҡлау, нығытыу.
Әсә телен өйрәтеүҙә балаға ихтирам, яратыу, иғтибарлы булыу, психологик комфорт атмосфераһын тыуҙырыу кәрәк. Бының өсөн махсус рәүештә программа миатериалы нигеҙендә уҡыу ситуациялары тыуҙырыу, предметты өйрәнеүҙә дәреслектең персонаждарын ҡулланып, баланы уйнатып, уйландырып, мауыҡтырғыс итеп үткәреү талап ителә.
Бөгөнгө көн уҡытыусылар алдына етди талаптар ҡуя. Мәктәп тамамлаған йәш быуын зиһенле, фекер йөрөтә белгән, өҙлөкһөҙ белемгә һәм камиллашыуға ынтылған булаға тейеш. Йәмғиәт өсөн социаль тәжрибәгә эйә булған һәм яңылыҡҡа ынтылыусы, уны күтәреп алып, ғәмәлгә ашырырға әҙер тороусы, йүнсел, эшһөйәр һәм эшҡыуар йәштәр, коммуникатив шәхестәр әҙерләргә кәрәк.
Мәктәптә уҡытыу- тәрбиә, белем биреү бөгөнгө көн талаптарына яуап биреп еткермәүе күптәргә мәғлүм. Уҡыусынымәктәптә уҡытыу эшмәкәрлегенә өйрәтергә, уның зиһен-фекерен һәм шәхесен үҫтереүгә ҡоролған концепциялар алдынғы уҡытыусылар араһында киң хуплау тапты. Уның психологик нигеҙҙәрен һәм технологияһын П.Я.Гальперин, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б. Эльконин, В.В. Репкин, Г.А. Цукерман, А.К. Дусавицкий, А. Б. Воронцов, В.Ф. Сафин, А.З. Рәхимов һ.б психолог һәм методист ғалимдар эшләгән.
Был эш республикабыҙ мәктәптәрендә лә киң урын ала. Республиканың байтаҡ мәктәптәрендә яңы үҫтерешле уҡытыу концепцияһы нигеҙендә балалар уҡытыла һәм тәрбиәләнә. Программа менән бергә дүрт йыллыҡ башланғыс кластар өсөн дәреслектәр үҙгәртеп яҙылған һәм Республиканың Мәғариф министрлығы тарафынан раҫланған. Был дәреслектәр республика мәктәптәрендә һынау үтте. Әммә уҡытыу программаларын, дәреслектәрҙе камиллаштырыуҙың сиге юҡ. Тәжрибәле уҡытыусылыр, ғалимдар һәм методистарҙың фекеренә таянып, улар киләсәктә артабан сифат яғынан да яҡшырасаҡ.
Дөйөм белем биреү буйынса икенсе быуын дәүләт стандарттары уҡыусылар һәм уҡытыусылар алдына түбәндәге талаптарҙы һәм бурыстарҙы ҡуя.
Беренсенән, уҡыусыны уҡыу, белем алыу эшмәкәрлегенә өйрәтеү, фекерләү, аҡыл-аң ҡеүәһен үҫтереү; үҙен уратып алған һәр нәмәгә, күренешкә, хәл-ваҡиғаға үҙ ҡарашы, баһаһы булған шәхес итеп үҫтереү.
Әлеге көндә мәктәптәрҙәге традицион алым буйынса уҡытыу балаға белемде әҙер көйөнсә аңлатып биреүгә, хәтерҙә ҡалдырыуға һәм нығытыуға йүнәлтелгән күнегеүҙәр эшләүгә ҡоролған. Дәрестә уҡытыусы өҫтөнлөк итә, уҡыусы иһә тыңлаусы һәм уның ҡушҡанын үтәүсе генә булып ҡала. Белем биреүҙе шулай ҡорғанда баланың уҡыуға булған дәрте оҙаҡҡа бармай. Өлкән кластарҙа күпселек уҡыусыла ул ҡыҙыҡһыныу һүнеп тә ҡала.
Ғалимдарҙың раҫлауынса һәм мәктәп практикаһында белем алыуға ынтылыш, ҡыҙыҡһыныу уятыусы һәм этәргес көс, эске мотив булып дәрестә проблемалы уҡытыу мәсьәләһе тора. Ҡуйылған уҡыу проблемаһы ярҙамында дәрестә өйрәнелергә тейеш булған темаға теге йәки был күренешкә, хәл-ваҡиғаға ҡарата тыуҙырылған ҡыҙыҡһыныу – баланы ҡуйылған проблеманы хәл итеү юлдарын, ысулдарын эҙләүгә, тикшеренеү эшен тормошҡа ашырыуға – үҙ аллы белем алыуға юл аса. Бала белеменә, тәжрибәһенә таянып, был эшкә тотонорға баҙнат итә. Баланың инициативаһын, ынтылыш күрһәтеүен маҡтап, психологик атмосфера тыуҙырыу тейешле күргәҙмә әсбаптар менән тәьмин итеү мотлаҡ. Дәрестә һәр саҡ тыуҙырылған бындай мотив балала белемде ҡыҙыҡһынып алыуға этәргес сара, шарт булып һанала.
Уҡытыусы дәрестә махсус рәүештә тейешле ситуация, «интеллектуаль конфликт» (коллизия), йәғни ҡаршылыҡ тыуҙырып, баланы уйларға мәжбүр итә: мин кисә (аҙна йәки ай элек) өйрәнгән ҡағиҙә (алгоритм, ысул, закон һ.б.) килеп тыуған уҡыу проблемаһын сисеү өсөн бармай; ни эшләргә, был проблеманы хәл итеү юлын, ысулын эҙләп табырға кәрәк. Был осраҡта уҡыусы әлегә тиклем алған белеменең етерлек булмауын аңларға тейеш. Шулай итеп, бала күрһәтелгән проблеманы әлегә белеп етмәүен төшөнөп, үҙенең бурыстарын күҙаллай, уның аңында был мәсьәләне тормошҡа ашырыу ысулдары төҫмөрләнә башлай һәм уҡытыусы етәкселегендә бала үҙ алдында маҡсат ҡуя, эште планлаштырырға өйрәнә һәм уны тормошҡа ашырыу буйынса конкрет эш башлай. Был йүнәлештә эш 1-2-се кластарҙа уҡытыусының ҡатнашлығын талап итһә, 3-4-се кластарҙа балаға үҙаллылыҡ биреү мөһим шарт булып тора.
Уҡыусы – дәрестә тыңлаусы ғына түгел, киреһенсә, фекерләүсе, эҙләүсе, белем алыусы ла. Ул дәрестә уҡытыусы менән тиң ҡатнашырға һәм эшләргә тейеш. Шуға күрә уҡытыу программаһында «уҡытыусы- уҡыусы» һәм «уҡыусы- уҡыусы» мөнәсәбәтен дөрөҫ ойоштороуға ҙур иғтибар бирелә.
Мәктәп ишеген тәү башлап асҡан баланы уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәтә башлау еңелдән түгел. Беренсе, икенсе кластарҙа белем алыу бер аҙ уйынға ла оҡшабыраҡ китә. Беҙҙең дәреслектәрҙә әкиәттән килгән шәхестәр, Отҡор исемле зат, Бикә менән Булат кеүек балалар, уларҙың атаһы ҡатнаша. Атай кеше телдең серҙәрен күрергә ярҙамлаша, балаларына проблема ҡуя, кескәйҙәр уйлана, әҙерләнә, эҙләнә, хаталана. Уларға ҡушылып, уҡыусылар ҙа эҙләнә, хаталарын төҙәтә, телебеҙҙең серҙәренә төшөнә. Бында моделдәр, схемалар, шаҡмаҡтар ярҙамға килә. Телмәр берәмектәрен ишетеп, күреп, хатта тотоп ҡарай. Бала аныҡ, конкрет һиҙемләй, әкренләп төшөнсәләр менән эш итергә өйрәнә. Һөҙөмтәлә фекере баҫҡыслап күтәрелә. Ғилми уҡытыуға нигеҙ һалына башлай.
Икенсенән, башҡорт балаларының күпселеге уҡырға үҙ телендә һөйләшеп килә, үҙ телендә фекер йөрөтә. Баланың аҡыл үҫешен тотҡарламау өсөн, уны үҙ телендә уҡытып алып китеү мөһим. Рус теленә өйрәтеү балаларҙың башҡорт теле дәрестәрендә алған белемдәренә (грамотаға өйрәтеү, уҡыу-яҙыу күнекмәләре биреү, ҡайһы бер тел өлкәһендәге дөйөм төшөнсәләр) нигеҙләнеп өйрәтелә.
«Әлифба» осоронда баланы уҡырға һәм яҙырға өйрәтеү күҙҙә тотола. Ләкин эш бының менән генә сикләнмәй. Тәүге көндән үк бала әсә теленең серҙәрен уҡытыусы менән бергәләп аса башлай. Эш барышында уҡыусыға телебеҙҙең үҙенә генә хас сифаттары күрһәтелә: һүҙҙә өндәрҙең оҡшашлығы, ул һүҙҙәрҙең ҡалын йәки нәҙек өндәрҙән тороуы, һөйләмдең үҙенсәлекле ҡоролоуы, һүҙҙә баҫымдың да үҙенсә төшөүе күҙәтелә. Балала үҙ теленең матур, яғымлы булыуы тураһында фекер тыуа һәм ғорурланыу тойғоһо уяна. Киләһе кластарҙа ошо үҙенсәлектәрҙе баланың телмәренә күсереү күҙҙә тотола.
Өсөнсөнән,телде аралашыу, кешеләр менән хеҙмәттәшлек итеү, мөнәсәбәт ҡороу ҡоралы итеп күҙаллап өйрәтеү. Илдәге сәйәси-иҡтисади, социаль шарттарҙың ҡырҡа үҙгәреүе кешенең йәмғиәттәге тәғәйенләнешенә, йәшәйеш шарттарына етди үҙгәрештәр индерә. Йәмғиәттә баланың шәхес булараҡ үҙ урыны, рухи һәм материаль байлыҡтарға эйә булырға булышлыҡ иткән шөғөлө, эш урынында бер йүнәлештә хеҙмәттәшлек иткән, рухи донъяһына ауаздаш дуҫ-иштәре булырға тейеш. Шулай уҡ, төрлө ситуация, ерлектә уның уй-фекере менән килешеп бөтмәгән, тәнҡит күҙлеген белдергән кешеләр менән эш итә белеү, уларҙы шәхес-кеше булараҡ ихтирам итеп таныу, төрлө ситуатив шарттарҙа алған маҡсатҡа ирешеү өсөн улар менән дөрөҫ мөнәсәбәт ҡороу, мәҙәниле аралашыу серҙәренә өйрәнеү ҙур әһәмиәткә эйә. Быға баланы кесе йәштән өйрәтә башлау, мәктәптән һуң үҙ аллы тормош юлына баҫҡан үҫмергә хеҙмәт юлында кешеләр менән һыйышып, ярҙам итеүсе кешелек һыҙаттарын, ҡылыҡ-булмышын формалаштырыуҙа ҙур әһәмиәткә эйә. Был йәһәттән «Әлифба», «Әсә теле» фәндәренең йөкмәткеһе һәм технологияһы ла айырым үҙенсәлектәргә эйә.
Беренсе класҡа килгән алты-ете йәшлек бала һөйләшергә бик әүәҫ. Уның ошо теләген иҫәпкә алып, фекерен, телмәрен үҫтереү өсөн тейешле шарттар тыуҙырыу мөһим. Бер партала ултырған ике уҡыусы үҙ –ара һөйләшергә, фекер алырға тейеш. Улар ғаиләһе, ата-әсәһе, туғандары тураһында, өйҙәге, мәктәптәге эштәре буйынса ла һөйләшәләр. Уҡыусы үҙ фекерен тартынмай әйтеп бирһен өсөн, шарттар булдырыла. Бала уҡытыусыға ла һорау ҡуйырға баҙнат итә. Уҡыған текстың йөкмәткеһен аңлағас, ул был әҫәр буйынса иптәшенә һорауҙар бирә башлай. Һорай белеү, һорау ҡуя белеү, йәғни үҙең белмәгәнде асыҡларға баҙнат итеү юғары баһалана.
Икешәр, дүртәр-бишәр уҡыусы төркөмдәргә бүленеп эшләгәндә, бала һорау бирергә, фекерен үҙенсә әйтергә һәм яҡларға, кешенең әйткәнен иғтибар менән тыңлап, уны баһаларға әкренләп өйрәнә башлай. Уй-фекерен аныҡ итеп әйтергә кәрәклеген төшөнә, иптәштәренә лә иғтибарлы була бара.
Тәүге осорҙа баланың телен асыуҙы үҙ-ара һөйләшеүгә (диалогка) ҡорғанда, артабан эҙмә-эҙлекле әйтеп биреүгә (монологка) күсеү ҡарала.
Телмәрҙе аралашыу ҡоралына, фекереңде аныҡ әйтеп бирә белеү сараһына әүерелдереү алымдары ла бик күп. Улар кластан класҡа ҡатмарлана барасаҡ. Ҡыҫҡаһы, яңы программала телмәр үҫтереүгә ҙур урын бирелә.
Дүртенсенән, башланғыс мәктәптә туған тел уҡытыуҙы, уҡытыу-тәрбиә эшен халҡыбыҙҙың бай мираҫына ҡороу төп шарт булып тора. Ошонан сығып, дәреслектәрҙә халыҡ ижады ҡомартҡылары - әкиәт, йомаҡ, мәҡәл, әйтем, көләмәс, тиҙәйткес, һамаҡлау, һанашмаҡтарҙы ҡулланыуға иғтибар ителә. Халыҡтың тарихы, йыр-моңо, шөғөл-кәсептәре, тормош-көнкүрештәре, этнографияһы менән баланы әкренләп, эҙмә-эҙлекле таныштыра барыу ҙа маҡсат итеп ҡуйыла. Ошо хазинаны уҡыусыға кесе йәштән таныта барыу, күңеленә һеңдереү изге бурыс итеп һанала.
Баланы халҡыбыҙҙың тамырҙарына ҡайтарыу, түбән кластарҙан уҡ йәлеп итеү мәктәп алдындағы изге бурыс.
Бишенсенән, башланғыс мәктәптә уҡытылған бүтән фәндәрҙе – рус теле һәм уҡыу, тәбиғәтте өйрәнеү, математика, һынлы сәнғәт, музыка өлкәһендәге белемдәрен һ.б. әсә теле фәне менән тығыҙ бәйләнештә уҡытыу мөһим. Һөҙөмтәлә башланғыс мәктәптә уҡытыу-тәрбиә эше дөйөм бер система булып тора.
Программаға ярашлы уҡыу материалы һайлауға ҡарата талап
Балалар баҡсаһынан мәктәпкә уҡырға килгәс, балала уҡыусы эшмәкәрлегенә яраҡлашыу осоро башлана. Баланың мәктәпкәсә формалашҡан психикаһы, йәшәү шарттары
һәм балалар баҡсаһындағы шөғөлө башҡаса юнәлеш ала. Бала мәктәпкә аяҡ баҫҡан көндән үҙен уратып алған мөхиттең, эшмәкәрлек төрөнөң бөтөнләй яңы, ят икәнен тоя. Ул тәүге тапҡыр фәнни-теоретик төшөнсәләр менән таныша, төрлө уҡыу операцияларын башҡарырға өйрәнә. Беренсе көндәрҙән баланың иңенә ишелгән был йөк, йәғни уҡыусы статусы баланан психик һәм физик көсөргәнешлек талап итә. Мәктәпкә килеү менән баланың иреге сикләнә һәм был баланың һаулығын һаҡлау буйынса тейешле саралар күреүҙе, шарттар тыуҙырыуҙы талап итә.
Төп шарттарҙың береһе- балаға ентекле уйлап төҙөлгән уҡыу программаһы һәм уға ярашлы уҡыу материалы һайлап алыу баланың йәшен, йәғни психологик һәм физиологик үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып ҡоролорға тейеш. Был программаның һәм дәреслектәргә һайлап индерелгән материалдың төп үҙенсәлеге. Әйтелгәнгә бәйләнешле баланың һаулығын һаҡлау көнүҙәк проблема булыуын һыҙыҡ өҫтөнә алыу кәрәк. Уҡыу процесында был йәһәттән уҡыу материалын балаға еткереүҙе психологик комфорт атмосфераһы тыуҙырып, ҡыҙыҡһындырыусы эске мотивтар булдырып, уйнатып-уйландырып ойоштороу зарур.
Беренсе класҡа килгән балалар араһында әҙерлек кимәле төрлөсә була. Ҡайһы берәүҙәре балалар баҡсаһында мәктәпкәсә
йәштәге балаларҙы тәрбиәләү һәм үҫтереү программаһы буйынса махсус әҙерлек үткән, икенселәре тик өйҙә атай-әсәй йәки өләсәй-олатай янында, өй шарттарында ғына тәрбиәләнгән. Төрлө сәбәптәр менән беренсе класҡа төрлө йәштәге балалар килеп эләгә. Ошоно иҫәпкә алып, программа материалы төрлө әҙерлек кимәлен күҙ уңында тотоп эшләнде. Грамотаға өйрәтеү материалы мәктәпкә тиклем уҡый белеп килгән һәм хәреф танымаған балаға яраҡлаштырылды.
1-се кластан 4-се класҡа тиклем программа ауырлығы, күләме яғынан яйлап үҫә барыу принцибына ҡоролған. Тел ғилеменә ҡағылышлы булған теоретик төшөнсәләр ( өн, хәреф, ижек, баҫым, һүҙ төркөмдәре һ.б.)дәрестә балаға уйын формаһында еңелләштерелеп бирелә.
Программала ҡаралған телмәр эшмәкәрлегенә өйрәтеү ҡайһы бер балаларҙыһ тыңлау һәм ишетеү һәләтенең түбән йәки бөтөнләй юҡ кимәлдә булыуын иҫәпкә алыуҙы талап итә. Ошоно күҙаллап, программала әлифбаға тиклемге осор оҙайлыраҡ итеп бирелгән. Өндәр системаһын өйрәнеү, өндәр менән эш итеүгә иғтибарҙы күберәк бүлеү баланы тиҙерәк уҡырға һәм грамоталы яҙырға нигеҙ һалыусы төп шарт булып тора.
Программа 1-4 –се кластарҙа дөрөҫ, грамоталы яҙыуҙы ғына бурыс итеп ҡуймай. Һөйләү һәм яҙма телмәр формалаштырыу, предмет өлкәһендә белем биреү, шәхес булараҡ тейешле кешелек сифаттары тәрбиәләү, универсаль уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәтеү- программаның төп йүнәлештәре булып тора.
Башҡорт теле дәрестәрендә эшмәкәр шәхес тәрбиәләү.
Эшмәкәр шәхес кем ул?
Рәсәй Федерацияһының икенсе быуын дөйөм белем биреү хөкүмәт стандартының төп талаптарының береһе булып баланы шәхес итеп формалаштырыу тора. Был йүнәлештә уҡытыу эшен ойоштороу – төп талаптарҙың береһе.
Шәхес – ул:
- туған теленең фәнни-теоретик нигеҙҙәрен (йәшенә ярашлы) белгән, уның төп үҙенсәлектәрен тәрән тойомлаған, үҙ телендә иркен аралашҡан;
- белем алыуға үҙенә кәрәк мәғлумәтте үҙ аллы эҙләү һәм уға эйә булыу һәләте булған;
- мәҙәниәтле аралашыу оҫталағына эйә булған; һөйләшеү маҡсатын күҙ уңында тотоп, әңгәмәсеһенә үҙ фекерен аныҡ итеп еткергән; уны иғтибар менән тыңлаған һәм ҡабул иткән;
- мәктәптә алған белемде тормош шарттарында ҡулланыуға һәләтле булған; алған белемде стандарт булмаған ситуацияларҙа файҙалана белгән;
- хаталаныуҙан ҡурҡмаған, ышаныслы эш иткән; яңылышҡанда эшләнгән хаталарҙың сығанағын асыҡлай һәм анализлай белгән, уларҙы булдырмау юлдарын билдәләп, хата эшләнгән эштәрҙән фәһем ала белгән;
-үҙен уратып алған һәр объектҡа, күренешкә үҙ фекере, ҡарашы булған;
-социаль-әхлаҡи ҡанундарға эйә булған; кеше ҡайғыһын, зарын аңлай белгән; яҡындарының ҡайғы-шатлыҡтарын уртаҡлаша алған; тотороҡло рухлы, эмоциональ, матур эске мәҙәниәтле; башҡа милләт халҡына ихтирамлы, уларҙың теленә, мәҙәниәтенә иғтибарлы булған алдынғы ҡарашлы кеше.


Программа
Грамотаға өйрәтеү
Әлифба
Бөтәһе 110 сәғәт (22 аҙна 5 сәғәт):
-хәреф өйрәнеүгә тиклемге осор: аҙнаға 5 сәғәт, бөтәһе 30 сәғәт (6 аҙна 5 сәғәт);
-хәреф өйрәнеү осоро: аҙнаға 5 сәғәт, бөтәһе 80 сәғәт (16 аҙна 5 сәғәт).
Грамотаға өйрәтеү:
-баланы уҡырға һәм яҙырға өйрәтеү; тел, телмәр һәм әҙәбиәт ғилеме тураһында башланғыс төшөнсәләр биреү;
-һөйләү һәм яҙма телмәр курсының төп маҡсаты – уҡыусыны тәү башлап уҡырға һәм яҙырға өйрәтеү. Ошо процесс нигеҙендә бала уҡыу эшмәкәрлеген үҙләштерә башлай, белем алыу оҫталығына өйрәнә.
Грамотаға өйрәтеү осоронда түбәндәге мәсьәләләр ҡуйыла:
-телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу; телмәр һәм һөйләү сараларының йәшәйештәге әһәмиәтенә төшөнөү;
-уҡыу материалы, төрлө әҙәби әҫәрҙәр йөкмәткеһе нигеҙендә тирә-яҡ мөхитте, йәмғиәтте өйрәнеү, кешене танып белеү, белем алыу;
-уҡыуға ҡыҙыҡһыныу, әүҙемлек тәрбиәләү, грамотаға өйрәтеү осоронда универсаль уҡыу эш алымдарына өйрәтеү;
-башҡорт грамотаһына өйрәтеүҙе рус теле һәм уҡыу, тирә-яҡ тәбиғәтте өйрәнеү, һ.б. предметтар менән тығыҙ бәйләнештә (интеграция) алып барыу.
1. Телмәр эшмәкәрлеге.
Телмәр тураһында төшөнсә. Һөйләү телмәре һәм яҙыу телмәре; телмәрҙең ғәмәли ҡулланылышы: мәғлүмәт биреү, аралашыу, мөнәсәбәт ҡороу.
Тыңлау. Әйткәнде, һөйләгәнде ишетеү, тыңлау һәм унан тейешле мәғлүмәтте айырып ала белеү. Һөйләнгән текстан төп фекерҙе аныҡлау. Кәрәкле уҡыу материалын иғтибарлы тыңлау, унда әйтелгәнгә ярашлы эш итеү.
Уҡыу. Хәреф таныу. Тәү башлап уҡып өйрәнеү. Һүҙҙәр, һөйләмдәр, текст уҡыу. Аңлы уҡыу. Тасуири уҡыу. Уҡыу универсаль эш алымы, мәғлүмәт алыу ысулы.
Һөйләү. Аралашыу маҡсатына ярашлы итеп тел сараларын, формаларын (диалог, монолог, дискуссия) һайлау. Үҙ-ара һөйләшеү (диалог) ҡороу һәләтен камиллаштырыу.
Телмәр мәҙәниәте. Бер-береңә өндәшеү, һөйләшеү үҙенсәлектәре: уҡытыусы, класташтар, яҡын туғандар, таныш булмаған кешеләр менән; һөйләшеү урыны, ваҡыты менән бәйле ситуацияларҙа аралашыу. Телмәрҙең йөкмәткеһе һәм формаһы.
Телмәр ситуациялары: хәбәр итеү (иғлан), өндәшеү, саҡырыу, һорау, үтенеү, бәхәс, әңгәмә (диалог) һ.б. Тел саралары: баҫым, тон, пауза, тауыш көсө, тауыш тембры, мимика, ишара.
Әңгәмәсе менән аралашыу уңышлы булһын өсөн шарттар булдырыу, этикет ҡағиҙәләрен үтәү: кешенең әйткәндәрен хуплау, уның фекерен, тәҡдимдәрен иғтибар менән бүлдермәй тыңлау, ҡәтғи рәүештә уның әйткәненә ҡаршы сыҡмай – ҡабул итеү һәм үҙенең уйлағандарын бик итәғәтле итеп ҡыҫҡа ғына әйтеп биреү һ.б.; мәҙәниле аралашыу ҡағиҙәләрен үҙләштереү. Телдең орфоэпик формалары (термин ҡулланмайынса –ҡайһы бер һүҙҙәрҙең әйтелеше).
Яҙыу. Хәрефтәрҙе яҙыу, һүҙҙә уларҙы бер-береһе менән дөрөҫ тоташтырыу; һүҙ һәм һөйләмдәрҙе бирелгән текстан дөрөҫ итеп күсереп яҙыу, шулай уҡ әйттереп яҙҙырғанда тейешле каллиграфия нормаларын үтәү; ишеткән телмәрҙе, уҡылған тексты һүҙмә-һүҙ йәки ҡыҫҡартып яҙыу; унан тейешле мәғлүмәтте генә һайлап алып яҙма рәүештә теркәү; бәләкәй генә текстар (иғлан, хат, ҡотлау, әкиәт, хикәйә һ.б.) төҙөү. Яҙма телмәр саралары. Әҫәр жанрҙары: әкиәт, хикәйә, шиғыр, йыр, мәҡәл (әйтем), йомаҡ, тиҙәйткес, әйтеш, һанашмаҡ һ.б. Уларҙы яҙыу, һөйләү һәм уҡыу.
Шиғыр. Уның исеме, авторы, геройҙары. Уны һөйләү, уҡыу үҙенсәлектәре. Халыҡ һәм автор әкиәттәре.
Яҙма телмәрҙе тыуҙырыу. Уны уҡыу һәм тыңлау. Яҙма телмәрҙә ҡапма-ҡаршы мәғәнәле (антонимдар), бер үк мәғәнәне аңлатҡан һүҙҙәр (синонимдар).
2.Тел ғилеме.
Һүҙ тураһында башланғыс төшөнсәләр. Предмет һәм һүҙ.
Һүҙҙең исем атау функцияһы. Уның телмәрҙәге әһәмиәте. Кеше исеме, телмәрҙәге әһәмиәте. Кеше исемен, фамилияһын белдергән һүҙҙәр.
Предметтың хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Һүҙбәйләнеш. Уларҙы график тамғалау.
Предметтың билдәһен белдергән һүҙҙәр. Һүҙбәйләнеш. График тамғалау.
Һөйләм. Уның схемаһы. Һөйләм башы, аҙағы һәм уның аҙағында тыныш билдәләре (нөктә, һорау, өндәү).
Йыйнаҡ һәм киңәйтелгән һөйләмдәр. Һөйләмде тулыландырыу, һүҙ өҫтәү.
Текст. Уның мәғәнәһе, төп фекер. Уны тыңлау, һөйләү.
Ярҙамсы һүҙҙәр. Уларҙың һөйләмдәге әһәмиәте.
Һүҙ һәм өн. Өн тураһында төшөнсә. Һүҙҙе әйтеү, тыңлау, тамғалау. Һүҙҙең өн моделе. Һуҙынҡы, тартынҡы өндәр. Нәҙек, ҡалын өндәр. Яңғырау, һаңғырау тартынҡы өндәр.
Ижек. Баҫым. Һөйләү, һөйләшеү, аралашыу мәҙәниәте.
Хәреф. Хәреф - өндөң тамғаһы. Алфавит. Алфавит хәрефтәрен өйрәнеү. Уны ҡулланыу мөмкинселектәре.
Грамотаға өйрәтеү программаһын үҙләштереү
Грамотаға өйрәнеү процесында уҡыусы өйрәнергә тейеш:
1 кимәл. Балала шәхси сифаттар үҫтерергә:
Уҡыусы статусын ҡабул итергә, уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәнергә. Тыуған илгә, ергә, телгә, яҡын кешеләргә һөйөү тәрбиәләргә. Эшләгән эштәр, ҡылыҡ-фиғел өсөн яуаплылыҡ тойорға. Һау-сәләмәт йәшәйеш булдырырға.
2 кимәл. Предмет буйынса белем алырға:
- тел берәмектәрен айыра белергә (һүҙ, һүҙбәйләнеш, һөйләм, өн, хәреф)
- һүҙ, һүҙбәйләнеш, һөйләмде график-символик тамға ярҙамында тамғаларға,
- уҡырға (минутына 40-45 һүҙ)
-хәрефтәрҙе тейешле каллиграфик режимда яҙырға, уларҙы бер-береһе менән дөрөҫ тоташтырырға,
- һүҙ, һөйләм, текст уҡырға һәм яҙырға,
- 3-4, 5-6 хәрефтән торған ябай ғына һүҙҙәрҙе грамоталы яҙырға,
- һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылыш ҡағиҙәләрен белергә.
3 кимәл. Универсаль уҡыу эш төрҙәренә өйрәнергә:
-уҡытыусыны тыңларға, уның әйткәнен ишетергә;
-өндәрҙе әйтергә, тыңларға, сағыштырырға, анализларға;
-уҡытыусыға һорау бирергә, белешмә алырға;
-икешәрләп йәки төркөмләп класташтары менән эшләргә;
-диалог барышында һөйләшеүҙә ҡатнашырға, уның темаһын күҙ уңында тотоп, үҙ фекерен әйрергә, кешенекен тыңларға;
-дәрестең темаһына ярашлы уҡыу мәсьәләһе ҡуйырға, уны сисеү маҡсатында тикшереү эшендә әүҙем ҡатнашырға;
-график-символик һыҙмаларҙы танырға: һүҙҙең өн (хәреф) моделен, һөйләмдең һыҙмаһын төҙөргә һәм уҡырға;
-уҡыу һәм яҙыуҙы мәғлүмәт, белем алыу мөмкинселеге итеп ҡулланырға
Тематик план
Әлифба
Бөтәһе 110 сәғәт (22 аҙна 5 сәғәт):
Дәрес Тема Йөкмәткеһе Уҡыусының эшмәкәрлеге Үткәреү
ваҡыты
План фактик
1 Предмет тураһында төшөнсә Предмет. Уны өйрәнеү ысулдары (ҡул менән тотоп, күҙҙәр менән күреп). Предметтың тормоштағы әһәмиәте, ҡулланышлы Предметты күҙәтергә, сағыштырырға. Уның тураһында мәғлүмәт алыу ысулдарын асырға. Предметты һүрәтләп һөйләү алгоритмын төҙөргә. Предметты өйрәнеү ысулдарын тикшерергә,үҙләштерергә.
2 Предмет һәм һүҙ Һүҙ. Предмет. Был ике төшөнсәне сағыштырыу.
Предметты тотабыҙ, күрәбеҙ. Һүҙҙең исем атау функцияһы. Уның телмәрҙәге әһәмиәте. Махсус рәүештә һорау төҙөргә өйрәтеү (өйрәнеү объекты тураһында мәғлүмәт алыу маҡсатында) Предметты һәм һүҙҙе күҙәтергә, сағыштырырға. Уларҙың айырмалыҡтарын табырға. Һығымта яһарға. Уүыу материалын өйрәнеү процесында диалогта ҡатнашырға. Уҡытыусыға һорау бирергә.
3 Предмет атамаһын белдергән һүҙҙәр Һүҙҙең исем атау функцияһы. Предмет исемен (атамаһын) белдергән һүҙҙәр. Уларҙың үҙенсәлектәре. Телмәрҙәге әһәмиәте. Һүҙҙе әйтергә, ишетергә. Уны фәнни тикшереү объекты итеп күҙәтерғә һәм сағыштырырға. Предмет исемен белдергән һүҙҙәр йыйрға. Уларҙы график һыҙма ярҙамында тамғаларға.
4-5 Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Хәрәкәт. Эш. Предмет башҡарған эш-хәрәкәт. Һүҙбәйләнеш (терминды атамайынса) төҙөү. Предмет атамаһы һәм уның эше, хәрәкәте. Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәрҙе тупларға. Предмет атамаһын белдергән һүҙгә ярашлы уның эш-хәрәкәтен белдергән һүҙ табырға. Һүҙбәйләнештәр төҙөргә. Уларҙың график һыҙмаһын төшөрөргә.
6-7 Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр Предмет һәм уның билдәһе. Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр.Предмет атамаһын белдергән һүҙгә ярашлы билдә-һүҙҙе табыу. Һүҙбәйләнеш төҙөү. Предмет билдәһен беледргән һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Предметҡа хас билдәлрҙе әйтергә. Уларҙы күҙәтергә, сағыштырырға. Предмет атамаһына ярашлы билдә-һүҙҙәр уйларға. Һүҙбәйләнештәрҙе график һыҙма ярҙамында күрһәтергә.
8 Һүҙбәйләнеш Һүҙбәйләнеш. Предмет атамаһы һәм уның хәрәкәтен аңлатҡан һүҙҙәрҙән һүҙбәйләнештәр төҙөү. Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәрҙең билдә-һүҙҙәр менән бәйләнеше (һүҙбәйләнеш). Һүҙбәйләнеште график һыҙмала күрһәтеү Һүҙбәйләнештәр төҙөргә. Уларҙы телмәрҙән айырып алырға. Бирелгән һүрәт йөкмәткеһенә нигеҙләнеп һүҙбәйләнештәр төҙөргә. Һүҙбәйләнештәрҙең график һыҙмаһын һыҙырға
9-10 Һөйләм. Һөйләмгә һүҙ өҫтәү Һөйләм тураһында төшөнсә. Һөләмдең башы, аҙағы. Уның аҙағында тыныш билдәләре (нөктә, һорау, өндәү)Бәләкәс (йыйынаҡ) һәм ҙур (киңәйтелгән) һөйләмдәр. Һөйләмде киңәйтеү, тулыландырыу. Һөйләм һыҙмаһы. Һөйләмгә һүҙ өҫтәү тамғаһы Һөйләмде күҙәтергә. Өндәшеү маҡсатына ҡарап, һөйләм аҙағында нөктә,һорау, өндәү ҡуйырға. Уларҙы тейешле интонация менән әйтергә. Бирелгән һүҙҙәр йәки һүрәт ярҙамында һөйләмдәр төҙөргә. Уларҙың һыҙмаһын һыҙырға.
11-13 Ярҙамсы һүҙҙәр Һәм, менән ярҙамсы һүҙҙәре. Уларҙың һөйләмдәге функцияһы. Уларҙың ҡулланышы. Ғына-генә, ҡыны-кенә ярҙамсы һүҙҙәре. Уларҙың һөйләмдәге функцияһы, ярҙамсы һүҙҙәрҙе һөйләм һыҙмаһында график тамғалау
Телмәр ағышынан ярҙамсы һүҙәрҙе бәйләнеп килгән һүҙе менән айырып әйтергә. Уларҙы һөйләм һыҙмаһында тейешле тамға менән тамғаларға
14 Тикшереү эше Предмет. Һүҙ. Һүҙ төркөмдәре. Һөйләм. Тыңларға, ишетерғә, айырып билдәләргә, һыҙмаһын һыҙырға
15-16 Һүҙ. Өн Һүҙҙе тыңлау. Уның һәр өнөн тауыш (интонация) ярҙамында айырып әйтеү. Өндәрҙең урынын билдәләү. Уның өн моделен төҙөү. Бирелгән график һыҙмаға ярашлы һүҙҙәр уйлау
Һүҙҙе әйтергә, тыңларға. Һүҙҙең һәр өнөн тауыш ярҙамында айырып әйтергә һәм моделдә һәр өндө үҙ шаҡмағына ҡуйып уҡырға 17 Һуҙынҡы,тартынҡы өндәр. Ижек Һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәрҙе график тамғалау. Һүҙҙең өн моделен төҙөү. Һүҙҙе ижеккә бүлеү ысулдары. Өндө әйткәндә ауыҙ ҡыуышлығынан өрөлгән һауаға ҡаршылыҡ ҡуйыу осраҡтарын күҙәтеү: (ирендәр ҡымтыла, тел аңҡауға йәбешә йәки аҫҡы һәм өҫкө рәт тештәр “тоташа” һ.б.). Өндө тартынҡы һәм һуҙынҡыға айырыу Өндәрҙе күҙәтергә, тикшереү эше үткәрергә, уларҙы айырыу ысулдарын, юлдарын табырға. Өндө әйткәндә үпкәнән өрөлгән һауаның хәрәкәт итеүен күҙәтергә һәм һауа ауыҙ ҡыуышлығында ниндәй ҡаршылыҡтарға осрауын тойомларға: өндө әйткәндә тел, теш, ирендәр, аңҡау ни хәлдә, ниндәй торошта булыуын тойорға.
18-19 Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәр Ҡалын һәм нәҙек әйтелешле һүҙҙәр. Ярым нәҙек һәм ҡалын һуҙынҡы өндәр. [ә],[ө], [ү],[и], [э] һәм [у],[ы], [а],[о] өндәре. Һүҙҙә сингармонизм законы. Тартынҡы өндәр нәҙек һуҙынҡылар уратылышында. Тартынҡылар ҡалын һуҙынҡылар уратылышында. Ҡалын һәм нәҙек өндәрҙе график моделдә айырып тамғалау (ҡалын өндәр - зәңгәр, нәҙек өндәр - һары төҫтә). Һүҙҙәрҙе өн моделенә ярашлы уҡыу
Ҡалын һәм нәҙек әйтелешле һуҙынҡыларҙы сағыштырырға. Һүҙҙә [ә],[ө],[ү],[и],[э] һәм [у], [ы],[а],[о] һуҙынҡыларының тартынҡы өндәрҙең әйтелешенә тәьҫирен тойомларға. Һүҙҙең өн моделен һыҙырға 20-22 Һаңғырау,яңғырау тартынҡылар Шау һәм тауыш ярҙамында яһалған тартынҡы өндәр. Тартынҡыларҙы яңғырау һәм һаңғырау өндәрғә төркөмләү. Һанғырау, янғырау тартынҡыларҙы график тамғалау
Тартынҡыларҙы күҙәтергә. Ике тартынҡыны сағыштырырға һәм уларға хас айырмалыҡтарҙы билдәләргә, һығымта яһарға
23-24 Һүҙҙең өн моделе Һуҙынҡы, тартынҡы өндәр. Нәҙек, ҡалын тартынҡылар. Яңғырау, һаңғырау тартынҡылар Һүҙгә өн анализы яһарға, уныү график моделен төҙөргә. Өндәргә тулы характеристика бирергә
25 Баҫым Баҫымдың һүҙҙең аҙаҡҡы ижегенә төшөүе. Башҡорт телмәре музыкаль һәм яғымлы Һүҙҙә баҫымлы ижекте тауыш менән айырып әйтергә, уны билдәләргә
26 Тикшереү эше Һүҙ һәм өн. Һуҙынҡы һм тартынҡы өндәр. Һүҙҙең өн моделе Тест эштәрен инструкцияға ярашлы үтәргә
27 [ә] өнө. Уны Әә хәрефе менән тамғалау [ә] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [ә] – нәҙек һуҙынҡы. [ә] өнөн Әә хәрефе менән тамғалау. Ҙур хәреф Ә кеше исемдәрендә һәм һөйләм башындағы һүҙҙә. Уның менән һүҙҙәр уйлау. 2-3, 3-4 өндән торған һүҙҙәрҙең өн-хәрефтән торған график һыҙмаһы. Һыҙмала Әә хәрефен үҙ урынына (шаҡмаҡҡа) баҫмалап яҙыу, һүҙҙе уҡыу
[ә] өнөн әйтергә, тыңларға, күҙәтергә. Уға тулы характеристика бирергә, һығымта яһарға. Ә хәрефен баҫмалап һәм дөрөҫ каллиграфия менән дәфтәргә яҙырға. Ә хәрефле һүҙҙәрҙең һыҙмаһын һыҙырға, уҡырға 28 [а] өнө. Уны Аа хәрефе менән тамғалау [а] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [а] – ҡалын һуҙынҡы. [а] өнөн Аа хәрефе менән тамғалау. Ҙур хәреф А кеше исемендә, хайуан ҡушаматында; һөйләм башындағы һүҙҙә.3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һыҙмала Аа хәрефен үҙ шаҡмаҡтарына баҫмалап яҙыу, һүҙҙе уҡыу: ал, ат,аш,ас,аҡ,ай,ала, ата, аша, аса, ға, баш, таш, ҡаш, ҡар, май, шар, зар, тар, атай, ағай, апай, ашай, арый, арыш, алҡа, арпа, алма, арҡа, бара, бала, тала, ҡала һ.б.
[а] өнөн әйтергә, тыңларға, сағыштырырға (а - ә). Уға тулы характеристика бирергә, һығымта яһарға. Аа хәрефен баҫмалап һәм дөрөҫ каллиграфия менән дәфтәргә яҙырға. А хәрефле һүҙҙәрҙе уҡырға, яҙырға 29 Әә – Аа хәрефтәре Әә – Аа хәрефтәре. [ә],[а] өнө булған һүҙҙәрҙе сағыштырыу. Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәр. Башҡорт теленең сингармонизм законы. Нәҙек, ҡалын һүҙҙәр. Һүҙҙең бер хәрефен икенсе хәреф менән алмаштырыу һәм һүҙҙең мәғәнәһе үҙгәреүе: әй – ай, әсә – аса, бәрә – бара, бәлә – бала һ.б. Әә, Аа хәрефтәрен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Һүҙҙәр уҡырға. Диктант яҙырға. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Һүҙҙең бер хәрефен икенсе хәреф менән алмаштырғанда күҙәтелгән үҙгәреште аңлатырға, һығымта яһарға
30 [ө] өнө. Уны Өө хәрефе менән тамғалау [ө] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [ө] – ярым нәҙек һуҙынҡы.Тартынҡы өн [ө], [ә] һәм [а] өндәре уратылышында. [ө] өнөн Өө хәрефе менән тамғалау. Ҙур хәреф Ө (Ә,А) кеше һәм ҡала исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында, һөйләм башындағы һүҙҙә.3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Өө хәрефен үҙ шаҡмағына баҫмалап яҙыу, һүҙҙе уҡыу: өс, өҫ, өн, өң, өт, өкө, һөй, йөй, сөй, көй, көн, төн, бөрө, көлтә, төйөн, бөйөк, төкө, бөркөт, һөлөк [ө] өнөн әйтергә, тыңларға, сағыштырырға. Өнгә тулы характеристика бирергә, һығымта яһарға. Өө хәрефен баҫмалап һәм дөрөҫ каллиграфия менән дәфтәргә яҙырға. Өө хәрефле һүҙҙәрҙе уҡырға, яҙырға 31 [о] өнө. Уны Оо хәрефе менән тамғалау [о] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [о] – ҡалын һуҙынҡы.Тартынҡылар [о],[ө],[ә],[а] һәм [о] өндәре уратылышында. [о] өнөн хәреф менән тамғалау. Оо хәрефе. Оо хәрефен яҙырға өйрәнеү. Баш хәреф О (Ә, А, Ө) кеше һәм хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. 3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Оо (Әә, Аа, Өө) хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа яҙыу: һүҙҙе уҡыу
[о] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙәрҙең өн моделен төҙөргә. Һүҙҙә [о] өнөн Оо хәрефе менән тамғаларға. Оо хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Һүҙҙе уҡырға. Оо,Өө, Аа, Әә хәрефле һүҙҙәрҙе әйтеп яҙҙырырға (шаҡмаҡлы һыҙмала) 32 Өө – Оо хәрефтәре Өө – Оо хәрефтәре. [ө],[о] өнө булған һүҙҙәрҙе сағыштырыу. Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәр. Башҡорт теленең сингармонизм законы. Нәҙек, ҡалын һүҙҙәр. Һүҙҙең бер хәрефен икенсе хәреф менән сағыштырыу һәм һүҙ мәғәнәһенең үҙгәреүе: өс- ос,өн – он, өт- от, өтә- ота, тор- тар,көн-төн һ.б. Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәрҙе күҙҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Һүҙҙең өн моделен һыҙырға. Өө – Оо хәрефтәре булған һүҙҙәр йыйрға. Һүҙҙең бер хәрефен икенсе хәреф менән алмаштырғанда күҙәтелгән үҙгәреште аңлатырға, һығымта яһарға. Өө, Оо хәрефтәрен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Ул хәрефтәр булған һүҙҙәрҙе график һыҙманан уҡырға
33 [ү] өнө. Үү хәрефе [ү] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [ү] – нәҙек һуҙынҡы.Тартынҡылар [ү],[ә],[а],[ө] һәм [о] өндәре уратылышында. [ү] өнөн хәреф менән тамғалау. Үү хәрефе. Үү хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф Ү (Ә, А, Ө, О) кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. 3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Үү (Ә, А, Ө, О) хәрефен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу [ү] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. [ү] өнөн Үү хәрефе менән тамғаларға. Үү хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Һүҙҙең шаҡмаҡлы һыҙмаһында Үү хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Һүҙҙе уҡырға. Үү,Өө, Аа, Әә, Оо хәрефле һүҙҙәрҙе әйтеп яҙҙырырға (шаҡмаҡлы һыҙмала)
34 [у] өнө. Уу хәрефе [у] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [у] – ҡалын һуҙынҡы.Тартынҡылар [у], [ү],[о],[а],[ө] өндәре уратылышында. [у] өнөн хәреф менән тамғалау. Уу хәрефе. Уу хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф У (Ә, А, Ө, О) кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. 3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Уу (Ә, А, Ө, О) хәрефен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу [у] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. [у] өнөн Уу хәрефе менән тамғаларға. Уу хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Һүҙҙең шаҡмаҡлы һыҙмаһында Уу хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Һүҙҙе уҡырға.Уу, Үү,Өө, Аа, Әә, Оо хәрефле һүҙҙәрҙе әйтеп яҙҙырырға (шаҡмаҡлы һыҙмала)
35 Үү – Уу хәрефтәре Үү – Уу хәрефтәре. [ү],[у] өнө булған һүҙҙәрҙе сағыштырыу. Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәр. Башҡорт теленең сингармонизм законы. Һүҙҙең бер хәрефен икенсе хәреф менән сағыштырыу һәм һүҙ мәғәнәһенең үҙгәреүе Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәрҙе күҙҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Һүҙҙең өн моделен һыҙырға. Үү – Уу хәрефтәре булған һүҙҙәр йыйрға. Һүҙҙең бер хәрефен икенсе хәреф менән алмаштырғанда күҙәтелгән үҙгәреште аңлатырға, һығымта яһарға. Уу, Үү хәрефтәрен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Ул хәрефтәр булған һүҙҙәрҙе график һыҙманан уҡырға. Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға
36-37 [э] өнө. Ээ (е) хәрефе [э] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [э] – ярым нәҙек һуҙынҡы.Тартынҡылар [э], [у], [ү],[о],[а],[ө] өндәре уратылышында. [э] өнөн хәреф менән тамғалау. Ээ(е) хәрефе. Ээ хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф Э (У, Ә, А, Ө, О) кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында; һөйләм башындағы һүҙҙә. 2-3,3-4 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Ээ (Ә, А, Ө, О) хәрефен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу: эс, эт, эш, эл, эсә, этә, элә, эшсе, эңер, эйәк, эйәр; бел, бер, беш, кер, тел һ.б. [э] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Һүҙҙә [э] өнөн Ээ (е) хәрефе менән тамғаларға. Ээ(е) хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Һүҙҙе уҡырға. Өйрәнелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 38-39 [ы] өнө. Ыы хәрефе [ы] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [ы] – ҡалын һуҙынҡы.Тартынҡылар [ы], [э], [ү],[о],[а],[ө] һәм [ә] өндәре уратылышында. [ы] өнөн хәреф менән тамғалау. Ыы хәрефе. Ыы хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф Ы (У, Э, А, Ө, О) кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. 3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Ыы (Э, Ә, А, Ө, О) хәрефен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу
[ы] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.Һүҙҙә [ы] өнөн Ыы хәрефе менән тамғаларға. Ыы хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Һүҙҙе уҡырға. Өйрәнелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 40-41 [и] өнө. Ии хәрефе [и] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [и] – ярым нәҙек һуҙынҡы.Тартынҡылар [и], [э], [ү],[о],[а],[ө] һәм [ә], [у] өндәре уратылышында. [и] өнөн хәреф менән тамғалау. Ии хәрефе. Ии хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф И (У, Э, А, Ө, О) кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. 3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Ии (, Ә, А, Ө, О) хәрефен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу
[и] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.Һүҙҙә [и] өнөн Ии хәрефе менән тамғаларға. Ии хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Һүҙҙе уҡырға. Өйрәнелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 42 [м] өнө. Мм хәрефе [м] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [м] – тартынҡы өн. [м]өнө [ә], [ө],[ү] һәм [а],[о], [у] һуҙынҡылары уратылышында. [м] өнөн хәреф менән тамғалау. Мм хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф М кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. Һүҙҙең өн моделе һәм хәрефле график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Мм, Уу, Әә, Аа, Өө, Оо, Үү хәрефтәрен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу [м] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.Һүҙҙә [м] өнөн Мм хәрефе менән тамғаларға. Мм хәрефтәрен дороҫ каллиграфия менән яҙырға. хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Һүҙҙең шаҡмаҡлы һыҙмаһында Мм хәрефтәрен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға, уҡырға. Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға
43 Мм хәрефе (нығытыу) Мм хәрефен яҙыу.Мм хәрефе менән һүҙҙәр яҙыу. М хәрефе һөйләм башында. М хәрефен ә,а, ө, о, ү, у хәрефтәре менән тоташтырып яҙыу. Һүҙҙәрҙе баҫмалы хәрефтән (китаптан) дәфтәргә яҙма хәрефтәр менән күсереп яҙыу
Мм хәрефен дөрөҫ яҙырға. Уны өйрәнелгән һуҙынҡы хәрефтәр менән дөрөҫ тоаштырып яҙырға. Һүҙҙәрҙе һәм һөйләмде күсереп яҙырға
44 Тикшереү эше. Эшкә анализ Әә, Аа, Өө, Оо, Үү, Уу, Ээ(е), Ыы, Ии, Мм хәрефтәре Өйрәнелгән хәрефтәрҙе дөрөҫ яҙҙырырға. Һүҙҙәр күсереп яҙырға
45-46 [н] өнө. Нн хәрефе [н] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [н] – тартынҡы өн. Уны хәреф менән тамғалау. Нн хәрефен яҙыу. Ҙур хәреф Нн кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. Һүҙҙең өн моделе һәм хәрефле график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Нн, Мм, Уу, Әә, Аа, Өө, Оо, Үү хәрефтәрен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу [н] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Нн хәрефен дороҫ каллиграфия менән яҙырға.Һүҙҙең Нн хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға
47 [ң] өнө. ң хәрефе [ң] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [ң] – тартынҡы өн. Уны хәреф менән тамғалау. ң хәрефен яҙырға өйрәнеү.Һүҙҙең өн моделе һәм хәрефле график һыҙмаһы. Һүҙҙең график (хәрефле) һыҙмаһында ң хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа яҙыу: һүҙҙе уҡыу [ң] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. [ң] өнөн ң хәрефе менән тамҡалау. ң хәрефен дороҫ каллиграфия менән яҙырға.Һүҙҙең шаҡмаҡлы һыҙмаһында ң хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға
48 [л] өнө. Лл хәрефе [л] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [л] – тартынҡы өн. [л] өнө [ә], [ө],[ү], и һәм [а],[о], [у], ы һуҙынҡылары уратылышында. [л] өнөн хәреф менән тамғалау. Лл хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф Лл кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. Һүҙҙең өн моделе һәм хәрефле график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Лл, Мм, Уу, Әә, Аа, Өө, Оо, Үү хәрефтәрен тейешле шакмаҡҡа баҫмалап яҙыу: һүҙҙе уҡыу [л] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.Һүҙҙә [л] өнөн Лл хәрефе менән тамғаларға. Лл хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырғ, бшҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Лл хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Һүҙҙең шаҡмаҡлы график һыҙмаһында Лл хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 49 [р] өнө. Рр хәрефе [р] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [р] – тартынҡы өн. [р] өнө [ә], [ө],[ү], и һәм [а],[о], [у], ы һуҙынҡылары уратылышында. [р] өнөн хәреф менән тамғалау. Рр хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф Рр кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. Һүҙҙең өн моделе һәм хәрефле график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Рр, Лл, Мм, Уу, Ыы, Әә, Аа, Өө, Оо, Үү, Ии, Ээ(е) хәрефтәрен тейешле шакмаҡҡа баҫмалап яҙыу: һүҙҙе уҡыу [р] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.Һүҙҙә [л] өнөн Лл хәрефе менән тамғаларға. Лл хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырғ, бшҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Лл хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Һүҙҙең шаҡмаҡлы график һыҙмаһында Лл хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 50-51 [й] өнө. Йй хәрефе [й] өнөн әтеү, тыңлау. [й] – тартынҡы өн. Уны Йй хәрефе менән тамғалау. Йй хәрефен яҙырға өйрәнеү. Йә, йө, йү ҡушымсалары менән һүҙҙәр: йәй, йәш, йән, йәйә, сейә, бейә, йәмле, йәшел; йөй, йөн, йөк, йөҙ, йөрөй, мөйөш; йүн, йүкә, йүрм, йүгән һ.б. Йо, йы ҡушымсалары менән һүҙҙәр: йыл, йыр, йыйын, ҡыйын, быйыл; йома, йоҡа һ.б. [й] өнөн дөрөҫ әйтергә, ишетергә. Уға характеристик бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Йй хәрефен яҙырға. Йә, йө,йү,йе (һүҙ уртаһы) йо,йы һәм әй, өй, эй,ай, ый ҡушымсалары менән һүҙҙәр күсереп яҙырға һәм уҡырға
52-53 [г] өнө. Гг хәрефе [г] өнөн әйтеү.[г] – янғырау тартынҡы өн.Гг хәрефе. Гг хәрефе менән тамғалау. Гг хәрефен яҙып өйрәнеү. Ҙур хәреф Г кеше исем-фамилияларында, хайуан ҡушаматтарында, һөйләм башында. Һүҙҙең өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Күсереп яҙыу. Диктант яҙыу [г] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.[г] өнөн Гг хәрефе менән тамғаларға. Гг хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға.Һүҙҙең Гг хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 54 [к] өнө. Кк хәрефе [к] өнөн әйтеү, тыңлау[к] – парлы (г-к) һаңғырау тартынҡы өн.Уны Кк хәрефе менән тамғалау. Кк хәрефен яҙып өйрәнеү. Ҙур хәреф К кеше исем-фамилияларында, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. Һүҙҙең өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Күсереп яҙыу. Диктант яҙыу [к] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.[к] өнөн тартынҡылар таблицаһына урынлаштырырға.[к] өнөн Кк хәрефе менән тамғаларға. Кк хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға.Һүҙҙең Кк хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға
55 [ғ] өнө. Ғғ хәрефе [ғ] өнөн әйтеү, тыңлау[ҡ] – парлы (ҡ-ғ) һаңғырау тартынҡы өн.Уны Ҡҡ хәрефе менән тамғалау. Ҡҡ хәрефен яҙып өйрәнеү. Ҙур хәреф Ҡ кеше исем-фамилияларында, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башында. Һүҙҙең өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Күсереп яҙыу. Диктант яҙыу [ғ] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.[ғ] өнөн тартынҡылар таблицаһына урынлаштырырға.[ғ] өнөн Ғғ хәрефе менән тамғаларға. Ғғ хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға.Һүҙҙең Ғғ хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға
56 [ҡ] өнө. Ҡҡ хәрефе [ҡ] өнөн әйтеү, тыңлау[ҡ] – парлы (ҡ-ғ) һаңғырау тартынҡы өн.Уны Ҡҡ хәрефе менән тамғалау. Ҡҡ хәрефен яҙып өйрәнеү. Ҙур хәреф Ҡ кеше исем-фамилияларында, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. Һүҙҙең өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Күсереп яҙыу. Диктант яҙыу [ҡ] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.[ҡ] өнөн тартынҡылар таблицаһына урынлаштырырға.[ҡ] өнөн Ҡҡ хәрефе менән тамғаларға. Ҡҡ хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға.Һүҙҙең Ҡҡ хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 57 Гг – Кк, Ғғ – Ҡҡ хәрефтәре [г] - [к], [ғ] - [ҡ] – парлы яңғырау- һанғырау тартынҡылар. Һүҙҙәрҙә г-к, ғ-ҡ хәрефтәренең сиратлашыу үҙенсәлеге: ҡаҡ – ҡаға, таҡ – таға, тек – тегә, бөк – бөгә, ҡалаҡ –ҡалағы, ҡолаҡ – ҡолағы, күнәк – күнәге, көрәк – көрәге һ.б. Гг, Кк, Ғғ, Ҡҡ хәрефтәрен өйрәнелгән һуҙынҡы, тартынҡылар менән дөрөҫ тоташтыоыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Диктант яҙыу. Хәбәр, һорау, өндәү һәйләмдәрҙе тейешле интонация менән уҡыу Парлы яңғырау – һаңғырау тартынҡыларҙы сағыштырырға, һығымта яһарға. Гг – Кк, Ғғ – Ҡҡ хәрефтәрен дөрөҫ тоташтырырға. Кеше исемдәрен,хайуан ҡушаматтарын һәм һөйләм башын ҙур хәрефтән яҙырға. Күсереп яҙған һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе тикшерә белергә. Һөйләм, текстарҙы етеҙ уҡырға, мәғәнәһен аңларға
58 [б] өнө. Бб хәрефе [б] өнөн әйтеү, тыңлау. [б] – яңғырау тартынҡы өн.Уны Бб хәрефе менән тамғалау. Бб хәрефен яҙыу.Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Һөйләмде ҙур хәрефтән яҙыу. Кеше исеме, хайуан ҡушаматтарында.Бб хәрефе менән һүҙҙәр яҙыу, уҡыу, текст уҡыу. Һөйләм күсереп яҙыу. Диктант яҙыу [б] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Бб хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һүҙҙең шаҡмаҡлы график һыҙмаһынды Бб хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.һөйләмдәр күсереп яҙырға. Уның дөрөҫлөгөн тикшерергә. Текст уҡырға. Уның йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға.
59 [п] өнө. Пп хәрефе [п] өнөн әйтеү, тыңлау [п] – парлы (п-б) һаңғырау тартынҡы өн.Уны Пп хәрефе менән тамғалау. Пп хәрефен яҙыу.Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Һүҙҙәр һәм һөйләмдәр күсереп яҙыу. Ҙур хәреф П кеше исеме, хайуан ҡушаматтарында. Һөйләм күсереп яҙыу. Тексты тасуири уҡыу [п] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Пп хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һүҙҙең шаҡмаҡлы график һыҙмаһынды Пп хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.һөйләмдәр күсереп яҙырға. Уның дөрөҫлөгөн тикшерергә. Текст уҡырға. Уның йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға. 60 Бб, Пп хәрефтәре [б] - [п] – парлы яңғырау- һанғырау тартынҡылар.Тартынҡылар таблицаһы. Һүҙҙәрҙә б - п хәрефтәренең сиратлашыу үҙенсәлеге: туп – тубы, төп – төбө, ҡап – ҡабы, китап – китабы һ.б. Бб, Пп хәрефтәрен башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.
Парлы яңғырау – һаңғырау тартынҡыларҙы күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Һүҙҙәр,һөйләмдәр, текст уҡырға. Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 61 Тикшереү эше (текст йәки диктант) Һуҙынҡы, тартынҡы өн. Нәҙек, ҡалын һуҙынҡы. Янғырау – һанғырау тартынҡы. Һүҙҙең өн моделе. Һөйләм моделе. Һүҙҙе ижеккә бүлеү. Юлдан юлға күсереү өсөн ижеккә бүлеү. Хәрефте дөрөҫ каллиграфия менән яҙыу. Уларҙы башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Диктант яҙыу
Уҡытыусы телдән әйткән эштәрҙе аңлап үтәргә 62 [з] өнө. Зз хәрефе [з] – янғырау тартынҡы өн.Зз хәрефе. Һүҙҙәр, һөйләмдәр текст уҡыу.Зз хәрефен яҙыу. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Һүҙҙәр һәм һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограммаларҙың аҫтына һыҙыу [з] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Зз хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға
63 [с] өнө. Сс хәрефе [с] – һаңғырау тартынҡы өн.Уны Сс хәрефе менән тамғалау. Сс хәрефен яҙыу. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Һүҙҙәр һәм һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограммаларҙың аҫтына һыҙыу [с] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Сс хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға
64 [ҙ] өнө. Ҙҙ хәрефе [ҙ] – янғырау тартынҡы өн.Ҙҙ хәрефе. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Һүҙҙәр һәм һөйләмдәр күсереп яҙыу.Ҙур хәреф. Кеше исемдәре, хайуан ҡушаматтары орфограммаларҙың аҫтына һыҙыу [ҙ] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Ҙҙ хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға
65 [ҫ] өнө. ҫ хәрефе [ҫ] – һаңғырау тартынҡы өн.Уны ҫ хәрефе менән тамғалау. ҫ хәрефен яҙыу. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Һүҙҙәр һәм һөйләмдәр күсереп яҙыу. [ҫ] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. ҫ хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға
66 Ҙҙ - ҫ хәрефтәре [ҙ] - [ҫ] – парлы яңғырау- һанғырау тартынҡы өндәр.Һүҙҙең өн моделе. Ҙҙ, ҫ хәрефтәре. Улар менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограмма. Ҙур хәреф. Кеше исемдәре, ер – һыу атамалары, хайуан ҡушаматтары [ҙ] - [ҫ] өндәрен әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Ҙ, ҫ хәрефтәрен каллиграфия менән яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙырға. Һүҙҙә орфограммаларҙы аңлатырға
67 [д] өнө. Дд хәрефе [д] – яңғырау тартынҡы өн. Һүҙҙең өн моделе. Дд хәрефе.Уны яҙыу.Дд хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограмма. Ҙур хәреф. Кеше исемдәре, ер – һыу атамалары, хайуан ҡушаматтары. [д] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Дд хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 68-69 [т] өнө. Тт хәрефе [т] – яңғырау тартынҡы өн. Һүҙҙең өн моделе.Тт хәрефе.Уны яҙыу.Тт хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограмма. Ҙур хәреф. Кеше исемдәре, ер – һыу атамалары, хайуан ҡушаматтары. [т] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Тт хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 70 Дд - Тт хәрефтәре [д] - [т] – парлы яңғырау- һанғырау тартынҡылар.Тартынҡылар таблицаһы. Дд - Тт хәрефтәрен башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Ҙур хәреф. Кеше исемдәре, ер – һыу атамалары, хайуан ҡушаматтары Парлы яңғырау – һаңғырау тартынҡыларҙы күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Һүҙҙәр,һөйләмдәр, текст уҡырға. Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 71 Тикшереү эше (текст йәки диктант) Һуҙынҡы, тартынҡы өн. Нәҙек, ҡалын һуҙынҡы. Яңғырау-һаңғырау тартынҡы. Һүҙҙең өн моделе. Һөйләм моделе. Һүҙҙе ижеккә бүлеү.Хәрефте дөрөҫ каллиграфия менән яҙыу. Уларҙы башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Һүҙҙәр һәм һөйләмдәр күсереп яҙыу.Диктант яҙыу Тикшереү эштәре йөкмәткеһен уҡытыусы уҡыуынан аңларға. Ул эштәрҙе эҙмә – эҙлекле дөрөҫ башҡарырға 72 [уы],[ үэ] өндәре [уы],[үэ] өндәре. Уларҙы хәреф менән тамғалау. Һүҙҙең өн моделе. [уы], [үэ] өндәре һүҙ уртаһында һәм һүҙ аҙағында. Һүҙҙәр уҡыу һәм яҙыу Һүҙҙәр, һөйләм, текстар уҡыу. Күсереп яҙыу. Диктант 73 [ж] өнө. Жж хәрефе [ж] – янғырау тартынҡы өн.Һүҙҙең өн моделе. Жж хәрефе.Уны яҙыу.Жж хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, Һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограмма. Ҙур хәреф. Кеше исемдәре, хайуан ҡушаматтары [ж] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Жж хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 74 [ш] өнө. Шш хәрефе [ш] – парлы һанғырау тартынҡы өн.Һүҙҙең өн моделе. Тартынҡылар таблицаһы. Шш хәрефе.Уны яҙыу.Шш хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы тасуири уҡыу. Диктант. [ш] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Шш хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 75 Жж – Шш хәрефтәре [ж] - [ш] – парлы яңғырау- һанғырау тартынҡы өндәр.Һүҙҙең өн моделе. Жж, Шш хәрефтәре. Улар менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограмма. Ҙур хәреф. Кеше исем- фамилияһы, ер – һыу атамалары, хайуан ҡушаматтары [ж] – [ш] өндәрен әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Жж, Шш хәрефтәрен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Һөйләмдәр күсереп яҙырға, орфограммаларҙы һыҙырға 76 [в] өнө. Вв хәрефе [в] – янғырау тартынҡы өн.Һүҙҙең өн моделе. Тартынҡылар таблицаһы. Вв хәрефе.Уны яҙыу.Вв хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы тасуири уҡыу. Диктант. [в] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Вв хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 77 [ф] өнө. Фф хәрефе [ф] – һаңғырау тартынҡы өн. Һүҙҙең өн моделе. Тартынҡылар таблицаһы. Фф хәрефе.Уны яҙыу.Фф хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы тасуири уҡыу. Диктант. [ф] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Фф хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 78 Вв, Фф хәрефтәре [в] - [ф] – парлы яңғырау- һанғырау тартынҡы өндәр.Һүҙҙең өн моделе. Вв, Фф хәрефтәре. Улар менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограмма. Ҙур хәреф. Һөйләм башы. Кеше исем- фамилияһы, ер – һыу атамалары, хайуан ҡушаматтары [в] – [ф] өндәрен әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Вв, Фф хәрефтәрен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Һөйләмдәр күсереп яҙырға, орфограммаларҙы һыҙырға 79 Тикшереү эше.Эшкә анализ (текст йәки диктант) Өйрәнелгән хәрефтәрҙе тейешле каллиграфик режимда яҙыу. Уларҙы башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Диктант
Эште аңлап, эҙмә- эҙлекле башҡарырға 80-81 Ике өндө ([йа]) белдергән Яя хәрефе Яя – ике өндө белдергән хәреф. Я хәрефе һүҙ уртаһында һәм аҙағында. Һүҙҙәң өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Һүҙҙең транскрипцияла яҙылышы. Һөйләмде, тексты тасуири уҡыу Һүҙҙе әйтергә, тыңларға. Һүҙҙә [йа] өнөн тикшерергә, һығымта яһарға. Һүҙҙә [йа] өнөн Яя хәрефе менән тамғаларға. Яя хәрефен тейешле каллиграфия менн яҙырға 82-84 Ике өндө ([йэ]) белдергән Ее хәрефе Ее – ике өндө белдергән хәреф. Ее хәрефе һүҙ башында . е хәрефе һүҙ уртаһында. Һүҙҙәң өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Һүҙҙең транскрипцияла яҙылышы. Һөйләмде, тексты тасуири уҡыу Һүҙҙе әйтергә, тыңларға. Һүҙҙә [йэ] өнөн тикшерергә, һығымта яһарға. Һүҙҙә [йэ] өнөн Ее хәрефе менән тамғаларға. Ее хәрефен тейешле каллиграфия менн яҙырға 85-86 Ике өндө ([йу]) белдергән Юю хәрефе Һүҙҙә [йу] өндәрен Юю хәрефе менән тамғалау. Юю хәрефе һүҙ башында . ю хәрефе һүҙ уртаһында. Һүҙҙәң өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Һүҙҙең транскрипцияла яҙылышы. Һөйләмде, тексты тасуири уҡыу Һүҙҙе әйтергә, тыңларға. Һүҙҙә [йу] өнөн тикшерергә, һығымта яһарға. Һүҙҙә [йю] өнөн Юю хәрефе менән тамғаларға. Юю хәрефен тейешле каллиграфия менн яҙырға 87-88 Ике өндө ([й’о]) белдергән Ёё хәрефе Ёё – ике өндө ([й’о]) белдергән хәреф. Ё хәрефе рус теленән ингән һүҙҙәрҙә. Ё хәрефе һүҙ башында. Һүҙҙәң өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Һүҙҙең транскрипцияла яҙылышы. Һөйләмде, тексты тасуири уҡыу Һүҙҙе әйтергә, тыңларға. Һүҙҙә [й’о] өнөн тикшерергә, һығымта яһарға. Һүҙҙә [й’о] өнөн Ёё хәрефе менән тамғаларға. Ёё хәрефен тейешле каллиграфия менн яҙырға
89 Яя,Ее,Юю,Ёё хәрефтәре Ике өндө белдергән Яя, Ее, Юю, Ёё хәрефтәре. Һүҙҙең өн моделе. Һүҙҙе транскрипцияла яҙыу. Яя, Ее, Юю, Ёё хәрефтәре менән һүҙҙәр йыйыу. Тексты аңлы уҡыу. Уның йөкмәткеһе буйынса фекер алышыу Яя, Ее, Юю, Ёё хәрефтәрен дөрөҫ яҙыу. Һүҙҙең өн моделен транскрипциялы яҙыуҙы – хәрефле яҙыуға әйләндерергә. Яя, Ее, Юю, Ёё хәрефле һүҙҙәрҙе хатаһыҙ күсереп яҙырға. Тексты аңлы уҡырға. Уның йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға
90 Нәҙек, ҡалын айырыу тамғаһы (ь, ъ) ь, ъ тамғаларының һүҙҙәге функцияһы. ь – нәҙек айырыу тамғаһы. ъ – ҡалын айырыу тамғаһы. Һүҙҙең өн моделе. Һүҙҙе транскрипцияла яҙыу. Нәҙек, ҡалын айырыу тамғалары менән һүҙҙәр йыйыу. Уларҙ дөрөҫ күсереп яҙыу Нәҙек, ҡалын айырыу тамғалары булған һүҙҙәрҙең өн моделен төҙөргә, транскрипцияла һәм хәрефтәр менән яҙырға. Күсереп яҙыу. Тексты аңлы уҡырға
91 [һ] өнө. Һһ хәрефе [һ] – парһыҙ һаңғырау тартынҡы өн.Һүҙҙең өн моделе.Тартынҡылар таблицаһы. Һһ хәрефе. Уны яҙыу. Һһ хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы тасуири уҡыу. Диктант [һ] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Һһ хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 92-93 [х] өнө. Хх хәрефе [х] – парһыҙ һаңғырау тартынҡы өн.Һүҙҙең өн моделе.Тартынҡылар таблицаһы. Хх хәрефе. Уны яҙыу. Хх хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы тасуири уҡыу. Диктант [х] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Фф хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға
94 Һһ, Хх хәрефтәре [һ], [х] – парһыҙ һанғырау тартынҡы өндәр.Һүҙҙең өн моделе. Һһ, Хх хәрефтәре. Улар менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Тексты аңлы уҡыу. Уның йөкмәткеһе буйынса фекер алышыу [һ], [х] өндәрен сағыштырып күҙәтергә. Һығымта яһарға. Уларҙы тартынҡылар таблицаһынан табырға. Һүҙҙәрҙе дөрөҫ каллиграфия менән күсереп яҙырға, орфограммаларҙы һыҙырға
95 [щ] өнө. Щщ хәрефе [щ]– парһыҙ һанғырау тартынҡы өн.Өндө Щщ хәрефе менән тамғалау. Щщ хәрефенең яҙылышы. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Щщ хәрефе рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә. Щщ хәрефе булған һүҙҙәр йыйыу: щи, борщ, плащ, щетка, Щорс. Уларҙы дөрөҫ яҙыу,уҡыу [щ] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Щщ хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға
96 [ч] өнө. Чч хәрефе [ч]– парһыҙ һанғырау тартынҡы өн.Өндө Чч хәрефе менән тамғалау. Чч хәрефенең яҙылышы. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Чч хәрефе булған һүҙҙәр йыйыу: врач, Чапаев, Чайковский. Уларҙы дөрөҫ яҙыу,уҡыу [ч] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Чч хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға
97 Нәҙек айырыу билдәһе (ь) ь – нәҙек айырыу билдәһе. Уның өндө белдермәүе. Нәҙек айырыу билдәһе (нәҙеклек билдәһе) башҡорт һүҙҙәрендә һәм сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе. Улар менән һүҙҙәр йыйыу: көньяҡ, төньяҡ, бирьяҡ, мәсьәлә, июнь, июль, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь, нефть, альбом, бинокль, лагерь, мебель, коньки, пальто, фасоль, фонарь, һ.б. Уларҙы дөрөҫ уҡыу һәм күсереп яҙыу Нәҙек айырыу билдәһе булған һүҙҙе күҙҙәтерг, һығымта яһарға. Һөйләмдәр һәм текстарҙы аңлы уҡырға. Баҫма хәреф менән бирелгән һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе кегль хәрефтәр менән күсереп яҙырға 98 ҡалын айырыу билдәһе (ъ) ъ – ҡалын айырыу билдәһе. Уның өндө белдермәүе. Ҡалын айырыу билдәһе башҡорт һүҙҙәрендә (ъ-я) һәм сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе. Улар менән һүҙҙәр йыйыу: аръяҡ, алъяпҡыс, ашъяулыҡ, ҡулъяулыҡ, Аҡъяр, Ҡыҙылъяр һ.б. Уларҙы дөрөҫ уҡыу һәм күсереп яҙыу Ҡалын айырыу билдәһе булған һүҙҙе күҙәтергә, һығымта яһарға. Һөйләмдәр һәм текстарҙы аңлы уҡырға. Баҫма хәреф менән бирелгән һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе кегль хәрефтәр менән күсереп яҙырға 99 [ц] өнө. Цц хәрефе [ц]– парһыҙ һанғырау тартынҡы өн.Өндө Цц хәрефе менән тамғалау. Цц хәрефенең яҙылышы. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Цц хәрефе сит телдәрҙән ңҙлштерелгән һүҙҙәрҙә. Цц хәрефе булған һүҙҙәрҙе дөрөҫ уҡыу һәм яҙыу: цирк, цинк, цифр, циркуль, концерт, мотоцикл. Уларҙы дөрөҫ яҙыу, уҡыу [ц] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Цц хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 100 Алфавит Алфавит хәрефтәре, уларҙың әйтелеше Алфавит хәрефтәренең исемдәрен дөрөҫ әйтергә. Уларҙың тәртибен иҫтә ҡалдырырға. Бирелгән һүҙҙәрҙе алфавит тәртибендә әйтә белергә. Алфавит тәртибендә исемлек (4-5 кешенең торған төркөм) төҙөргә 101-102 Тикшереү эше. Эшкә анализ Йыл буйына өйрәнелгән уҡыу материалын үҙләштереү кимәлен асыҡлау, тикшереү Бирелгән эштәрҙе (текст, эштәр бирелеше һ.б.) аңлап уҡыу, тейешле тәртиптә дөрөҫ итеп башҡарырға. Эште тапшырыр алдынан тикшерергә
Иҫкәрмә: 103-110. Йыл буйына үтелгәндәрҙе ҡабатлау.
.

Әсә теле
1-се класс
Бөтәһе 33 сәғәт
II ярты йыллыҡ. Аҙнаға 3 сәғәт х 11 аҙна, бөтәһе 33 сәғәт
III сирек -5 аҙна х 3 сәғәт, бөтәһе 15 сәғәт
IV сирек-6 аҙна х 3 сәғәт, бөтәһе 18 сәғәт
Уҡыу йылының икенсе яртыһында Әсә теле курсын өйрәнеү программаһына ярашлы беренсе-икенсе сиректә грамотаға өйрәнеү осоронда алған уҡыу, яҙыу күнекмәләрен һәм төҫмөрләнә башлаған универсаль уҡыу эш алымдары оҫталығын артабан үҫтереү маҡсаты ҡуйыла.
Уҡыу йылының тәүге ярты йыллығында телмәр эшмәкәрлеге өлкәһендә өлгәшкәк күрһәткестәр 1-се класс аҙағына планлаштырылған һөҙөмтәләргә ярашлы артабан камиллаштырыуҙы талап итә.
Әсә телен өйрәнеү өсоронда түбәндәге мәсьәләләр ҡуйыла:
-баланың тәү башлап уҡырға, яҙырға өйрәнеү күнекмәһен, оҫталығын артабан үҫтереү;
- тел ғилеме өлкәһендә алған башланғыс төшөнсәләрҙе аңлы эшкәртеү процесын әүҙемләштереү;
- һөйләү, яҙма телмәрҙе ғәмәли ҡулланыу;
- универсаль уҡыу эш алымдарын үҙләштереүҙе интенсивлаштырыу.
Телмәр эшмәкәрлеге.
Телмәрҙе ишетеү, аңлау, тыңлау.
Кешенең өндәшеүен тыңлау, төшөнөү, ситуацияға ярашлы ҡабул итеү һ эш итеү
Уҡыу. Уҡыу оҫталығын шымартыу. Аңлы, шыма уҡыу. Тасуири уҡыу. Уҡыу күнекмәһен мәғлүмәт, белем алыу сығанағы итеп ҡулланыу.
Һөйләү телмәрен белем алыу сараһы итеп ҡуллана белеү. Аралашыу оҫталығы башланғысын артабан үҫтереү. Телмәр этикетына өйрәнеүҙе дауам итеү. Һөйләмде дөрөҫ төҙөп һөйләшеү. Һөйләмде дөрөҫ интонация менән , таҙа, дөрөҫ итеп әйтеү. Ниндәйҙер предмет, күренеш, хәл-ваҡиғаға ярашлы мәғлүмәт алыу маҡсатында һорау һөйләм төҙөргә өйрәнеү. Уны әңгәмәсегә биреп, тыңлап анализлау.
Яҙма телмәр. Бәйләнешле яҙма телмәр төҙөү оҫталығына өйрәнеү өлкәһендәге башланғыс күнекмәләрҙе үҫтереү.
Һөйләм һәм текст төҙөлөшө. Һөйләм төҙөү. Фәнни-популяр текст, иғлан, белдермә, ҡотлау һүҙҙәре. Ҡыҙыл юл, абзац төшөнсәһе.
Синоним, антоним менән танышыу. Һүҙҙең күп мәғәнәлелеге.
Матур яҙыу. Дәрестә 4-5 минут ваҡытты дөрөҫ каллиграфия менән яҙыуға бағышлау. Юл һәм ҙур хәрефтәрҙең яҙылышына даими күнекмәләр үткәрелә, камиллаштырыла. Һүҙлек һүҙҙәрен яҙыу. Һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе тиҙ яҙыу оҫталығын үҙләштереү. Контроль күсереп яҙыу.
Тел ғилеме.
Һөйләм. Һүҙҙәр теҙмәһе, йыйылмаһы, мәғәнә. Һүҙбәйләнеш. Һөйләмде сағыштырыу. Һөйләмгә хас үҙенсәлектәр. Әйтелеү маҡсатына ҡарап һөйләм төрҙәрен үҙләштереү: хәбәр, һорау, өндәү. Һөйләмде дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәләре: ҙур хәреф, аҙағында тыныш билдәләре.
Һүҙ. Һүҙ төркөмдәре. Предметтың атамаһын, хәрәкәтен, билдәһен белдергән һүҙҙәр. Һүҙҙең граматик һәм лексик мәғәнәләре. Үҙ аллы һәм ярҙамсы һүҙҙәр. Яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ предмет атамалары. Яңғыҙлыҡ исемдәрҙе ҙур хәрефтән яҙыу.
Алфавит. Унда хәрефтәр тәртибе. Алфавитты ҡулланыу. Өн. Хәреф. Һүҙҙең өн структураһы һәм мәғәнәһе араһындағы бәйләнеш.
Һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәр. Ижек. Һүҙҙе юлдан юлға күсереү өсөн ижеккә бүлеү. Нәҙек, ҡалын һуҙынҡылар. Яңғырау, һаңғырау тартынҡылар. Һүҙҙәрҙе дөрөҫ итеп өйрәнеү. Орфограммалар.
Универсаль уҡыу эш төрҙәре.
Уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәнеү. Үҙ аллы белем алыу, мәғлүмәтле булыу. Уҡыу мәсьәләһе ҡуйыу. Маҡсатты күҙаллау. Эште планлаштырыу. Тикшереү эшен ойоштороу. Уҡыу объекттарын күҙәтеү, сағыштырыу, анализлау. Эшләнгән эшкә байҡау яһау. Контроль. Эште баһалау.
1-се класс аҙағына планлаштырылған һөҙөмтәләр
«Әсә теле» программаһын өйрәнеү процесында уҡыусы өйрәнергә тейеш:
1.Шәхси сифаттарҙы үҫтерергә:
- уҡыу процесында белем алыуға ҡарата яуаплылыҡ булдырырға; тиҫтерҙәренә, уҡытыусыға ҡарата ихтирамлы булырға;
- мәктәп йыһаздырына, уҡыу әсбаптарыны һаҡсыл ҡараш булдырға;
- тыуған ил, ер, тел төшөнсәләре тураһында аң-белем бирергә;
- һау-сәләмәт йәшәү рәүешен үҙләштерергә.
2.Предмет буйынса белем алырға:
- һүҙәрҙе мәғәнәүи яҡтан төркөмләргә (предметтың атамаһын, билдәһен, хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр);
- һөйләм төрҙәрен билдәләргә (хәбәр, һорау, өндәү) һәм уларҙы тейешле интонация менән уҡырға; һөйләмде дөрөҫ яҙырға (ҙур хәреф, аҙағында тыныш билдәләре (.?!);
- үҙ аллы һәм ярҙамсы һүҙҙәрҙе айыра, таный белергә; һөйләмде күсереп яҙғанда ярҙамсы һүҙҙәрҙе (да-тә, та-тә, ла-лә, ғына-генә, ҡына-кенә) билдәләргә һәм дөрөҫ яҙылышын аңлата белергә;
- предметтың атамаһын белдергән һүҙҙәрҙе уртаҡлыҡ һәм яңғыҙлыҡ исемдәргә айыра белергә; кеше исемен, фамилияһын, ер-һыу атамаһын, хайуан ҡушаматтарын ҙур хәреф менән яҙырға;
-өндәрҙе һуҙынҡыларға, тартынҡыларға айырырға, нәҙек-ҡалын һуҙынҡыларҙы, парлы яңғырау-һаңғырау, парһыҙ яңғырау һәм һаңғырау тартынҡыларҙы дөрөҫ билдәләргә, график рәүештә тамғаларға;
- һүҙҙең өн- моделен төҙөргә;
-6-7, 7-8 һөйләмдән торған тексты күсереп яҙырға;
- 25-30 һүҙҙән торған тексты диктант итеп яҙа белергә;
- һүҙҙе ижеккә бүлергә, уны юлдан юлға күсерә белергә;
- о-ө, у-ү, э хәрефтәре; йә,йө, йү, йе (һүҙ уртаһы), йо, йы ҡушымсалары булған һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға; я,е,ё, ю хәрефтәре менән булған 2-3,3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға; тартынҡы өндөң аҙағында килгән нәҙеклек билдәһен рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә дөрөҫ яҙырға.
3. Универсаль уҡыу эш төрҙәрен үҙләштерергә:
- үтенес менән уҡытыусыңа, класташтарыңа, өлкәндәргә өндәшергә;
- уҡыу объектын өйрәнеү процесында күҙәтергә, сағыштырырға, анализларға һәм һығымта яһарға;
- аралашыу оҫталығын шымартыу: тыңларға, яуап бирергә, һорарға, кеше фекерен ихтирам итергә;
- диалог, монолог ҡора белергә;
- мәғлүмәт алыу сығанаҡтары менән эш итә белергә, алған мәғлүмәтте эшкәртә белергә, маҡсатҡа ярашлы ҡулланырға;
- мәғлүмәт алыу маҡсатында һорау һөйләм ҡорорға;
- парлап, төркөмдә эшләгәндә этикет ҡағиҙәләренг күҙәтергә, эште планлаштырырға, уны тормошҡа ашырырға;
-3-4,4-5 һөйләмдән торған иғлан, ҡотлау, белдермә яҙа белергә.

Тематик план
1-се класс
Бөтәһе 33 сәғәт
Дә-рес Тема Йөкмәткеһе Уҡыусының эшмәкәрлеге Үткәреү
ваҡыты
план фактик
1 Алфавит Алфавитта хәрефтәр һаны, тәртибе. Уның ҡулланылыш өлкәләре. Алфавитты ҡулланып, бирелгән һүҙҙәрҙе алфавит тәртибендә теҙеп яҙыу, төркөмдәге балаларҙың фамилияларын алфавит тәртибендә урынлаштырып яҙыу Алфавит хәрефтәрен күҙәтергә, хәрефтәрҙе сағыштырырға, уларҙы үҙенсәлектәре буйынса классификацияларға, алфавит төҙөлөшөн өйрәнеү аҙағында һығымта яһарға 2 Хәреф һәм өн (инеш дәрес) Хәрефтәрҙең аталашы. Хәреф өндөң тамғаһы. Өндө һүҙҙә тауыш менән айырып әйтеү. Өндәрҙе тартынҡы һәм һуҙынҡыларға айырыу. Бирелгән моделгә ярашлы һүҙҙәр йыйыу. Ул һүҙҙәрҙе билдәле үҙенсәлектәре нигеҙендә төркөмләү һ. б. Һүҙҙә өндәрҙе тыңларға, дөрөҫ әйтергә һәм график моделдәр ярҙамында тамғаларға. Моделгә таянып өндәрҙе хөрефтәр менән яҙырға. Һүҙҙәрҙе теге йәки был үҙенсәлеге буйынса төркөмдәргә бүлергә (классификация) 3 Һуҙынҡы өндәр Өндәрҙе һуҙынҡы һәм тартынҡыларға айырыу. Һуҙынҡы өндәр таблицаһы төҙөү (таблица бирергә). Нәҙек һәм ҡалын һуҙынҡылар, уларҙың функцияһы. Бер һуҙынҡы менән генә айырылған һүҙҙәр йыйыу ай-уй, ҡар-ҡор, ҡур-ҡыр, бай-бәй, бал- бол- бөл-бул-бүл- бил-был, тар-тор-төр-түр-тир, һат- һөт- һут- һыт, кирә-көрә-күрә һ. б. Һүҙҙе әйтергә, тыңларға, ундағы өндәрҙе интонация ярҙамында айырып алырға. Характеристика бирергә. Тел материалы нигеҙендә аралашырға өйрәнергә, һорау төҙөргә, уны бирергә, яуапты тыңларға, уға ҡарата үҙ фекереңде белдерергә. Диалогта ҡатнашырға. Һөйләшеүҙә этикет ҡағиҙәләрен һаҡларға 4 Тартынҡы өндәр Тартынҡы өндәрҙе төркөмләү. Уларҙың таблицаһы. Тартынҡы өндәр. Ҡалын һуҙынҡылар (а, о, у, ы) уратылышында. Һүҙҙә берәй тартынҡыны алмаштырыу – мәғәнә үҙгәреүе йәки һүҙҙең хәрефтәр йыйылмаһына әйләнеүе бар-пар, гөл-көл, йыл-ҡыл, мул-ҡул, шар-шат, таш-тап, сүп-сүл, көр-көс, күсә-күбә. Тартынҡы өндәр ҡалын һуҙынҡылар уратылышында . һүҙҙә бер генә тартынҡы хәрефте алмыштырыу менән мәғәнәнең үҙгәреүе. 2-3, 3-4 тартынҡы, хәрефтәр йыйылмаһы. Уларға һуҙынҡы өҫтәп, һүҙ яһау Тартынҡы өндәрҙе күҙәтергә. Уларҙы төркөмләргә, cағыштырырға. Бирелгән тартынҡыларҙан (ижектәрҙән) һүҙ төҙөү. Тартынҡы өндәрҙең нәҙекһуҙынҡылар уратылышында әйтелешен тыңларға, сағыштырырға, һығымта яһарға. Тартынҡы өндәрҙең ҡалын һуҙынҡылар уратылышында әйтелешен тыңларға, һығымта яһарға. Дөрөҫ күсереп яҙырға 5 Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәр Һүҙҙең берәй тартынҡы йәки һуҙынҡы хәрефен тейешле хәреф менән алмаштырыу һәм уның мәғәнә менән үҙгәреүе. Бирелгән ижеккә тейешле ижек өҫтәп һүҙ яһау. Һүҙҙәрҙе тел законына (сингармонизм) ярашлы төркөмләү Һүҙҙе күҙәтергә, уға хас үҙенсәлекте билдәләргә, һығымта яһарға. Бер һуҙынҡы йәки тартынҡы менән айырылыусы һуҙҙәр төҙөргә. Уларҙың әйтелешен тыңларға, уларға хас үҙенсәлек тураһында һөйләргә 6 Һүҙҙе ижеккә бүлеү Уҡыу ситуацыяһы:ниндәйҙер предметты өлөштәргә бүлеү(алма,пластилин, ҡағыҙ бите һ.б). һүҙҙе ритмлап һәлмәкләп әйтеү, ижеккә бүлеү. Нисә өлөш(ижек) барлыҡҡа килеүен күҙәтеү. Бер, ике, өс ижекле һүҙҙәр. Иң ҡыҫҡа һәм иң оҙон һүҙ. Бирелгән ижектәрҙән һүҙ ҡороу. Һүҙҙе ижектәренә хас үҙенсәлектәр буйынса төркөмләү һәм аңлатма биреү.Шиғыр.Хикәйә. Бирелгән тексҡа оҡшатып үҙеңдекен төҙөү . Һүҙҙе һалмаҡлап ижеккә бүлергә. Ижектәр һанын билдәләргә. Уларҙы сағыштырырға, анализларға һәм һығымта яһарға. Тексты тыңларға, мәғәнәһенә төшөгнөргә, һөйләргә. Бирелгән тексҡа таянып, үҙеңдең бесәйең тураһында һөйләргә, хикәйә ижад итергә. Шиғырҙы дөрөҫ күсереп яҙырға. 7 Һүҙҙе ижеккә бүлеү, юлдан юлға күсереү Һүҙҙе һамаҡла(ритмлап) ижеккә бүлеү. Ижеккә бүлеү ысулдарын үҙләштереү: ритмлап, ҡул сабыу, аяҡ менән иҙәнгә туҡылдатыу, ручка менән партаға һуғыу, эйәккә ҡулдың һыртын ҡуйып һәлмәкләп әйтеү. Һүҙҙәрҙе ижеккә бүлеү күнекмәһе. Һөйләм төҙөү. Шиғырҙы һәм уға ҡарата эшләнгән һүрәтте ҡулланып телдән һүрәт төшөрөү. Сюжетлы һүрәт ҡулланыу өсөн бирелгән һүҙҙәр ярҙамында телдән хикәйә ижад итеү. Һүҙҙе юлдан юлға күсереү. Ҡуш тартынҡылы һүҙҙе ижеккә бүлеү. Һүҙҙе”оҙонайтыу”, уға ижек өҫтәү .Ике төркөм һүҙҙәрҙе сағыштырыу, уларға хас уҙенселектәр. Һүҙҙе әйтергә, ижеккә бүлергә, юлдан юлға дөрөҫ күсергә. Күсереп яҙырға, орфограммаларҙың һыҙырға, яҙылышын аңлата белергә. Һүҙ төркөмдәрен сағыштырып, уларға хас үҙенсәлектәрҙе билдәләргә . 8 Ҙур хәреф. Кеше исем-фамилияларының яҙылышы Һөйләмдән, текстан ҙур хәреф менән яҙылған һүҙҙәрҙе табыу (һөйләм башы, кешенең исеме, фамилияһы). Кеше исем-фамилияларының яҙылышы. Уларҙы график символдар менән тамғалау. Билдәле шәхестәрҙең исем-шәрифтәрен хәтерҙә ҡалдырыу, дөрөҫ яҙыу. Яҡын кешеләреңдең исем- шәрифтәре Һүҙҙәрҙең ҙур хәрефтән яҙылыу сәбәбенә төшөнөргә. Ундай һүҙҙәрҙең моделен һыҙырға (график билдәләнешен). Билдәле шәхестәрҙең исем- шәрифтәрен (3-4 кешенең) иҫтә ҡалдырырға, уларҙың кем булыуҙарын аңлата белергә. 9 Ҙур хәреф. Хайуан ҡушаматтары Хайуандар тураһында әңгәмәләшеү. Уларҙың ҡушаматтары. Йорт хайуандарына ҡушамат һайлауҙың үҙенсәлектәре.Әкиәт геройҙары (ҡыр хайуандары) ҡушаматтары. Хайуан ҡушаматтарының дөрөҫ яҙылышы . Диалогта ҡатнашырға. Хайуандарҙы төркөмләргә. Уларға ҡушаматтар бирергә һәм теге йәки был ҡушамат хайуандың ниндәй билдәләре, үҙендә һайланыуын аңлатырға. 10 Ҙур хәреф. Ер-һыу атамалары Ер-һыу атамалары. Ауыл, ҡала, республика, ил исеме Диалогта ҡатнашырға. Ер-һыу атамаларын дөрөҫ яҙырға 11 Һөйләм Һөйләм. Уның башы, аҙағы. Һөйләм аҙағында тыныш билдәләре. Бәләкәй һәм ҙур һәйләмдәр. Ике һүҙҙән торған һөйләм. Уға һүҙ өҫтәү, киңәйтеү Һөйләм төҙөргә . Уның мәғәнәһен тулыландырырға, һөйләмғә һүҙ өҫтәргә. Бирелгән һүҙҙәр йәки һүрәт сюжеты буйынса һөйләм төҙөргә 12 Хәбәр һәйләм Хәбәр һәйләм. Уны дөрөҫ интонация менән уҡыу. Хәбәр һөйләм аҙағында таныш билдәләре Уҡытыусының хәбәр һөйләмде тейешле интонация менән уҡыу өлгөһөн үҙләштерергә . Уның аҙағында нөктә ҡуйырға,(моделен ) һыҙырға. Мәҡәлдәрҙең мәғәнәһен аңлатырға. 13 Һорау һөйләм Һорау һөйләмдең әйтелеү маҡсаты. Уның аҙағында һорау билдәһе. Һорау һөйләмде тейешле интонация менән уҡыу. Һөйләмде киңәйтеү, (һүҙ өҫтәү) Уҡытыусының һорау һөйләмде тейешле интонация менән уҡыу өлгөһөн үҙләштерегә . Ҡулланыу өсөн бирелгән һүҙҙәр, һүрәттәр ярҙамында һорау һөйләмдәр төҙөргә, яҙырға. Һорау һөйләмдең схемаһын (моделен) һыҙырға 14 Өндәү һөйләм Өндәү һөйләмдең әйтелеү маҡсаты. Уҡытыусының хәбәр һөйләмде тейешле интонация менән уҡыу өлгөһөн үҙләштерегә . Өндәү һөйләмдәр төҙөргә. Хәбәр, һорау, өндәү, һөйләмдәрҙе сағыштырырға.Әйтеп яҙҙырғанда һөйләм аҙағында тейешле тамғалар (.!?) ҡуя белергә. 15 О-ө хәрефле
һүҙҙәр О-ө хәрефле һүҙҙәр төҙөү.Уларға ижек өҫтәү. Башҡорт теленең сингармонизм законы.О-ө хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙыу О-ө хәрефле һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға.
Уларҙы дөрөҫ яҙырға. 16 У-ү хәрефле
һүҙҙәр У-ү хәрефле һүҙҙәр төҙөү.Уларға ижек өҫтәү. Башҡорт теленең сингармонизм законы.У-ү хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙыу У-ү хәрефле һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға.
Уларҙы дөрөҫ яҙырға. 17 Э хәрефе һүҙ башында Э хәрефе һүҙ башында ғына яҙылыуы.[ э ] өнөнөң һүҙ уртаһында е хәрефе менән тамғаланыуы. Һүҙҙәр төҙөү.Һүҙлек менән эш.Уларҙың яҙылышы Һүҙ башында [ э ] өнө булған һүҙҙәрҙе тыңларға, сағыштырырға һәм һығымта яһарға. Һүҙлектән Э хәрефенә башланған һүҙҙәрҙе табырға,яҙып алырға,кәрәкле ҡушымсаны билдәләргә 18 Й й хәрефе ҡайҙа һәм ҡасан яҙыла? Йә,йө,йү,йе(һүҙ уртаһы),йо,йы ҡушымсалары менән һүҙҙәр төҙөү,уларҙы яҙып өйрәнеү. Ҡушымсаларҙың һүҙ башында,уртаһында һәм аҙағында яҙылышы Йә,йө,йү,йе(һүҙ уртаһы),йо,йы ҡушымсалары булған һүҙҙәрҙе тыңларға, сағыштырырға. Йе ҡушымсаһын һүҙ уртаһында һәм аҙағында яҙырға. Һүҙлектән кәрәкле һүҙҙе табырға, яҙып алырға,кәрәкле ҡушымсаны билдәләргә 19 Үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә е,ё, ю, я хәрефтәре Е, ё, ю, я хәрефтәре үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең башында, уртаһында, аҙағында. Рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә е, ё, ю, я функцияһы. Һүҙҙең өн моделен төҙөү, транскрипцияла яҙыу Е, ё, ю, я хәрефле һүҙҙәрҙе (рус теленән үҙләштерелгән) тыңларға, әйтергә һәм уларҙың өн моделен эшләргә, транскрипцияла яҙырға. Орфографик һүҙлектән кәрәкле һүҙҙе эҙләргә, күсереп яҙырға. Аңлатмалы һүҙлектән кәрәкле мәғлүмәт эҙләргә, уны башҡаларға еткерергә 20 Һүҙҙә [ й у] ,өнөн
хәреф менән тамғалау. Ю хәрефе Һүҙҙә [ й у] ,өнөн
Хәрефтәр менән тамғалау. Ю хәрефе. Уның ҡалын һүҙҙәрҙә яҙылыуы. Һүҙҙең өн моделе. Уны транскрипцияла яҙыу. Хәрефтәр менән тамғалау Ю хәрефле һүҙҙәрҙе өйрәнеү объекты булараҡ күҙәтергә, сағыштырырға, аанлизларға, тикшереү эше үткәрергә. Һүҙҙең өн моделен һыҙырға, уны транскрипцияла күрһәтергә, хәреф менән яҙырға 21-22 Һүҙҙә [ й э] ,өнөн
хәреф менән тамғалау. Е хәрефе Һүҙҙә [ й э] ,өнөн
хәреф менән тамғалау. Е хәрефе. Уның ҡалын һүҙҙәрҙә яҙылыуы. Һүҙҙең өн моделе. Уны транскрипцияла яҙыу. Хәрефтәр менән тамғалау Е хәрефле һүҙҙәрҙе өйрәнеү объекты булараҡ күҙәтергә, сағыштырырға, аанлизларға, тикшереү эше үткәрергә. Һүҙҙең өн моделен һыҙырға, уны транскрипцияла күрһәтергә, хәреф менән яҙырға 23-24 Һүҙҙә [ й а] ,өнөн
хәреф менән тамғалау. Я хәрефе Һүҙҙә [ й а] ,өнөн
хәреф менән тамғалау. Я хәрефе. . Уның ҡалын һүҙҙәрҙә яҙылыуы. Һүҙҙең өн моделе. Уны транскрипцияла яҙыу. Хәрефтәр менән тамғалау Я хәрефле һүҙҙәрҙе өйрәнеү объекты булараҡ күҙәтергә, сағыштырырға, анализларға, тикшереү эше үткәрергә. Һүҙҙең өн моделен һыҙырға, уны транскрипцияла күрһәтергә, хәреф менән яҙырға 25 Һүҙ төркөмдәре. Предмет атамаһын белдергән һүҙҙәр Һүҙҙәрҙе мәғәнәһе буйынса төркөмдәргә бүлеү. Предметтың атамаһын, хәрәкәтен, билдәһен белдергән һәм ярҙамсы һүҙҙәр. Уларҙың телмәрҙәге әһәмиәте Һүҙҙәрҙе төркөмләргә. Уларҙың нимә белдереүен аңлатырға, телмәрҙә ҡулланырға 26 Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр Һүҙҙәрҙе мәғәнәһе буйынса төркөмдәргә бүлеү. Предмет билдәһен белдергән һәм ярҙамсы һүҙҙәр. Уларҙың телмәрҙәге әһәмиәте Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәрҙе предмет атамаһын белдергән һүҙҙәр менән сағыштырырға. 27 Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр Предмет хәрәкәтен(эшен) белдергән һүҙҙәр Предмет һәм уның эш-хәрәкәтен белдергән һүҙҙәрҙе яҙырға 28 Ярҙамсы һүҙҙәр: һәм,менән Ярҙамсы һүҙҙәрҙең һөйләмдә тоткан роле,функцияһы. Һәм,менән ярҙамсы һүҙҙәре менән һүҙбәйләнештәр төҙөү.Яҙма телмәрҙә,һөйләү телмәрендә ҡулланылышы Һәм,менән ярҙамсы һүҙҙәре менән һүҙбәйләнештәр төҙөргә. Уларҙы һөйләү телмәрендә һәм яҙма телмәрҙә дөрөс ҡулланырға. Моделен һыҙырға 29-31 Ярҙамсы һүҙҙәр: да-дә, ҙа-ҙә, та-тә, ла-лә. Да-дә, ҙа-ҙә, та-тә, ла-лә ярҙамсы һүҙҙәрҙең һөйләмдәге роле,функцияһы. Һөйләмдә ярҙамсы һүҙҙәрҙе дөрөҫ интонация менән уҡыу. Да-дә, ҙа-ҙә, та-тә, ла-лә ярҙамсы һүҙҙәрҙең айырым яҙылыуы Да-дә, ҙа-ҙә, та-тә, ла-лә ярҙамсы һүҙҙәрҙең һөйләмдә әйтелешен күҙәтергә. Уларҙы да-дә, ҙа-ҙә, та-тә, ла-лә ялғаулы һүҙҙәр менән сағыштырырға,һығымта яһарға,ярҙамсы һүҙҙәрҙең график моделен һыҙырға 32-33 Ярҙамсы һүҙҙәр: ғына-генә,ҡына-кенә Ғына-генә,ҡына-кенә ярҙамсы һүҙҙәрҙең һөйләмдәге роле,функцияһы. Уларҙың айырым яҙылыуы Ғына-генә,ҡына-кенә ярҙамсы һүҙҙәрҙең яҙылышын тикшерергә,аңлатырға. Уларҙы һәйләм моделендә тейешле тамға менән билдәләргә, дөрөҫ яҙырға

Программа
Әсә теле
2-се класс
Бөтәһе 102 сәғәт (34 аҙна х 3 сәғәт)
2-се класта Әсә телен өйрәнеү курсы тел ғилемен, телмәр эшмәкәрлеген үҙләштереүҙе артабан дауам итеү, туған тел аша донъяны танып белеү һәм социаль өлкәлә аң- белем алыу, мәҙәниәтле шәхес итеп тәрбиәләү маҡсатын ҡуя.
Күрһәтелгән маҡсаттарға ирешеү өсөн түбәндәге ғәмәли мәсьәләләрҙе хәл итергә кәрәк:
-лексика, фонетика, грамматика, синтаксис, орфография, пунктуация, телмәр үҫтереү өлкәһендәге белемдәрҙе, оҫталыҡта артабан үҫтереү, нығытыу, киңәйтеү;
- коммуникатив компетентлыҡ: грамоталы яҙыу һәм уҡыу, диалогта ҡатнашыу, монолог текстар төҙөү һәм һөйләү;
- туған телгә ҡыҙыҡһыныу тәрбиәләү, уны теләп өйрәнеү.
Программа йөкмәткеһе
Графика. Хәреф һәм өн. Я, е,ё, ю хәрефле һүҙҙәр. һүҙҙең өн моделе менән тамғаланышы. Уларҙың хәреф менән яҙылышы.
График тамғалар: һүҙҙәр араһында ара ҡалдырыу, юлдан юлға күсереү тамғаһы, ҡыҙыл юл (абзац).
Морфология. Һүҙ төркөмдәре. Предмет атамаһы. Кем? Һәм нимә?
һорауына яуап булыусы һүҙҙәр. уның мәғәнәһе, телмәрҙә ҡулланылышы. Кешенең исем-фамилияһын; хайуандарҙың ҡушаматтарын: ер- һыу атамаларын белдереүсе һүҙҙәр.
Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Уларҙың мәғәнәһе. Ни эшләй? (бөгөн, хәҙер, ошо мәл), ни эшләне? (кисә), ни эшләр? ни эшләйәсәк? (иртәгә, киләсәктә) һорауҙарына яуап биреүсе һүҙҙәр һәм уларҙы телмәрҙә ҡулланыу.
Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр. Уларҙың мәғәнәһе. Ниндәй? һорауына яуап биреүсе һүҙҙәр.
Ярҙамсы һүҙҙәр: һәм, менән; -да, -дә, -ҙа, -ҙә, -та, -тә, -ла, -лә; -ғына, -генә, -ҡына, -кенә. Уларҙың айырым торғанда мәғәнә аңлатмауы. Ярҙамсы һүҙҙәрҙең телмәрҙә ҡулланылышы.
Һүҙьяһалыш. Тамырҙаш һүҙҙәрҙе уҡыу, яҙыу ( «тамыр», «ялғау» төшөнсәһе (термины) бирелмәй).
Синтаксис. Һөйләм, һүҙбәйләнеш, һүҙ (уларҙың оҡшашлығы, айырмаһы). Һөйләмде әйтеү маҡсаты. Һөйләмдә интонация. Хәбәр һөйләм. Һорау һөйләм. Өндәү һөйләм. Һөйләмдең баш киҫәктәре. Эйә, хәбәр. Эйәрсән киҫәктәр.
Орфография һәм пунктуация. Дөрөҫ яҙылыш ҡағиҙәләрен өйрәнеү һәм ғәмәли ҡулланыу. Ҙур хәреф. Һөйләм башы. Кеше исем-шәрифтәре. Хайуан ҡушаматтары. Ер-һыу атамалары. Ике кешенең һөйләшеүен диалог формаһында яҙыу. Хәбәр, һорау, өндәү һөйләмдәр аҙағында тыныш билдәләре. Һөйләмдә һаналып киткән һүҙҙәр араһында тыныш билдәләре. У-ү, о-ө, э,ы хәрефле һүҙҙәр. Йә, йө, йү, йе һәм йо, йы ҡушымсалы һүҙҙәр. Ике өндө белдергән хәрефле (я, е, ё, ю) һүҙҙәр. Һүҙ башында (уы), (уэ) өндәре (в хәрефе).
Телмәр үҫтереү. Аралашыу ситуацияһы. Уға ярашлы һөйләшеү ҡороу. Текст. Тексты таныу. Текстың исеме, уның һөйләмдәренең мәғәнәүи бәйләнеше. Текст абзацтары һәм уларҙың мәғәнәүи эҙмә- эҙлелеге. Текст төҙөү. Диалог (әңгәмә, бәхәс). Монолог (үҙ аллы һөйләнеү, сығыш яһау, иғлан эшләү, доклад). Аралашыу этикеты (сәләм биреү, хушлашыу, ғәфү үтенеү, рәхмәт белдереү, үтенес менән өндәшеү).
Универсаль уҡыу эш төрҙәренә өйрәнеү. Үҙ аллы белем алыу оҫталығына өйрәнеү. Уҡыу эшмәкәрлеге (маҡсатты күҙаллау, уҡыу материалына ҡыҙыҡһыныу, эште планлаштырыу, уҡыу мәсьәләһе, эҙләнеү эше, рефлексия, контроль). Уҡыу диалогы. Аралашыу мәҙәниәте.
Уҡыу йылы аҙағына планлаштырылған һөҙөмтәләр
Әсә теле программаһын өйрәнеү процесында уҡыусы өйрәнергә тейеш:
Шәхси сифаттарҙы үҫтерергә:
-үҙ аллы эш итергә, белем алыу процесында етди һәм яуаплы ҡарарға;
- атай-әсәйгә, тиҫтерҙәренә, уҡытыусыларға, яҡындарына, мәктәп хеҙмәткәрҙәренә иғтибарлы һәм ихтирамлы булырға;
- мәктәп йыһаздарына, уҡыу әсбаптарына һаҡсыл булырға;
- тыуған илде яратырға, ерҙе, телде яратырға;
- һаулыҡ нығытырға.
Предмет буйынса белем алырға:
- һүҙҙәрҙе мәғәнәһе буйынса төркөмләргә. Улаға тейешле һорау ҡуйырға. Предмет атамаһын, хәрәкәтен, билдәһен белдереүсе һәм ярҙамсы һүҙҙәр тураһында һөйләргә һәм яҙма телмәрҙә урынлы ҡулланырға;
- һүҙҙең өн- моделен төҙөргә һәм уны хәреф менән яҙырға;
- һөйләмдәр төҙөргә, уларҙы тейешле һүҙ өҫтәп тулыландырырға;
- һөйләмдәрҙе әйтелеү маҡсатына ҡарап хәбәр, өндәү, һорау һөйләмдәргә айырырға. Уларҙы тейешле интонация менән уҡырға;
- һөйләмдең эйәһен, хәбәрен айыра белергә;
- башҡорт теленең дөрөҫ яҙылыш ҡанундарын, ҡағиҙәләрен үҙләштерергә: у-ү, о-ө, э(е), ы хәрефле һүҙҙәр, һүҙҙә йә, йө, йү, йе (һүҙ уртаһы), йо, йы ҡушымсалары, һүҙ башында я, е, ё, ю хәрефтәре, һүҙ башында в хәрефе, ярҙамсы һүҙҙәрҙең айырым яҙылышын белергә. Һөйләм аҙағанда дөрөҫ тыныш билдәһе ҡуйырға. Кеше исемен, фамилияһын, ер-һыу атамаһын, хайуан ҡушаматтарын ҙур хәреф менән яҙырға;
- 8-10 һөйләмдән торған тексты күсереп яҙырға;
- 30-35 һүҙҙән төрған тексты диктант итеп яҙырға; һүҙҙе ижеккә бүлергә, уны юлдан юлға күсерә белергә;
- тексы аңлы уҡырға һәм уның йөкмәткеһе менән бәйләнгән эштәрҙе эҙмә-эҙлекте үтәргә. Уның нигеҙендә ҡоролған һөйләшеү йәки тикшереү эштәрен үтәргә;
- уҡыу ситуацияһына ярашлы диалогта ҡатнашырға.
Универсаль уҡыу эш төрҙәрен үҙләштерергә:
- үҙ аллы уҡыу, мәғлүмәтле булыу оҫталығын камиллаштырырға: белем, мәғлүмәтте эҙләү күнекмәләре булдырырға; тикшеренеү-эҙләнеү эшен планлаштырырға; парлап, төркөмләп, команда менән эшләргә;
- алған мәғлүмәтте ҡағыҙға теркәргә;
- билдәләмә, ҡағиҙә, алгоритм, һығымта, график схема, модель, таблица ярҙамында теркәргә;
- диалог ҡорорға, уҡыу материалын тикшерергә, анализларға, һығымта яһарға;
- мәҙәниле аралашыу этикетына өйрәнергә: әңгәмәсене тыңлай, хуплай белергә, аңламағаныңды итәғәтле итеп һорашырға, яуап алырға һәм рәхмәтеңде белдерергә; үҙ фекереңде ҡыҫҡа һәм аңлайышлы итеп еткерергә, уны яҡлай белергә.
Тематик план
2-се класс
Бөтәһе 102 сәғәт
Дә-рес Дәрестең темаһы Йөкмәткеһе Планлаштырылған һөҙөмтә Үткәреү
ваҡыты
план факт
1 Уҡымышлы булыу ни өсөн кәрәк? Мәктәптә белем алыу, уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәнеү. Мотив тыуҙырыу. 2-се класта уҡыу осорона пландар ҡабул итергә, маҡсатлы йүнәлеш алырға. Уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәнергә. 2-4
Ҙур хәреф. һөйләм. Һөйләм башы һәм аҙағы. Уны тейешле интонация менән уҡыу. Һөйләмде әйтеп яҙҙырыу , күсереп яҙыу. Шиғырҙы күсереп яҙыу. Шиғыр строфаһының һәр юлы ҙур хәрефтән яҙылыуы. Һөйләмде тейешле интонация менән уҡырға. Уның башында ҙур хәреф, аҙағына тейешле тыныш билдәләрен ҡуйып яҙырға. Күсереп яҙыу ҡағиҙәләрен үтәргә. 5-6
Ҙур хәреф. Кеше исемдәре. Кеше исемдәре, уларҙың мәғәнәһе, яҙылышы. Әйтелгәнсә яҙылмай торған исемдәр: (элэйә)- Әлиә.Күсереп яҙыу. Кеше исемдәренең мәғәнәһә тураһында мәғлүмәт алыу өсөн төрлө сығанаҡтар ҡулланырҡа. Кеше исемдәрен дөрөҫ яҙырға. 7-9
Ҙур хәреф. Кеше фамилиялары. Кеше фамилиялары. Әйтелгәнсә яҙылмай торған фамилиялар.(-ыф), (эф) өндәренә бөткән ир-ат фамилияһының аҙағында -ов,
-ев хәрефтәре яҙылыуы:(Кәримыф)-(Кәримов) Күсереп яҙыу. Кеше исем-фамилияларын дөрөҫ яҙырға. һөйләмдә орфограммалар аҫтына һыҙырға. Уларҙы аңлатырға. Һөйләмде дөрөҫ күсереп яҙырға 10-11
Ҙур хәреф. Ер-һыу атамалары. Ер-һыу атамаларын аңлатҡан һүҙҙәрҙең ҙур хәреф менән яҙылышы. Тыуған ауыл, ҡала янындағы йылға, күл, тау атамалары. Күсереп яҙыу. Тыуып үҫкән ер-һыу атамалары тураһында мәғлүмәт алырға. Ауыл, ҡала, йылға, күл, тау атамаларын ҙур хәрефтән яҙырға. 12-14 Ҙур хәреф. Хайуан ҡушаматтары. Хайуан ҡушаматтарының ҙур хәреф менән яҙылышы.Йорттағы хайуандарҙың ҡушаматтарын яҙыу. Ҡушамат хайуанға нимәгә нигеҙләнеп ҡушылыуын аңлатырға. Уларҙы ҙур хәрефтән яҙырға. 15
Тикшереү эше. Кеше исем-фамилиялары, хайуан ҡушаматтары, ер-һыу атамаларын аңлатҡан һүҙҙәрҙе ҙур хәрефтән яҙыу. Диктант. Яңғыҙлыҡ исемдәрҙе ҙур хәрефтән яҙырға. Һөйләм, тексты дөрөҫ күсереп яҙырға. Диктант тексын иғтибарлы тыңларға. яҙырға. 16 Үҙ-ара һөйләшеү. Диалог. Үҙ-ара аралашыу. Теге йәки был күренеш тураһында уй-тойғолар менән бүлешеү. Үҙ-ара аралашыу оҫталығына өйрәнергә. 17-18
Үҙ-ара һөйләшеү ҡороу. Диалог. Кеше менән танышыу(диалог ҡороу). Танышҡан кешеңде һүрәтләп һөйләү. Кеше менән танышҡанда мотлаҡ әйтелә торған һүҙҙәрҙе яғымлы итеп әйтергә, аралашыу мәҙәниәтенә өйрәнергә. 19-20
Йәмғиәт урынында осрашыу. Диалог. Йәмғиәт урынында диалог ҡороу. Диалогты дәфтәргә яҙыу тәртибе. Таныш булмаған кешегә тәү башлап һүҙ ҡушырға, аралашырға күнегергә. 21-22
Яҡын кешеләрҙе ҡотлау, тәбрикләү. Яҡын кешеләрҙе ҡотлау(диалог).Ҡотлау барышындағы һөйләшеү(диалогты) дәфтәргә теркәү. Яҡын кешеләрҙең тыуған көндәрен ҡағыҙға теркәп ҡуйырға, ул көндө уларҙы ҡотларға. 23-25 Әкиәт геройҙары. Минең тиҫтерҙәрем. Аралашыу этикеты. Аралашыу этикеты. Үҙ-ара һөйләшеү мәҙәниәте. Диалогты дәфтәргә яҙыу. Өндәшеү маҡсатына, урынына ҡарап тауышты тейешлесә көйләргә өйрәнергә. 26-28
Мәғлүмәт, белешмә эҙләү. Кәрәкле белешмә алыу маҡсатында кешегә өндәшеү. Телефон аша аралашыу. Диалогты тейешле тәртиптә дәфтәргә яҙыу . Йәмғиәт урындарында ашығыс белешмә кәрәк булғанда фекереңде ҡыҫҡа итеп аңлата белергә. 29-31 Диалог ҡороу. Әйтем. Һынамыш. Мәҡәл-әйтемдәр. Бәләкәй жанр ижады. Диалог ҡороу мәҙәниәте. Һамаҡ, һынамыш, мәҡәл-әйтемдәрҙе яттан белергә.Телмәр ситуацияларында мәҡәл-әйтемдәрҙе урынлы ҡуллана белергә. 32-33
Иғлан. Белдереү. Иғлан, белдереү тексы төҙөү, уны матбуғат биттәрендә баҫтырырға әҙерләү. Иғлан, белдереү йөкмәткеһен ҡыҫҡа һәм аңлайышлы итеп төҙөргә, уны матбуғат биттәрендә баҫтырыуҙы планлаштырырға 34-35
Тикшереү эше. Эшкә анализ Аралашыу, диалог ҡороу оҫталығы.Диалогты дәфтәрҙә грамоталы яҙыу. Актуаль темаларға ике кеше араһында һөйләшеү өлгөһө ижад итергә. Уны дәфтәргә тейешле ҡағиҙәләргә ярашлы итеп яҙырға. 36-37
Һөйләм. Һөйләмдең фекерҙе белдереүе. Һөйләм башы, аҙағы. Хәрәкәтте белдергән һүҙҙеңһөйләмдең иң аҙағында килеүе. Һөйләмде тейешле интонация менән уҡырға, уның мәғәнәһенә төшөнөргә. Һөйләм төҙөргә.Уны ҙур хәрефтән башларға, аҙағында тейешле тыныш билдәһе ҡуйырға 38-40 Һөйләмдең баш киҫәктәре. Эйә, хәбәр Һөйләмдең эйәһе, хәбәре. Уларҙың һөйләмдәге функцияһы. Һөйләмдән баш киҫәктәрҙе табырға, аҫтарына һыҙырға 41
Һүрәт буйынса өйрәтеү иншаһы."Торналы күл" Һүрәт буйынса инша яҙыу. Сюжет йөкмәткеһе. Уны эҙмә-эҙлекле тасуирлау. Һүрәткә ярашлы бирелгән һүҙҙәрҙе ҡулланып, сюжет йөкмәткеһен бирергә 42-43
Хәбәр һөйләм Хәбәр һөйләм. Һөйләмдә кем йәки нимә тураһында хәбәр ителеүе. Хәбәр һөйләм аҙағында нөктә ҡуйырға. Уны дөрөҫ күсереп яҙырға. 44-45 Өндәү һөйләм Өндәү һөйләм. Кешегә сәләм биргән, һөйөнөс.. белдергән һөйләмдәр аҙағында өндәү билдәһе ҡуйылыуы Өндәү һөйләмде тейешле интонация менән уҡырға.Хәбәр һөйләм аҙағына нөктә, өндәү һөйләм аҙағына өндәү тамғаһы ҡуя белергә. 46-47
Һорау һөйләм. Һорау һөйләм.Нимәлер хаҡында мәғлүмәт алыу маҡсатында өндәшеү, аҙағында һорау билдәһе ҡуйыу. Һорау һөйләмде тейешле интонация менән уҡырға, һорау бирергә. Текст йөкмәткеһе буйынса һорауҙар төҙөргә. 48-50
Текст. Һөйләм Текст ике һәм унан күберәк һөйләмдәрҙән тора.Текста һөйләмдәр мәғәнәһе буйынса бер-береһенә бәйле булыуы. Ҡыҙыл юл. 2-3,3-4һөйләмдән торған текст төҙөй белергә. Тексты күсереп яҙыу ҡағиҙәләренә ярашлы күсереп яҙырға. 51
Тикшереү эше Һөйләм төҙөү. Уның аҙағында тыныш билдәләре. Һөйләмдең баш киҫәктәрен айырыу. Текст күсереп яҙыу. Һөйләмде дөрөҫ яҙырға. Тексты күсереп яҙыу ҡағиҙәләренә ярашлы күсереп яҙырға. 52
Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Саф башҡорт һүҙҙәренисек әйтелә,шулай яҙыла: туп, имән...Һүҙҙе ижеккә бүлеү. 4-5, 5-6хәрефтән торған һүҙҙәрҙеәйтеп яҙырға. Һүҙҙеюлдан юлға күсереү өсөн ижеккә дөрөҫ бүлеү 53-55
Ҡалын һәм нәҙек әйтелешле һүҙҙәр Ә, ө, ү,е,э,и һәм а, о, у,ы хәрефле һүҙҙәр.Һүҙҙең тәүге ижеге ҡалын булһа, башҡа ижектәре лә ҡалын, нәҙек булһа, башҡа ижектәре лә нәҙек. Һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға.Ҡағиҙә төҙөргә. 56-57 Һүрәт буйынса инша."Елдерәләр саналар" Һүрәт йөкмәткеһен эҙмә- эҙлекле бәйән итеү. Яҙма телмәр. Бирелгән һүҙҙәрҙе ҡулланып, һүрәт буйынса хикәйә төҙөргә. 58-59
Һүҙҙе юлдан юлға күсереү Ижеккә бүлеү. Һүҙҙе юлдан юлға күсереү. Һүҙҙе ижеккә бүлеү ысулдарын үҙләштерергә. Һүҙҙе юлдан юлға күсереү оҫталығы булдырырға 60-62 У-ү хәрефе У-ү хәрефле һүҙҙәр, уларҙың өн моделе. Һүҙҙе ижеккә бүлеү, уны юлдан юлға күсереү. У-ү хәрефле һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, дөрөҫ яҙырға. 63
Һүрәт буйынса өйрәтеү иншаһы."Шарлауыҡ янында" Инша яҙырға өйрәнергә. Һүрәтте өйрәнеү. һүҙлек эше. Һүрәт йөкмәткеһе буйынса һөйләшеү. План төҙөү. Яҙыу Инша яҙырға өйрәнергә. 64-65 О-ө хәрефле һүҙҙәр. О-ө хәрефле һүҙҙәр. Уларҙың әйтелеше, яҙылышы. О-ө хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 66
Изложение."Терпе ҡыҙына күстәнәс" Текст. Сюжет йөкмәткеһе.Идея-тематикаһы.План төҙөү. Тексты аңлап уҡырға, төп фекерҙе билдәләргә. Текстың йөкмәткеһен эҙмә- эҙлекле һөйләргә, план төҙөргә, дәфтәргә яҙырға 67-68 Ээ хәрефле һүҙҙәр Ээ хәрефе һүҙ башында. Ээ хәрефле һүҙҙәр. Һүҙҙе юлдан юлға күсереү. Күсереп яҙыу. Ээ хәрефле һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Ээ хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 69
(э) өнө һүҙ уртаһында һәм аҙағында (э) өнө һүҙ уртаһында һәм аҙағында е хәрефе менән билдәләнеүе. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Уны күҙәтергә, һығымта яһарға,(э) өнө һүҙ уртаһында һәм аҙағында килгән һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 70-71
Ыы хәрефле һүҙҙәр Ыы хәрефе һүҙ башында, уртаһында, аҙағында Һүҙ байлығын арттырырға. Ыы хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға.
Бәйләнешле телмәр үҫтерергә. 72 Тикшереү эше. Контроль күсереп яҙыу йәки диктант. Һөйләмдә бер үк һорауға яуап биргән хәрәкәт һүҙҙәр. Предметтың атамаһын, хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Һүҙбәйләнеш. Һөйләм. Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Эште грамотлы яҙырға. Таҙа яҙырға 73-74 Йй хәрефле һүҙҙәр. Уларҙың яҙылышы. Йә, йө, йү, йе(һүҙ уртаһы), йо, йы ҡушымсалы һүҙҙәр. Һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 75-77 Йй хәрефле һүҙҙәр. Уларҙың яҙылышы. Йй хәрефле һүҙҙәр. Уларҙың яҙылышы. Дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәләрен үтәргә 78 Инша"Һаумы, Яңы йыл!" Яңы йыл байрамы тураһында Инша яҙырға өйрәнергә. 79-80 (йа) өнө ниндәй хәреф менән тамғалана? Яя хәрефе һүҙ башында, уртаһында, аҙағында. Яя хәрефле һүҙҙәрҙең өн моделе, транскрипцияла яҙылышы Я хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 81-82 (йу) өнө ниндәй хәреф менән тамғалана? Юю хәрефенең ҡалын һүҙҙә генә яҙылыуы. һүҙҙең өн моделе, транскрипцияла яҙылышы Юю хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 83-84 (йэ) өнө ниндәй хәреф менән тамғалана? Ее хәрефенең һүҙ башында яҙылышы. Ее хәрефе һүҙ уртаһында Ее хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 85 (йо) өнө ниндәй хәреф менән тамғалана? Ёё хәрефе рус теленән һәм башҡа сит телдәрҙән ингән һүҙҙәрҙә Ёё хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 86 Тикшереү эше Ике өндө белдергән хәрефле(е, ё,ю,я) һүҙҙәрҙең яҙылышы Тикшереү эшен грамоталы башҡарырға 87 Һүҙ төркөмдәре Һүҙҙәрҙе аңлатҡан мәғәнәһе буйынса төркөмгә бүлеү: предмет атамаһын, хәрәкәтен, билдәһен белдергән һүҙҙәр, ярҙамсы һүҙҙәр Һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Текстағы һүҙҙәрҙеаңлатҡан мәғәнәһе буйынса төркөмләй белергә 88-89 Предмет атамаһын белдергән һүҙҙәр Тирә-йүндәге предметтар.Уларҙың атамаһы.Кем? Нимә? һорауына яуап биреүсе предмет атамалары. Йәнле, йәнһеҙ предметтар. Предметтарҙы күҙәтергә, тасуирлап һөйләргә. Предмет атамаһын белдергән һүҙҙәрҙе һөйләм схемаһында тейешле тамғалар менән билдәләргә 90-91 Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Ни эшләй? һорауына яуап булыусы һүҙҙәр. Һөйләмдең мәғәнәһен белдереүсе төп һүҙҙәр-эйә һәм хәбәр Предметтың башҡарған эшен атарға. Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙгә һорау ҡуя белергә. Предмет атамаһына ярашлы уның хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр уйлап әйтергә, яҙырға 92-93 Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр.Ниндәй? һорауына яуап булыусы предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр. Нисек? һорауына яуап булыусы хәрәкәт билдәһен белдергән һүҙҙәр. Предметҡа ярашлы билдәне атарға. Һүҙбәйләнеш төҙөп яҙырға. Һөйләмдә билдә- һүҙҙәрҙе айырырға. Уларға һорау ҡуйырға. 94-95 Һөйләмдең тиң киҫәктәре Һөйләмдә бер үк һорауға яуап биреүсе предмет билдәһен һәм хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Һөйләмдең эйәһе, хәбәре, эйәрсән киҫәктәре Һөйләмдә һаналып киткән билдә-һүҙҙәр араһында өтөр ҡуйырға. Һөйләмдең баш киҫәктәрен, эйәрсән киҫәктәрен тамғалай белергә 96-98 Ярҙамсы һүҙҙәр Ярҙамсы һүҙҙәр. Уларҙың айырым ғына торғанда мәғәнә белдермәүе.Ярҙамсы һүҙҙәрҙең һөйләмдәге функцияһы. Һәм, менән ярҙамсы һүҙҙәре. Ла-лә, да-дә, та-тә, ғына-генә, ҡына-кенә ярҙамсы һүҙҙәре. Уларҙың дөрөҫ яҙылышы. Ярҙамсы һүҙҙәрҙе телмәрҙе йәнләндереү маҡсатында ҡулланырға. Уларҙы һүҙҙәрҙән айырым яҙырға 99-100 Үтелгәндәрҙе ҡабатлау Һөйләм. Эйә, хәбәр-һөйләмдең баш киҫәктәре. Һөйләмдә эйәрсән киҫәктәр. Һөйләшеү(диалог). Һүҙ төркөмдәре. Предмет атамаһын, хәрәкәтен, билдәһен белдергән һүҙҙәр. Ярҙамсы һүҙҙәр. Һөйләмдә тиң киҫәктәрараһында тыныш билдәһе. Әйтелгәнсә яҙылмай торған һүҙҙәр. Һүҙ башында (уэ),(уы) әйтелешле һүҙҙәр Һөйләмде дөрөҫ яҙырға. Уҡытыусы уҡыуы аҫтында текст яҙырға. Һөйләмдең баш киҫәктәрен, эйәрсән киҫәктәрен тамғалай белергә Һүҙҙәрҙең өн моделен дөрөҫ төҙөргә, транскрипцияла яҙырға, орфограммаларҙың аҫтына һыҙырға, аңлата белергә 101-102 Йыллыҡ тикшереү эше. Эшкә анализ Программа материалын үҙләштереү сифатын өйрәнеү Бирелгән эштәрҙе аңлы уҡып, дөрөҫ итеп үтәргә Программа
Әсә теле
3-сө класс
Бөтәһе 102 сәғәт (34 аҙна х 3 сәғәт)
Өсөнсө класс «Әсә теле» программаһында башҡорт теленең үҙенсәлектәрен, дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәләрен үҙләштереү; телдең теге йәки был күренештәрен өйрәнеү, телмәр мәҙәниәтен камиллаштырыу маҡсаты ҡуйыла. Ижади эштәр күләмлерәк һәм йөкмәткелерәк йүнәлеш ала. Был маҡсаттарҙы тормошҡа ашырыу түбәндәге мәсьәләләрҙе хәл итеүҙе бурыс итеп ҡуя:
-лексика, фонетика, грамматика, синтаксис, орфография, пунктуация, телмәр үҫтереү өлкәһендәге белемдәрҙе, оҫталыҡты артабан нығытыу, киңәйтеү;
-өҙлөкһөҙ, матур һәм тиҙ яҙыу күнекмәләрен артабан үҫтереү;
-грамоталы яҙыу һәм уҡыу, диалогта ҡатнашыу, монолог текстар төҙөү һәм һөйләү, шиғыр, әкиәт, хикәйә ижад итеү;
-«Туған тел» дәрестәре менән предмет-ара бәйләнеш булдырыу: сағыштырыу, йәнләндереү сараларын ҡулланып, тасуирлап яҙыу; теге йәки был күренешкә, кешеләр мөнәсәбәтенә, ҡылыҡ-фиғелдәренә ҡарашыңды, фекереңде белдереү күнекмәләрен сифатлыраҡ кимәлгә күтәреү.
Программа йөкмәткеһе
Фонетика һәм орфоэпия. Өндәр һәм хәрефтәр. Һүҙ моделе. Нәҙек һәм ҡалын һуҙыңҡылар. Һуҙыңҡылар таблицаһы. Тартыңҡылар. Уларҙың таблицаһы. Яңғырау-һаңғырау тартыңҡылар. Талғын (сонор) өндәр. Һүҙҙә сиратлашып килгән тартыңҡылар (теләк- теләге, тараҡ- тарағы, китап- китабы). Нәҙек һәм ҡалын әйтелешле һүҙҙәр. Һүҙҙең өн- хәрефенә (фонетик) анализ.
Һүҙ составы (морфемика). Һүҙ составы (тамыры һәм ялғауҙары). Тамырҙаш һүҙҙәр. Уларҙың тамыры. Яһаусы (суффикс), үҙгәртеүсе ялғауҙар. Һүҙьяһалыш. Ҡушма һүҙҙәр. Ҡушылып яҙылыусы ҡушма һүҙҙәр. Ҡабатлау йәки ишләү юлы менән яһалған ҡушма һүҙҙәр. Уларҙың һыҙыҡса аша яҙылышы. Ҡушма һүҙҙәрҙә нәҙек айырыу һәм ҡалын айырыу билдәләренең яҙылышы. Һүҙ составы буйынса анализ.
Орфография һәм пунктуация. Ялғауҙарҙың дөрөҫ яҙылышы. Ялғауҙарҙың ҡушылып яҙылыуы. Ялғау ҡушҡанда бер иш ҡуш тартыңҡы барлыҡҡа килеүе.
Тамыр һүҙҙәрҙәге о-ө, ы-е хәрефтәренең ялғау ҡушҡанда ла һаҡланыуы. О-ө, ы-е хәрефтәренең тамыр һүҙҙәрҙә яҙылмау осраҡтары. Нәҙеклек билдәһенә бөткән һүҙҙәрҙә ялғауҙарҙың яҙылышы.
Грамоталы күсереп яҙыу. Диктант, өйрәтеү изложениеһы, миниатюр инша.
Синтаксис. Һүҙҙәрҙе, һүҙбәйләнештәрҙе, һөйләмдәрҙе айырыу. Уларҙың оҡшашлыҡтары һәм айырмалылыҡтары. Һөйләмде һүҙбәйләнештәргә тарҡатыу. Һөйләмдә һүҙҙәр тәртибен үҙләштереү. Һөйләү маҡсатына ҡарап, һөйләмдәрҙе өс төргә айырыу: хәбәр, һорау һәм өндәү һөйләмдәр. Һөйләмдең баш һәм эйәрсән киҫәктәре. Һөйләмдең тиң киҫәктәре. Һөйләмгә синтаксик анализ.
Морфология. Үҙ аллы һүҙ төркөмдәре. Ярҙамсы һүҙҙәр.
Предмет атамаһы. Уны һөйләмдә ҡулланыу. Исемдең һорауҙары. Яңғыҙлыҡ исемдәр. Кеше исем-шәрифтәренең, хайуан ҡушаматтарының, ер-һыу атамаларының, китап, газета-журнал исемдәренең ҙур хәрефтән яҙылышы. Мәғлүмәт алыу ысулдары. Күренекле кешеләр тураһында белешмә алыу. Улар тураһында текст төҙөү. Алты-ете балалар яҙыусыларының исем-шәрифтәрен белеү.
Билдәне белдергән һүҙҙәр. Уларҙың исем алдынан килеүе. Һөйләмдә аныҡлаусы ролен үтәүе.
Хәрәкәтте белдергән һүҙҙәр. Һөйләмдә уларҙы таныу, моделен һыҙыу. Уларҙың һөйләмдә хәбәр ролен үтәүе.
Ярҙамсы һүҙҙәр. Уларҙың дөрөҫ яҙылышы.
Лексика. Һүҙҙең лексик һәм грамматик мәғәнәһе. Тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәр. Омонимдар, синонимдар, антонимдар. Нығынған һүҙбәйләнештәр менән һөйләмдәр төҙөү.
Телмәр һәм уның төрҙәре. Һөйләү телмәре. Диалог. Әңгәмәсе менән диалог ҡороу. Аралашыу оҫталығын шымартыу. Монолог.Уны һөйләү оҫталығы. Эске телмәр. Ым-ишара. Уйлау, хыял итеү.
Хикәйә. Әкиәт. Шиғыр. Тексты логик яҡтан тамамланған өлөштәргә бүлеү. Уларға исем ҡушыу. Абзац. Ҡыҙыл юл. Бәләкәй күләмле хикәйәләр (текст) ижад итеү. Тексҡа ҡарата 4-5 һөйләмдән торған баһалама яҙыу. Әкиәт. Был жанрға хас үҙенсәлектәр. Әкиәт ижад итеү. Шиғыр төҙөлөшөн өйрәнеү. Шиғыр яҙыу үҙенсәлектәре. Шиғырҙы күсереп яҙыу ҡағиҙәләре.
Телмәр үҫтереү. Телмәр мәҙәниәте. Темаға ярашлы тәбиғәт объекттары, күренештәре, ҡыҙыҡлы хәлдәр тураһында, 5-6 һөйләмдән торған мажаралы хикәйә йәки әкиәт төҙөү.
Тексҡа план төҙөү. Текстың өлөштәре һәм һөйләмдәр араһында мәғәнәүи эҙмә-эҙлеклелек. Текстың идея-тематик йөкмәткеһе. Текстың төҙөлөш схемаһы (башы, уртаһы – төп өлөш, аҙағы).
Әҙер йәки коллектив төҙөгән план буйынса хикәйәләү. Бирелгән тексты (50-60 һүҙ) изложение итеп яҙыу. Хикәйә ижад итеү. Инша яҙыу (65-70 һүҙ).
Уҡыу йылы аҙағында планлаштырылған һөҙөмтәләр
3-сө класс аҙағына «Әсә теле» программаһын өйрәнеү процесында уҡ-ыусы өйрәнергә тейеш:
1.Шәхси сифаттарҙы үҫтерергә:
-үҙ аллы эш итергә, белем алыу процесына етди һәм яуаплы ҡарарға;
-атай-әсәйгә, тиҫтерҙәренә, уҡытыусыларға, яҡындарына, мәктәп хеҙмәткәрҙәренә ҡарата ихтирамлы булырға;
-мәктәп йыһаздарына, уҡыу әсбаптарына һаҡсыл булырға;
-тыуған илде яратырға; ерҙе, телде һаҡларға;
-һаулыҡты нығытырға;
-ҡунаҡта, кинола йәки экскурсия һәм башҡа йәмәғәт урындарында әҙәпле булырға, файҙалы ял итергә;
-кеше менән аралашыу этикетын үҙләштерергә.
2. Предмет буйынса белем алырға:
-һүҙҙең өн моделенә ярашлы һүҙ уйлап табырға;
-һүҙҙең өлөштәрен (тамыр һәм ялғау, яһаусы ялғау һәм яһалма һүҙ) айырырға;
-тамырҙаш һүҙҙәрҙе танырға. Уларҙы башҡа оҡшаш һүҙҙәрҙән айырырға;
-тартынҡы һәм һуҙынҡы өндәр һәм хәрефтәр, парлы-парһыҙ, яңғырау- һаңғырау, сонор тартынҡы өндәр, сиратлашып килеүсе тартынҡылар тураһында һөйләй белергә;
-һүҙгә фонетик анализ яһай белергә;
-ҡушма һүҙҙәрҙе танырға, уларҙың дөрөҫ яҙылышын аңлата белергә;
-үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе танырға һәм уларға дөрөҫ ялғау ҡуша белергә;
-һүҙ төркөмдәрен (предмет атамаһын, билдәһен, хәрәкәтен белдергән һәм ярҙамсы һүҙҙәрҙе) таба белергә;
-һөйләмдең баш һәм эйәрсән киҫәктәрен айыра белергә;
-сюжетлы һүрәт, һорауҙар, терәк һүҙҙәр ярҙамында хикәйә, әкиәт ижад итергә.
3.Универсаль уҡыу эш төрҙәрен үҙләштерергә:
-үҙ аллы белем алырға, мәғлүмәт йыйырға һәм уларҙы ҡуллана белергә;
-дәрес барышында уҡытыусы менән берлектә эшләргә; дәрескә маҡсат ҡуйырға һәм уны дәрес һуҙымында күҙ уңында тота белергә һәм тормошҡа ашырырға, эште дөрөҫ планлаштырырға, эҙләнеү эше алып барырға;
-эҙләнеү эше һөҙөмтәләре буйынса презентация эшләргә;
-тиҫтерҙәре һәм оло кешеләр менән мөнәсәбәт ҡороу оҫталығын үҙләштерергә;
-эшләнгән эштәрен дөрөҫ баһаларға һәм кәрәк икән төҙәтмәләр индерергә.

Тематик план
3-сө класс
Бөтәһе 102 сәғәт
Дә-
рес Дәрестең темаһы Йөкмәткеһе Планлаштырылған һөҙөмтә Үткәреү ваҡыты
план фак-тик
1 Телмәр үҫтереү.
Һаумы, мәктәп! Белем көнө. Йәйге каникул хәтирәләре. Дәреслек персонаждары көндәлеге. Күсереп яҙыу. Йәйге каникул хәтирәләре менән уртаҡлашырға. 02.09 2-4 Ниҙәр иҫемдә? Нимәләрҙе онотҡанмын? Ҙур хәреф. Һөйләм. Тыныш билдәләре. Һөйләмде дөрөҫ интонация менән уҡыу. Һөйләмде ҙур хәрефтән яҙырға. Һөйләм аҙағында нөктә, һорау, өндәү билдәләрен дөрөҫ ҡуйырға 05.09
07.09
09.09 5-9 Баш хәреф ҡасан яҙыла? Исем-фамилиялар, ҡушаматтар, йылға, ... һүҙҙәрҙең ҙур хәреф менән яҙылыуы. Күренекле шәхестәрҙең исем-шәрифтәре Кешенең исем-шәрифтәрен, хайуан ҡушаматтарын, ер-һыу атамаларын дөрөҫ яҙырға. 12.09
14.09
16.09
19.09
21.09 10 Тикшереү
эше. Баш хәреф Үтелгәнде нығытыу.
Һөйләм. Тыныш билдәләре Алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрҙе анализларға 23.09 11-12 Башҡорт теленең төп законы. Нәҙек һәм ҡалын һуҙынҡылар. Һүҙ. Ижек. Нәҙек һәм ҡалын һуҙынҡылар. . Нәҙек һәм ҡалын әйтелешле һүҙҙәр. Һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға 26.09
28.09 13 Көҙ тураһында инша яҙырға әҙерлек. Башҡорт һүҙҙәренең йә ҡалын, йә нәҙек ижектән генә тороуы. Сит телдән үҙләштерелгән һүҙҙәр. Уларҙа ҡалын һәм нәҙек әйтелешле ижектәрҙең ҡатнаш килеүе. Һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һыҡымта яһарға. Ҡоштар тураһында мәғлүмәт алырға, уның менән уртаҡлашырға 30.09 14 Инша” Таң ҡалдырғыс көҙгө күренештәр” Башҡорт һүҙҙәренең йә ҡалын, йә нәҙек ижектән генә тороуы. Сит телдән үҙләштерелгән һүҙҙәр Һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һыҡымта яһарға. Ҡоштар тураһында мәғлүмәт алырға, уның менән уртаҡлашырға 03.10 15 Тартынҡы өндәр.Парлы һәм парһыҙ,яңғырау һәм һаңғырау тартынҡылар Парлы һәм парһыҙ яңғырау һәм һаңғырау тартынҡылар. Сонор өндәр. тартынҡылар таблицаһы. К, ҡ, п өндәренең сиратлашыу үҙенсәлеге
Өндәрҙе төркөмләргә, таблица һыҙырға. Тартынҡылар тураһында мәғлүмәт бирә белергә.Мәҡәлдәрҙе телмәрҙә ҡулланырға 05.10 16 Танау тартынҡы өндәре Парлы һәм парһыҙ яңғырау һәм һаңғырау тартынҡылар. Сонор өндәр. тартынҡылар таблицаһы. Өндәрҙе төркөмләргә, таблица һыҙырға. Тартынҡылар тураһында мәғлүмәт бирә белергә.Мәҡәлдәрҙе телмәрҙә ҡулланырға. 07.10 17 (к)-(г),(ҡ)- (ғ),(п)-(б) өндәренең сиратлашыуы К, ҡ, п өндәренең сиратлашыу үҙенсәлеге Тартынҡылар тураһында мәғлүмәт бирә белергә.Мәҡәлдәрҙе телмәрҙә ҡулланырға 10.10 10.10
18 Тикшереү эше.№2.
Тартынҡы өндәр Парлы һәм парһыҙ яңғырау һәм һаңғырау тартынҡылар. Сонор өндәр. тартынҡылар таблицаһы. К, ҡ, п өндәренең сиратлашыу үҙенсәлеге Алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрҙе анализларға 12.10 14.10
19 Сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәр Сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ҡулланышы. Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәргә хас булған үҙенсәлектәр тураһында фекер алышырға. 14.10 17.10
20 Сит телдәрҙән килгән һүҙҙәрҙә
нәҙек һәм ҡалын ижектәрҙең ҡатнаш килеүе Сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ҡулланышы. Уларға ялғау ҡушыу үҙенсәлектәре Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәргә хас булған үҙенсәлектәр тураһында фекер алышырға. 17.10 19.10
21 Рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәргә ялғау ҡушыу үҙенсәлектәре. Сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ҡулланышы. Уларға ялғау ҡушыу үҙенсәлектәре. Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәргә хас булған үҙенсәлектәр тураһында фекер алышырға. Уларҙы дөрөҫ яҙырға 19.10 21.10
22 Рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәргә ялғау ҡушыу үҙенсәлектәре
Нәҙеклек билдәһенә бөткән
Һүҙҙарҙә ялғау ҡушҡанда нәҙеклек билдәһе төшөп ҡалыуы
Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәргә хас булған үҙенсәлектәр тураһында фекер алышырға. Уларҙы дөрөҫ яҙырға
21.10 24.10
23 Сит телдәрҙән
үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә ялғауҙар
Ҡуш тартынҡыға бөткән сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә ялғау ҡушҡанда ҡуш тартынҡының береһе төшөп ҡалыуы. Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәргә хас булған үҙенсәлектәр тураһында фекер алышырға. Уларҙы дөрөҫ яҙырға
24.10 26.10
24 Ё һәм Цц, Щщ, Ч,ч хәрефле һүҙҙәр Ё һәм Цц, Щщ, Ч,ч хәрефтәре рус һәм башҡа сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә. Уларҙың дөрөҫ яҙылышы. Ё һәм Цц, Щщ, Ч,ч хәрефтәренә һүҙҙәр тупларға. Уларҙы дөрөҫ яҙырға, телмәрҙә ҡулланырға 26.10 28.10
25,26 Ике өндө белдереүсе хәрефтәр Й хәрефе һүҙ башында, уртаһында һәм аҙағында. Ике өндө белдергән хәрефле һүҙҙәр.Һү уртаһында йе ҡушымсаһының яҙылыуы Ике өндө белдереүсе һуҙынҡы хәрефтәре булған һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға 28.10
07.11 27,28,29 Яя,Ее,Юю хәрефле
һүҙҙәр Рус теленән ингән һүҙҙәрҙе һөйләү һәм яҙма телмәрҙә ҡулланыу. Һүҙлек менән эш. Башҡортостан гербы, флагы, гимны Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәрҙе телмәрҙә дөрөҫ ҡулланырға 09.1111.1114.11 30 Тикшереү эше
Сит телдән үҙләштерелгән һүҙҙәр Ике өндө белдергән хәрефтәр менән һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙыу өҫтөндә эш Алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрҙе анализларға 16.11 31 Һүҙ нисек яһала? Һөйләмдең тамамланған фекерҙе белдереүе. Һөйләмдә һүҙҙәрҙең тәртибе Һөйләмде мәғәнәле һәм килешле итеп төҙөргә, уны киңәйтергә. 18.11 32 Һүҙьяһалыш 21.11 33 Ялғау төрҙәре Һөйләмдең тамамланған фекерҙе белдереүе. Һөйләмдә һүҙҙәрҙең тәртибе. Эйә-һөйләм башында, хәбәр- уның аҙағында Һөйләмде мәғәнәле һәм килешле итеп төҙөргә, уны киңәйтергә. Һөйләмдең Баш һәм эйәрсән киҫәктәрен билдәләргә 23.11 34-36 Һүҙ яһаусы һәм үҙгәртеүсе ялғауҙар Һөйләмдә һүҙҙәрҙең ялғауҙар һәм ярҙамсы һүҙҙәр ярҙамында бәйләнеше. Эйәгә бәйләнгән һүҙҙәр эйә алдында, хәбәргә бәйләнгән һүҙҙәр һөйләмдең төрлө урынында килеүе Һөйләмде һүҙбәйләнештәргә тарҡатырға. Уларҙы сағыштырырға, оҡшашлыҡтарын билдәләргә. Икмәк ҡәҙере тураһында фекер алышырға 25.11
28.11
30.11 37
Тикшереү эше.Ялғауҙар
Һөйләмдә һүҙҙәрҙең ялғауҙар һәм ярҙамсы һүҙҙәр ярҙамында бәйләнеше
Алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрҙе анализларға
02.12 38 Әйтелгәнсә яҙылмай торған һүҙҙәр
Һөйләмде һүҙбәйләнештәргә тарҡатыу. Һүҙбәйләнештәрҙе оҡшашлыҡтары буйынса төркөмләү Эйәгә бәйләнгән һүҙҙәр эйә алдында, хәбәргә бәйләнгән һүҙҙәр һөйләмдең төрлө урынында килеүен билдәләргә өйрәнергә. Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнештәрҙе танырға өйрәнергә
05.12 39-42 Тамырында ла, ялғауында ла – о!Тамырында ла, ялғауында ла - ө ! Һүҙҙең тамырында о хәрефе булһа, ялғауында ла о хәрефе яҙылыуы
Һүҙҙең тамырында ө хәрефе булһа, ялғауында ла ө хәрефе яҙылыуы Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылыш ҡағиҙәләрен үҙләштерергә
07.12
09.12
12.12
14.12 43-47 Ҡуш тартынҡылы
һүҙҙәр Ҡуш тартынҡылы һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Ҡуш тартынҡыларҙың береһе төшөп ҡалғанда, һүҙҙең мөғәнәһе үҙгәреү осраҡтары Ҡуш тартынҡылы һүҙҙе иғтибарлы тыңларға, дөрөҫ яҙырға.Шул уҡ һүҙҙең ҡуш тартынҡыһының береһен төшөрөп ҡалдырып, һүҙ яһарға, уларҙы сағыштырырға, мәғәнә үҙгәреүен билдәләргә. 16.12
19.12
21.12
23.11
26.12
48 Тикшереү эше.
Ҡуш тартынҡылар Тест үткәреү Алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрен анализларға 28.12 49 Ҡуш тартынҡылы
һүҙҙәр
Ҡуш тартынҡылы һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Ҡуш тартынҡыларҙың береһе төшөп ҡалғанда, һүҙҙең мөғәнәһе үҙгәреү осраҡтары
Ҡуш тартынҡылы һүҙҙе иғтибарлы тыңларға, дөрөҫ яҙырға.Шул уҡ һүҙҙең ҡуш тартынҡыһының береһен төшөрөп ҡалдырып, һүҙ яһарға, уларҙы сағыштырырға, мәғәнә үҙгәреүен билдәләргә. 13.01 50
-
51 Ҡушма һүҙҙәр.Уларҙың яһалышы Ҡушма һүҙҙәр.Ике һүҙҙән яһалып, бер нәмәнең атамаһы булып йөрөгән һүҙҙәр. Ҡ ушылып яҙылыусы ҡушма һүҙҙәр. Ҡушылып яҙылыусы ҡайһы бер ҡушма һүҙҙәр.Ҡушылып яҙылыусы ҡайһы бер ҡушма һүҙҙәрҙең башҡорт теленең төп законы буйһонмау осрағы. Ҡушма һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, анализларға, һығымта яһарға. Уларҙың дөрөҫ яҙылышын үҙләштерергә. Күнегеүҙәргә ярашлы төрлө мәғлүмәт, иатериал табырға 16.12
18.12 52-
53 Ҡушма һүҙҙәрҙә ь һәм ъ билдәләре ҡасан яҙыла? Ҡушма һүҙҙеңберенсе ижеге нәҙек булып,икенсе һүҙе я,ю хәрефтәренән башланған осраҡта, ике һүҙ араһында ь айырыу билдәһенең яҙылыуы. Ҡушма һүҙҙең беренсе ижеге ҡалын булып, икенсе һүҙе я, ю хәрефтәренән башланған осраҡта, ике һүҙ араһында ъ айырыу билдәһенең яҙылыуы Ҡушма һүҙҙәрһең әйтелешен транскрипцияла яҙырға. Уларҙың хәрефтәр менән яҙылышын үҙенсәлектәрен күҙәтергә һәм дөрөҫ яҙырға күнегергә өйрәнергә. Ҡушма һүҙҙәрҙә ь һәя ъ билдәләре булған һүҙҙәргә миҫалдар уйларға, уларҙы дөрөҫ яҙырға күнегергә
20.01
23.01 54-
56 Һыҙыҡса аша яҙылыусы ҡушма һүҙҙәр. Ҡабатлау йәки ишләү юлы менән яһалған ҡушма һүҙҙәр Һыҙыҡса аша яҙылған һүҙҙәрҙе күҙәтергә. Уларҙы башҡа төрлө яҙылған ҡушма һүҙҙәр менән сағыштырырға һәм айырмаһын билдәләргә. Ҡушма һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға өйрәнергә
25.01
27.01
30.01 57 Ҡушма һүҙҙәрҙең яҙылышы? Ҡушма һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Ҡушылып яҙылыусы ҡушма һүҙҙәр. Ҡушылып яҙылыусы ҡайһы бер ҡушма һүҙҙәрҙең башҡорт теленең төп законына буйһынмау осрағы Ҡушма һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырғы, анализларға, һығымта яһарға. Уларҙың дөрөҫ яҙылышын үҙләштерергә. Күнекмәләр ярҙамында нығытырға 01.02 58 Тикшереү эше №6 Тест һорауҙары Эштәрҙе үтәгәндә иғтибаолы булырға.Ҡушма һүҙҙәрҙең яһалыу төрөнә ҡарап, уларҙы дөрөҫ яҙырға 03.02 59-
60 Һөйләм. Баш һәм эйәрсән. Һөйләмдең тамамлаған бер фекерҙе белдереүе. Һөйләмдә һүҙҙәрҙең билдәле бер тәртиптә келеүе. Эйә- һөйләм башында. Хәбәр- уның аҙағында. Һөйләмдә тыныш билдәләре Һөйләмде мәғәнәле һәм килешле итеп төҙөргә.Уны киңәйтергә. Һөйләмдең баш һәм эйәрсән киҫәктәрен билдәләргә. Күҙәтеүҙәр һәм сағыштырыуҙар ярҙамында эйәгә бәйләнгән һүҙҙәр эйә алдында, хәбәргә бәйләнгән һүҙҙәр һөйләмдең төрлө урынында килеүен билдәләргә өйрәнергә. Дәрестә парлап йәки төркөмдә килешеп эшләргә
06.02
08.02 61 Һөйләмдә һүҙҙәр бәйлйнеше Һөйләмде һүҙбәйленешләнештәргә тарҡатыу. Һүҙбәйләнештәрҙе оҡшашлыҡтары буйынса төркөмләү. Һөйләмдә һүҙҙәрҙең ялғауҙар һәм ярҙамсы һүҙҙәр ярҙамында бәйләнеше. Эйәгә бәйләнгән һүҙҙәр һөйләмдең төрлө урынында килеүе Һөйләмде һүҙбәйләнештәргә тарҡатырға. Һөйләмдә баш һәм эйәрсән киҫәктәрҙе дөрөҫ табырға һәм һыҙырға өйрәнергә.Ул һүҙбәйләнештәрҙе үҙ- ара сағыштырырға. Уларға хас оҡшашлыҡтарҙы билдәләргә. Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнештәрҙе танырға өйрәнергә. Икмәк ҡәҙере тураһында фекер алышырға 10.02 62 Текст Текст- һөйләмдәрҙең үҙ-ара бәйләнеше. Текст өлөштәре(башы,уртаһы, аҙағы) Тексты һәм уның өлөштәрен күҙәтергә, сағыштырырға, анализларға, һығымта яһарға 13.02 63 Һүҙбәйләнеш-тәр. Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнеш-тәр Һүҙбәйләәнештәрҙе оҡшашлыҡтары буйынса төркөмләү. Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнештәр Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнештәрҙе танырға, өйрәнергә. Телмәрҙе ҡуллана белергә. Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнештәр ҡулланылған телмәрҙең бөтөнләй именсе төҫ алыуын билдәләргә 15.02 64 Тикшереү эше №7 Һөйләм. Баш хәреф. Һөйләмдә тыныш билдәләре Һөйләмде иғтибар менән тыңлап, иҫтә ҡалдырырға һәм грамотлы итеп яҙырға. Диктант текстындәфтәрҙә дөрөҫ урынлаштырырға: абзац башында, ҡыҙыл юл, һүҙҙәр араһындағы аралыҡ бер иш һ.б. Һөйләмде иғтибарлы тыңларға. Уны баш хәрефтән башлап яҙырға, таныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйырға 17.02 65-67 Һөйләү телмәре.
Монолог. Күренештәр, хәл-ваҡиғалар тураһында һөйләшеү, бәхәсләшеү.Кешенең аулаҡта үҙ аллы һөйләнеүе(фекер йөрөтөүе, уйланыуы) Тексты аңлап таусуири уҡырға. Уның эстәлегенә ярашлы булған исем бирергә. Текста әйтелгән төп фекерҙе аңларға һәм уның буйынса фекер алышырға. Монолог текстың йөкмәткеһенә ярашлы эмоция, интонация, мимика, ишара сараларын ҡулланып һөйләргә өйрәнергә. Тексты грамотлы итеп яҙа белергә. Уны мәғнәүи өлөштәргә бүлеп абзацлап ҡыҙыл юлдан яҙырға 20.02
22.02
24.02 68-70 Һөйләү телмәре.Диалог. Телмәр төрҙәре. Ике йәки бер нисә кешенең араһында ҡоролған һөйләшеү - диалог. Диалогты дәфтәргә теркәү. Һәр кешенең әйткәнен яңы юлдан яҙыу, уның алдына һыҙыҡ ҡуйыу. Фекер әйтелеп бөтһә, һөйләм аҙағына .!? билдәләре ҡуйылыу.Автор һүҙҙәре.Уның дөрөҫ яҙылышы. Телмәр төрҙәрен айыра белергә.Һөйләү, яҙма телмәр айырмалыҡтарына төшөрөнә. Диалогта әүҙем ҡатнашып, телмәр үҫтерергә. Мәҙәниле аралашыу ҡағиҙәләрен үҙләштерергә. Парлап һәм төркөмләп эшләп өйрәнергә. Диалог ҡорорға. Диалогты дәфтәргә дөрөҫ теркәргә. Диалог барышында әңгәмәсенең әйткәнен тыңлап белергә. Уның фекерен ихтирам итерегә. Әйтергә теләгән уй-фекереңде әңгәмәсеңә ҡыҫҡа һәм аңлайышлы итеп еткерергә. Монологты диалог менән сағыштытырға анализларға. 27.02
01.03
03.03 71 Тикшереү эше №8 Текст һорауҙары йәки диктант Һөйләмде иғтибар менән тыңлап, иҫтә ҡалдырырға һәм грамотлы итеп яҙырға. Диктант текстын дәфтәрҙә дөрөҫ урынлаштырырға 06.03 72-
74 Яҙма телмәр.
Текст. Яҙма телмәр-уй-фекереңде эҙмә-эҙ ҡағыҙ битенә теркәү. Яҙма телмәр төрҙәре. Инша, хикәйә, әкиәт,шиғыр, көндәлек яҙыу, хат.. Әҙәби жанр төрҙәрен һүҙҙәрҙе сағыштырырға, күҙәтергә, анализларға һәм бер - береһенән айырырға өйрәнеү 10.03
13.03
15.03
75 Яҙма телмәр.
Инша, изложение. Яҙма телмәр.Инша, изложение тексының темаһы. Уға бирелгән исем. Текста һөйләнелгән төп фекер. Унда һөйләмдәрҙең мәғнәүи бәйләнеше. Тексты Мәғнәүи өлөштәргә бүлергә(абзац).Абзац(ҡыҙыл юл). Һәр һөйләмдә яңы мәғлүмәт. Текста һөйләмдәр тәртибе(сюжет үҫеше, хәл-ваҡиғалар тәртибе, күренештәр һүрәтләнешенең бәйләнеше) Инша менән изложениены айырырға өйрәнергә. Яҙма телмәрҙе үҫтерергә, мәғнәүи өлөштәргә бүлеп өйрәнергә. Текта ни өсөн шундай исем бирелгәненән аңлата белергә. Текста һөйләнелгән төп фекерҙе төшөнөргә. Уның йөкмәткеһе буйынса үткәрелгән һөйләшеүҙә әүҙем ҡатнашырға. Тексты мәғнәүи өлөштәргә бүлеп, ҡыҙыл юлды күрһәтә белергә. Үҙ аллы тестар төҙөп ҡарарға 17.03 76 Яҙма телмәр. Хат, көндәлек. Яҙма телмәр. Хат, көндәлек. Уларҙа һөйләнелгән төп фекер, мәғнәүи бәйләнеш, әйтәһе фекер, мәғлүмәт. Текста сюжет үҫеше, хәл-ваҡиғалар тәртибе, күренештәр һүрәтләнешенең бәйләнешн Хат һәм көндәлек яҙыу тураһында әңгәмәлә әүҙем ҡатанашырға. Өлгө хаттар һәм көндәлектәрҙе уҡырға, унда яҙылған фекерҙе аңларға. Дөрөҫ матур итеп хат яҙырға өйрәнергә 20.03 77-78 Яҙма телмәр.
Шиғыр. Әкиәт. Хикәйә. Яҙма телмәр.
Шиғырға, әкиәткә, хикәйәгә хас үҙенсәлектәре Был әҙәби жанр төрҙәрен айырырға өйрәнергә 31.03
03.04
79-81 Шиғыр нисек яҙыла? Шиғыр һыҙмаһы. Рифмалы һүҙҙәр. Ритм. Шиғырҙы күсереп алыу ҡағиҙәләре. Шиғриәткә битараф булмаған иптәштәреңдең ижади эштәрен тыңларға. Рифмалы һүҙҙәр аша ике йәки дүрт юллыҡтар ижад итеп ҡарарға 05.04
07.04
10.04 82 Яҙма телмәр. Әкиәт Әкиәт. Әкиәт жанры үҙенсәлектәре. Уны ижад итеү серҙәре. Башҡорт халыҡ, рус халыҡ әкиәттәренең үҙенсәлекле геройҙары(дейеү, мәскәй әбей һ.б. Башҡорт һәм рус халыҡ әкиәттәрен сағыштырырға. Уларҙың сюжет үҙенселәктәрен, геройҙарна хас оҡшаш һыҙҙатарҙы асыҡларға. Үҙ аллы әкиәт сюжеты уйлап сығарарға, уны тасуирлап һөйләргә 12.04 83-84 Әкиәт ижад итеү Әкиәт. Әкиәт жанры үҙенсәлектәре. Уны ижад итеү серҙәре. Башҡорт халыҡ, рус халыҡ әкиәттәренең үҙенсәлекле геройҙары(дейеү, мәскәй әбей һ.б. Әкиәт. Әкиәт жанры үҙенсәлектәре. Уны ижад итеү серҙәре. Башҡорт халыҡ, рус халыҡ әкиәттәренең үҙенсәлекле геройҙары(дейеү, мәскәй әбей һ.б.
14.04
17.04 85 Әкиәт, хикәйә ижад итеү Хикәйә-бәйләнешле телмәрҙең бер төрө. Кртина буйынса хикәйә төҙөү. Тормоштағы фәлсәфүи ситуациялар хәл-ваҡиғалар нигеҙендә хикәйә ижад итеү. Хикәйәгә план төҙөү. Хикәйә план яҙыу Хикәйә төҙөргә өйрәнергә.
Һөйләмдәр тәртибе дөрөҫ бирелмәгән тексты тәртипкә һалырға. Уның планын төҙөргә. Хикәйә йөкмәткеһенә ҡарата һорауҙар төҙөргә. Хикәйә ижад итергә өйрәнергә.Хикәйә сюжетын күҙҙаларға. Ундағы хәл ваҡиғаларҙың ағышын эҙмә-эҙлекле тасуриларға. Әкиәт, хикәйә ижад итеп ҡарарға. Уңышлыларын район, республика баҫмаларына ебәрергә 19.04 86 Яҙма телмәр. Хикәйә Яҙма телмәр Хикәйә-бәйләнешле телмәрҙең бер төрө. Картина буйынса хикәйә төҙөү. Хикәйәгә план төҙөү. Хикәйә төҙөргә өйрәнергә.
Һөйләмдәр тәртибе дөрөҫ бирелмәгән тексты тәртипкә һалырға. Уның планын төҙөргә. Хикәйә йөкмәткеһенә ҡарата һорауҙар төҙөргә. Хикәйә ижад итергә өйрәнергә.Хикәйә сюжетын күҙҙаларға. Ундағы хәл ваҡиғаларҙың ағышын эҙмә-эҙлекле тасуриларға 21.04 87-88 Хикәйә ижад итеү Хикәйә-бәйләнешле телмәрҙең бер төрө. Картина буйынса хикәйә төҙөү. Хикәйәгә план төҙөү.Тормоштағы Фәлсәфәүи ситуациялар, хәл-ваҡиғалар нигеҙендә хикәйә ижад итеү. Хикәйәгә план төҙөү. Хикәйә яҙыу. Хикәйә төҙөргә өйрәнергә.
Һөйләмдәр тәртибе дөрөҫ бирелмәгән тексты тәртипкә һалырға. Уның планын төҙөргә. Хикәйә йөкмәткеһенә ҡарата һорауҙар төҙөргә. Хикәйә ижад итергә өйрәнергә.Хикәйә сюжетын күҙҙаларға. Ундағы хәл ваҡиғаларҙың ағышын эҙмә-эҙлекле тасуриларға 24.04
26.04 89 Темәр төрҙәре. Аҡыллы текстар. Бәләкәй күләмәле жанр. Телмәр төрҙәре.Аҡыллы текстар- халыҡ ижады(әйтем, йомаҡ, мәҡәл, һынамыштар, һанашмаҡтар һ.б.
Халыө ижады жанрҙарын сағыштырырғ, күҙәтергә, анализларға һәм бер-береһенән айырырға өйрәнергә. Күнекмәләр ярҙамында нығытырға 28.05 90 Бәләкәй күләмәле жанр төрҙәре.Өләкәндәрҙең әйткәне Телмәр төрҙәре.Аҡыллы текстар- халыҡ ижады(әйтем, йомаҡ, мәҡәл, һынамыштар, һанашмаҡтар һ.б.
Халыҡ ижады төрҙәрен айырырға өйрәнергә: әйтем, мәҡәл, һынамыш, һанашмаҡтар һ.б. Уларҙы телмәрҙә ҡулланырға күнегергә 03.05 91 Тапҡыр мәғәнәле һүҙҙәр Телмәр төрҙәре.
Ололарҙың аҡыллы һүҙҙәре. Аҡһаҡалдар әйткәне. Мәҡәлдәр, әйтемдәр. Олатай-өләсәйҙәрҙең аҡыллы һүҙҙәрен, әйткән кәңәштәрен төшөнөргә, башҡалар менән уртаҡлашырға. Әйтем, мәҡәл, һынамыш, һанашмаҡ һ.б. Улаҙың мәғәнәһенә төшөнөргә, аңлатырға, телмәрҙә ҡулланырға күнегергә 05.05 92-93 Олатайым-дың, өләсәйем-дең әйткәне Ололарҙың аҡыллы һүҙҙәре. Аҡһаҡалдар әйткәне. Мәҡәлдәр, әйтемдәр. Олатай-өләсәйҙәрҙең аҡыллы һүҙҙәрен, әйткән кәңәштәрен төшөнөргә, башҡалар менән уртаҡлашырға. Әйтем, мәҡәл, һынамыш, һанашмаҡ һ.б. Улаҙың мәғәнәһенә төшөнөргә, аңлатырға, телмәрҙә ҡулланырға күнегергә 08.05
10.05 94-95 Ололар һүҙенә ҡолаҡ һал, унан үҙеңә аҡыл ал! Телмәр төрҙәре. Ололарҙың аҡыллы һүҙҙәре. Аҡһаҡалдар әйткәне. Олатай-өләсәйем, ҡартайым-ҡартәсәйем әйткәне.Мәҡәлдәр әйтемдәр. “Олоноң һүҙе- аҡылдың үҙе”тигән аҡыллы һүҙҙәргә, әйикән кәңәштәргә төшөнөргә, башҡалар менән уртаҡлашырға. Улаҙы телмәрҙә ҡулланырға күнегергә 12.05
15.05 96 Тикшереү эше Изложение, инша һ.б. тесты тыңлау. Ҡыҙыл юл. Һөйләмде тыңлау. Орфограммаларҙы ишетеү, төшөнөү, дөрөҫ яҙыу Тексты тыңлырға. Һөйләмдәрҙе тулыһынса отоп алырға, хәтерләргә. Һөйләмде эстән үҙ-үҙеңә әйтеп яҙырға. Уны тикшерергә. ОРфаграммаларҙы тиҙтанырға һәм дөрөҫ итеп яҙырға 17.05 97 Һаумы, йәмле йәй! Үтелгән темаларҙы системаға килтереү Йыл буйына алған белемде, кәрәкле мәғлүмәттәрҙе системаға килтереү 19.05 98 Һоҡланам мин йәйге матурлыҡҡа! Дәреслектәге тест эштәрен үтәү Алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрҙе анализларға 22.05 99 Йәйге каникулда тәбиғәтте ҡайғыртыу... Грамотлы яҙыу оҫталығын тикшереү Үтелгән орфограмма, пунктуация ҡағиҙәләрен үҙләштереү кимәлен өйрәнергә 24.05 100 Каникулда үтәлергә тейеш хәүефһеҙлек ҡағиҙәләре Грамматик эштәр биреү йәки тест эшләү Үтелгән орфаграмма, пунктәация ҡағиҙәләрен үҙләштереү кимәлен өйрәнергә 26.05 101-102 Тикшереү эше №10, 11. Йомғаҡлау. Күнегеүҙәр үтәү Каникулдарға әҙерлек тураһында һөйләшеү ҡорорға. Үҙ-үғеңде һаҡлау, имен-аман булыу һәм һау-сәләмәт йәшәү ҡағиҙәләрен нығытырға 29.05
31.05 Уҡытыусының уҡыу- уҡытыу методик комплекты:
«Башҡортостан уҡытыусыһы» журналдар йыйынтығы.
Баһауетдинов М. И., Баһауетдинов Н. М., Йәғәфәрова Г. Н. «Интеллектуаль уйындар» Өфө- 2011.
З.Ѓ. Нафикова, Ф. Ѓ. Аҙнабаева «Тылсымлы өндәр»
Р. Д. Салауатова Башҡорт теле буйынса өлгө программаһы.
У ҡыусылар өсөн уҡыу комплекты:
--Ф. Ш. Сынбулатова Г. Ђ. Вәлиева,.Башҡорт теле: Башҡорт мәктәптәренең 3-сө класы өсөн дәреслек.-Өфө: Китап, 2012
-- « Эш дәфтәре” 1-се киҫәк,Ф.Ш.Сынбулатова,2012 йыл
--“Эш дәфтәре” 2-се киҫәк,Ф.Ш.Сынбулатова,2012 йыл
--«3-сө класс өсөн тикшереүҙәр дәфтәре»Ф.Ш.Сынбулатова,2012 йыл
-- Диктанттар йыйынтығы
--Башҡорт теленән изложениелар йыйынтығы
Материал - техник ҡулланмалар
Аудиокассеталар:
Фәиз Шәрипов. Сыңрай ҡурай DANCE, Өфө, Моң.
CD диск:
Мөхәррәм Сәлимов башҡарыуында балалар йырҙары.
Төп һәм өҫтәлмә әҙәбиәт.
Башҡорт теле таблицаларҙа, схемаларҙа hәм ҡағиҙәләрҙә. Әүбәкирова З.Ф.– Өфө.
Тел төҙәткестәр, тиҙәйткестәр, һанамыштар. Төҙөүселәр: Иҫәнғолова Ә.Ф., Дәүләтҡолова Г.Ш. – Өфө:
Программа
Әсә теле
4-се класс
Бөтәһе 102 сәғәт (34 аҙна х 3 сәғәт)
Дүртенсе класс программаһы уҡыусының өс йыл буйы үҙләштергән тел ғилеме өлкәһендәге белемдәрен тулыландырыу һәм бөтөн бер системаға килтереү, телмәр эшмәкәрлеген тулыһынса формалаштырыу, универсаль уҡыу оҫталығын сифатлы кимәлгә күтәреү маҡсатын ҡуя.
Башланғыс мәктәпте тамамлаусы уҡыусы алдына түбәндәге мәсьәләләр ҡуйыла.
Фонетика һәм орфоэпия. Ижек, баҫым, һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәр, ҡалын һәм нәҙек һуҙынҡылар, парлы һәм парһыҙ яңғырау һәм һаңғырау тартынҡылар, өн һәм хәреф тураһындағы белемдәрен системаға һалыу. Ҡайһы бер һүҙҙәрҙең үҙенсәлекле әйтелеше (орфоэпия). Һүҙгә тулы фонетик анализ.
Һүҙ составы (морфемика). Һүҙ составы (тамыр, ялғау). Тамырҙаш һүҙҙәр. Яһаусы (суффикс), үҙгәртеүсе ялғауҙар.Тамырға ялғау ҡушыу юлы менән һүҙ яһау (һүҙьяһалыш). Һүҙ составына анализ.
Орфография һәм пунктуация. Башҡорт теле орфограммаларын системаға һалыу. Тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйып, хатаһыҙ күсереп яҙырға, диктант, изложение, инша һәм башҡа тикшереү эштәрен үтәй алырға бурыслы.
Синтаксис. Һүҙ, һүҙбәйләнеш, һөйләм. Уларҙың оҡшаш һәм айырмалы яҡтары. Һөйләү маҡсаты буйынса һөйләмдәрҙе хәбәр,һорау һәм өндәү һөйләмдәргә айырыу. Һөйләмдең тиң киҫәктәре. Һөйләмгә синтаксик анализ.
Морфология. Һүҙ төркөмдәре. Үҙ аллы һүҙ төркөмдәре. Ярҙамсы һүҙҙәр.
Исемдең предметты атау функцияһы. Исемдең һорауҙары. Уртаҡлыҡ һәм яңғыҙлыҡ исемдәр. Исемдең һан менән үҙгәреше. Исемдең эйәлек заты менән үҙгәреше. Исемдең килеш менән үҙгәреше. Килеш һорауҙары. Ҡалын һәм нәҙек килеш ялғауҙары. Рус теленән ингән һүҙҙәрҙең килеш менән үҙгәреше. Исемгә морфологик анализ.
Алмаш. Уның төркөмсәләре. Зат алмаштары. Килеш менән үҙгәреше. Һорау һәм күрһәтеү алмаштары. Алмашҡа морфологик анализ.
Сифат. Тамыр һәм яһалма сифаттар. Сифаттарҙың үҙгәреше. Сифат дәрәжәләре. Төп һәм шартлы сифаттар. Сифатҡа морфологик анализ.
Рәүеш. Рәүештең яһалышы. Рәүеш төркөмсәләре. Рәүеш һәм сифат. Рәүешкә морфологик анализ.
Ҡылым. Ҡылымдың яһалышы. Тамыр, яһалма, ҡушма ҡылымдар. Ҡылымдың үҙгәреше (заман, зат, һан, барлыҡ-юҡлыҡ). Үткән заман ҡылымдары. Уларҙың зат, һан менән үҙгәреше, барлыҡ-юҡлыҡ, шаһитлы-шаһитһыҙ формалары. Хәҙерге заман ҡылымдары. Уларҙың зат, һан менән үҙгәреше, барлыҡ-юҡлыҡ формалары. Киләсәк заман ҡылымдарының төрҙәре. Ҡылым һөйкәлештәре. Бойороҡ һөйкәлеше ҡылымдары. Уларҙың зат, һан менән үҙгәреше, барлыҡ-юҡлыҡ формалары. Шарт һөйкәлеше ҡылымдары. Теләк һөйкәлеше ҡылымдары. Ҡылымға морфологик анализ.
Һан. Ябай һәм ҡушма һандар. Һан төркөмсәләре. Һандарҙың дөрөҫ яҙылышы. Һандарҙың башҡа һүҙҙәр менән оҡшашлығы. Һанға морфологик анализ.
Лексика. Һүҙҙең лексик һәм грамматик мәғәнәләре. Һүҙҙең күп мәғәнәлелеге. Тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәр. Омонимдар. Синонимдар. Антонимдар. Нығынған һүҙбәйләнештәр. Уларҙы телмәрҙә ҡулланыу.
Телмәр үҫтереү. Бәйләнешле телмәр. Текст. Уның мәғәнәүи өлөштәре. Абзац. Ҡыҙыл юл. Идея-тематик йөкмәтке. Текст йөкмәткеһенең планын төҙөү. Тексты һөйләү. Инша, изложение. Телмәр этикеты.
Уҡыу йылы аҙағында планлаштырылған һөҙөмтәләр
“Әсә теле” программаһын өйрәнеү процесында уҡыусы өйрәнергә тейеш:
1. Шәхси сифаттарҙы үҫтерергә:
-үҙаллылыҡҡа, белем алыуға етди һәм яуаплы ҡарарға;
-мәктәп һәм класс йыһаздарына, уҡыу әсбаптарына һаҡсыл булырға;
-һаулыҡты нығытырға һәм һаҡларға;
-атай-әсәйгә, тиҫтерҙәренә, уҡытыусыларға, яҡындарына, мәктәп хеҙмәткәрҙәренә иғтибарлы һәм ихтирамлы булырға;
-тыуған ил, туған тел матурлығын, күркәмлеген тоя белергә, уларҙы һаҡларға, үҙ халҡының традицияларын, йолаларын өйрәнергә, таратырға.
2. Предмет буйынса белем алырға:
-өндәрҙе төркөмләргә, һуҙынҡылар һәм тартынҡылар таблицаһына таянып, уларға тулы характеристика бирергә;
-һүҙ төркөмдәрен мәғәнәһе һәм һорауы буйынса айыра белергә;
-өйрәнелгән орфограммаларҙы эсенә алған 70-80 һүҙҙән торған тексты, каллиграфия талаптарына ярашлы грамоталы яҙа белергә;
-һүҙҙе яһалышы һәм һүҙ төркөмдәре буйынса тикшерә белергә, һүҙгә фонетик, морфологик анализдар эшләргә;
-һөйләмгә тулы синтаксик анализ: интонация буйынса һөйләм төрөн билдәләргә, баш һәм эйәрсән киҫәктәрен табырға, һөйләмде мәғәнәһе яғынан бәйле һүҙбәйләнештәргә тарҡата белергә;
-70-80 һүҙлек текст буйынса изложение яҙырға, инша ижад итергә, тирә- яҡтағы күренештәрҙе һүрәтләп, хәл- ваҡиғаларҙы эҙмә- эҙ бәйән итеп, текст төҙөп яҙа белергә.
3. Универсаль уҡыу эш төрҙәрен үҙләштерергә:
-уҡыу процесына яуаплы ҡарарға, маҡсат ҡуя, эште планлаштыра белергә, уҡыу мәсьәләләрен сисә белергә;
-теге йәки был тема буйынса кәрәкле мәғлүмәт тупларға, эҙләнеү эше алып барырға, уның буйынса презентация эшләй белергә;
-мәҙәниәтле аралашыу оҫталығына, телмәр этикетына эйә булырға, үҙ фекерен яҡлағанда, уй-тойғоларын еткерә алырлыҡ аныҡ, эҙмә-эҙ бәйән итергә, әңгәмәсенең уй- тойғоларын аңларға тырышырға, уның менән иҫәпләшә һәм уртаҡ фекергә килә белергә;
-билдәле кимәлдә башҡорт теленең лексик- фразеологик минимумын үҙләштерергә һәм телмәрҙә ҡуллана белергә.
Тематик план
4-се класс
Бөтәһе 102 сәғәт
Дә-рес Дәрестең темаһы Йөкмәткеһе Планлаштырылған һөҙөмтә Үткәреү ваҡыты
план фактик
1-2 Телмәр үҫтереү. һаумы, мәктәп. Бикәнең, Булаттың һәм уларҙың дуҫтарының йәйге тәьҫораттары. Каникулда башҡарған эштәр Йәйге каникул хәтирәләрен иҫкә төшөрөргә. Эшләнгән эштәр, ял тураһында диалог ҡорорға. Класташтарҙы Белем көнө менән ҡотларға 3 Фонетика. Өн һәм хәреф. Фонетика. Алфавит. Уның әһәмиәте. Өн. Хәреф. Өндәрҙе, хәрефтәрҙе сағыштырырға, классификацияларға. Улар тураһында белгәндәрҙе системаға килтерергә 4 Һүҙҙәргә фонетик анализ. Тулы фонетик анализ өлгөһө. Телмәр үҫтереү. Көҙгө күренештәр, йәнлектәр тормошо. Һынамыштар. Һүҙгә тулы фонетик анализ эшләргә өйрәнергә. Вариантлап үҙ аллы эшләргә, бер-береңдең эшен тикшерергә, баһаларға өйрәнергә 5 Һүҙҙәрҙә я, е, ё, ю хәрефтәренең яҙылышы. Ике өндө белдергән хәрефтәр (я, е, ё, ю). Һүҙҙең өн моделен төҙөү, транскрипцияла я6ыу. Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Е хәрефе менән ҡушымсалар. Уларҙы дөрөҫ яҙыу. Я, е, ё, ю хәрефтре булған һүҙҙәрҙең әйтелешен, яҙылышын күҙәтергә, сағыштырырға. Фактик материалға нигеҙләнеп һығымта яһарға. Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышын аңлата белергә 6 Ҡушма һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Ҡушма һүҙҙәрҙең яһалышы. Уларҙың дөрөҫ яҙылышы. Телмәр үҫтереү. Әкиәт ижад итеү Ҡушма һүҙҙәрҙең төрлөсә яҙылыу осраҡтарын ҡалын һәм нәҙек айырыу билдәләре менән, һыҙыҡса аша һәм ҡушылып яҙылған ҡушма һүҙҙәр ҡарарға, сағыштырырға, һығымта яһарға. Уларҙы дөрөҫ яҙырға күнегергә 7 Ҡуш тартынҡылы һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Ҡуш тартынҡылы һүҙҙәр. Т йәки ҙ хәрефенә бөткән тамыр һүҙгә т, ҙ хәрефенә башланған үҙгәртеүсе ялғау ҡушыу. Барлыҡҡа килгән һүҙҙе шундай уҡ тамыр һүҙ һәм уға бәйләнеп килгән ярҙамсы һүҙ менән сағыштырыу атта-ат та, ҡыҙҙа-ҡыҙ ҙа һ. б. Рус теленән һәм сит телдәрҙән үҙләштерелгән ҡуш тартынҡылы һүҙҙәр(класс, гримм, кросс һ. б. Уларға үҙгәртеүсе ялғауҙар ҡушыу. Күрһәтелгән конструкциялы һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға һәм тикшереү эше һөҙөмтәһендә асыҡланған дөрөҫ яҙылыш ҡағиҙәһен ҡулланып, дәреслектә бирелгән ҡуш тартынҡылы һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. Рус теленән һәм сит телдәрҙән үҙләштерелгән ҡуш тартынҡыға бөткән һүҙҙәрҙе (класс, грамм, кросс һ. б.) хәтерҙә ҡалдырырғ һәм уларға үҙгәртеүсе ялғау ҡушҡанда дөрөҫ яҙа белергә 8 Ярҙамсы һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы Ярҙамсы һүҙҙәр. Уларҙың һөйләмдәге роле. Ярҙамсы һүҙҙәрҙе ялғауҙар менән сағыштарыу. Һүҙҙең ялғауына баҫым төшөүе һәм ҡушылып яҙылыуы, ә һүҙгә бәйләнеп килгән ярҙамсы һүҙгә баҫым төшмәүе һәм уның айырым яҙылыуы Ялғауҙарҙы һәм ярҙамсы һүҙҙәрҙе сағыштырырға. Уларҙы бер-береһенән баҫым ярҙамында айырға өйрәнергә.Һүҙгә ялғауҙы ҡушып яҙырға,ә ярҙамсы һүҙҙән айырым яҙырға күнегергә 9 Диктант һәм хаталар өҫтөндә эш Үтелгән тема буйынса белемдәрен тикшереү Һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәләрен үҙләштереү кимәлен тикшерергә 10 Йомғаҡлау Үтелгәнде нығытыу Парлап йәки төркөмләп бер-берең менән килешеп хеҙмәттәшлек итергә. Аралашыу мәҙәниәтен үҙләштерергә 11 Нимә ул һөйләм Баш һәм эйәрсән киҫәктәр Һөйләм тураһында белгәндәрҙе системаға һалыу. Баш һәм эйәрсән киҫәктәр. Аныҡлаусы, тултырыусы, хәл Һөйләм тураһындағы белемдәрҙе системаға һалырға 12 Тарҡау һәм йыйнаҡ һөйләмдәр Баш киҫәктәрҙән генә торған һөйләм йыйнаҡ һөйләм. Баш һәм эйәрсән киҫәктәрҙән торған һөйләм тарҡау һөйләм . Ике составлы тулы һөйләм. Бер составлы кәм һөйләм Һөйләмдәр тейешле интонация менән уҡый белергә. Йыйнаҡ һәм тарҡау, тулы һәм кәм һөйләмдәр айыра белергә 13 Һөйләмдең тиң киҫәктәре Һөйләмдә һаналып килгән һүҙҙәр. Тиң эйәләр, аныҡлаусылар, хәлдәр, хәбәрҙәр Һөйләмдә һаналып килгән һүҙҙәрҙе-тиң киҫәктәрҙе айыра белергә. Уларҙы дөрөҫ интонация менән уҡырға. Һөйләмдә тиң эйәләрҙе, аныҡлаусыларҙы, хәлдәрҙе, хәбәрҙәрҙе график билдәләй белергә 14 Телмәр үҫтереү. “Алтын көҙ” картинаһы буйынса эш Картина буйынса инша яҙыу. Картинаны өйрәнеү. Уның йөкмәткеһен, рәссам еткерергә теләгән төп фекерҙе асыу. Рәссамдың тәбиғәт күренешен һүрәтләү ысулдары. Композиция. Төҫтәр палитраһы Картинаны өйрәнергә. Картинаның эстәлеген асыу өсөн һүҙҙәр тупларға. Иншаның планын төҙөргә. Картина йөкмәткеһе, рәссам күрһәтергә теләгән төп фекерҙе асыҡларға. Көҙгө тәбиғәт матурлығын тасуирларға 15 Һөйләмгә синтаксик анализ. “Һөйләм” темаһын өйрәнеүҙе проектлау Һөйләмгә синтаксик анализ. “Һөйләм” темаһын өйрәнеү проекты. Тикшереү эше Һөйләм темаһына әҙерләнгән схеманы ҡулланып сығыш яһарға. Һөйләмгә синтаксик анализ эшләү күнекмәһен оҫталыҡ кимәленә еткерерг. Тикшереү эшен башҡарып, анализ яһарға 16 Нимә ул морфология? Нимә ул исем? Морфология. Исем тураһында дөйөм төшөнсә. Исемде белдергән һүҙҙәрҙә предметлыҡ төшөнсәһе асыҡ бирелмәгән осраҡтар Исемде белдергән һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға һәм уларға хас үҙенсәлектәр нигеҙендә һығымта яһарға. Һүҙҙәрҙе мәғәнәләре буйынса төркөмдәргә айырырға, төркөмдәрҙең төп үҙенсәлектәрен асыҡларға 17 Исем. Һөйләмдә исемдәрҙе билдәләү. Яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр Яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр. Яңғыҙлыҡ исемдәрҙең ҙур хәреф менән яҙылыуы. Атамаларҙы дөйөмләштереүсе һүҙҙәрҙең
( уртаҡлыҡ исем) бәләкәй хәрефтән яҙылыуы Төркөмләү алымдары нигеҙендә күҙәтергә, сағыштырырға, анализларға. Яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәрҙе айырырға өйрәнергә. Уларҙы дөрөҫ яҙырға 18 Исемдәрҙең һан менән үҙгәреше Исемдәрҙең берлек һәм күплек формаһы Бирелгән тексты төркөмдә уҡыу,уға ҡарата бирелгән эштәрҙе күмәкләп кәңәшләшеп атҡарыу планын төҙөргә. Бер-берең менән килешеп, аңлашып эшләргә 19 Исемдәрҙең эйелек заты менән үҙгәреше Исемдең эйәлек төшөнсәһен белдергән һүҙҙәр: минең, һинең, уның, беҙҙең, һеҙҙең, уларҙың Эйәлек затының һүҙҙәрен дөрөҫ табырға өйрәнергә, һөйләгәндә дөрөҫ ҡулланырға, һөйләмдәр төҙөргә, телмәрҙе байытырға 20 Телмәр үҫтереү. Изложение. «Иламаҫ» Изложение яҙыу. Тексты иғтибарлы тыңлау. Уның йөкмәткеһен үҙләштереү. Текстағы төп фекерҙе, уның сюжет йөкмәткеһен яҙма рәүештә тәфсирләп яҙыу Тексты аңлап уҡырға. Төп фекерҙе билдәләргә.Һүрәттәр буйынса өлөштәргә бүлергә. План төҙөргә. Йөкмәткеһен эҙмә-эҙлекле һөйләргә.Дәфтәргә грамоталы итеп яҙырға. 21 Исемдәрҙең килеш менән үҙгәреше Исемдәрҙең һөйләмдәге һүҙҙәргә төрлө ялғауҙар ярҙамында бәйләнеп килеүе. Исемдәрҙең килеш менән үҙгәреше. Башҡорт телендә алты килеш. Төп һәм башҡа килештәге исемдәр Исемдәрҙең төрлө ялғауҙар ҡабул итеүен
күҙәтергә, килеш һорауҙары һәм ялғауҙарын иҫтә ҡалдырырға, һөйләм төҙөгәндә килеш ялғауҙарын дөрөҫ ҡулланырға. Төп һәм башҡа килештәге исемдәрҙең һөйләмдәге ролен билдәләргә. 22-23 Исемдәрҙә ҡалын һәм нәҙек ялғауҙар Башҡорт телендә нәҙек ижекле һүҙҙәргә нәҙек ялғау, ҡалын ижекле һүҙҙәргә ҡалын ялғау ҡушылыуы. Башҡа телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең был ҡағиҙәгә буйһонмауы Килеш менән үҙгәрткәндә һүҙәрҙең төрлө ялғауҙар ҡабул итеүен күҙәтергә, сағыштырырға, анализларға һәм үткәрелгән тикшереү нигеҙендә һығымта яһарға. Рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 24 Рус теленән ингән һүҙҙәрҙә ялғауҙар я6ылышы -ль,- нь, -мь, -ть, -брь хәрефтәренә бөткән рус теле һәм башҡа сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәр һәм уларға ялғау ҡушыу Килеш менән үҙгәрткәндә рус теленән ингән һүҙҙәрҙең төрлө ялғауҙар ҡабул итеүен күҙәтергә, үҙ-ара сағыштырырға һәм уларҙың яҙылышы ҡағиҙәһен төҙөргә 25 Исемгә морфологик анализ яһау Морфологик анализ яһау. Уны башҡарыу алгоритмы. Анализды дөрөҫ эшләргә өйрәнергә 26-27 Ҡабатлау.Йомғаҡлау. Тема буйынса ҡабатлау һәм йомғаҡлау Үтелгәнде нығытыу буйынса өйрәнелгән темаларҙы системаға һалырға. Насар үҙләштерелгән темалар буйынса һорауҙар төҙөргә һәм уларға яуаптар эҙләргә. 28 Телмәр үҫтереү. Һүрәт буйынса инша «Ҡыш» Картина буйынса инша. Инша яҙыу үҙенсәлектәре:
Йөкмәткене
үҙләштереү,аңлашылмаған һүҙҙе һорау,өйрәнеү,авторҙың әйтергә теләгән уй-фекерен күҙаллау,текстың планын төҙөү,план буйынса иншаны грамоталы итеп яҙыу. Һүрәтте иғтибарлы өйрәнергә.Бирелгән тексты«Ҡыш килде» аңлы уҡырға. Уның йөкмәткеһенең картина менән оҡшаш һәм айырмалы яҡтарын табырға, сағыштырырға. Текстың яраҡлы һүҙҙөрен, һүҙбәйләнештәрен, һөйләмдәрен ҡулланып, картина буйынса текст төҙөргә.Уны хатаһыҙ яҙырға. 29 Нимә ул алмаш? Уның
төркөмсәләре. Һөйләмдә исемде, сифатты һ.б. һүҙ төркөмдәрен алмаштырып килгән һүҙҙәр. Алмаш төркөмсәләре. Алмаштарҙы табырға, уларға һорау ҡуя белергә, төркөмсәләрен өйрәнергә. 30 Зат алмаштары. Эйәлек заты алмаштары Исемде алмаштырыусы(мин, һин, ул, беҙ, һеҙ, улар) зат алмаштары. Исемде алмаштырыусы өс зат:1зат-мин, 2зат-һин, 3зат-ул.Эйәлек заты алмаштары: минең,һинең,уның Текста алмаштарҙың ҡулланылышын күҙәтергә, ниндәй һүҙ төркөмөн алмаштырып килгәнен төшөнөргә. Алмашты килеш менән үҙгәртергә,уға һорауҙар ҡуйырға,телмәрҙә ҡулланырға өйрәнергә. 31 Һорау һәм күрһәтеү алмаштары Һорау алмаштары. Һорау алмаштары ярҙамында теге йәки был һүҙ т төркөмөң лексик-грамматик мәғәнәһен асыҡлау. Күрһәтеү алмаштары Һорау һәм күрһәтеү алмаштарын күҙәтергә, сағыштырырға,анализларға 32 Телмәрҙә алмаштарҙың ҡулланылышы. Алмашты килеш менән үҙгәртеү Алмаштарҙы килеш менән үҙгәртеү Телмәрҙә алмаштарҙы табырға, килештәрен билдәләргә. Текста исемдәрҙә алмаш менән алмаштырырға 33 Телмәр үҫтереү. Изложение. «Ҡышҡы уйындар» Дәреслектә бирелгән текст буйынса изложение яҙыу Тексты иғтибар менән уҡырға, һорауҙарға яуап бирергә, бирелгән планды ҡулланып,йөкмәткене ентекле һөйләргә һәм грамоталы яҙырға 34 Алмашҡа морфологик анализ Алмашҡа морфологик анализ
яһау Өлгө буйынса морфологик анализ яһарға өйрәнергә
35 Нимә ул сифат? Сифат- предметтың билдәһен
белдергән һүҙҙәр. Сифат һорауҙары Сифат менән матур һүҙбәйләнештәр,һөйләмдәр төҙөргә өйрәнергә 36 Тамыр һәм яһалма сифаттар Исемгә,ҡылымға төрлө яһаусы ялғаy ҡушып яһалған сифаттар. Яһалма сифаттарҙың барлыҡ һәм юҡлыҡ формалары. Синонимдар. Антонимдар Тамыр һәм яһалма сифаттарҙың яһалышын күҙәтергә. Уларҙың оҡшаш һәм айырмалы яҡтарын өйрәнергә. Һүҙҙәргә һүҙлек ҡулланып, синоним һәм антоним һүҙҙәр эҙләп табырға һәм уларҙы хәтерҙә ҡалдырырға, телмәрҙә ҡулланырға 37 Сифат дәрәжәләре Сифаттарҙың дүрт дәрәжәһе. Төп дәрәжә. Cағыштырыу дәрәжәһе. Артыҡлыҡ дәрәжәһе. Аҙһытыу дәрәжәһе Сифаттарҙың дәрәжәләрен белдергән һүҙҙәрҙе күҙәтергә, cағыштырырға. Уларҙың яһалыу ысулдарын өйрәнергә һәм телмәрҙә урынлы ҡулланырға 38 Төп һәм шартлы сифаттар Төрлө дәрәжәлә килә алған сифаттар – төп сифаттар. Дәрәжәләре булмаған сифаттар – шартлы сифаттар Төп һәм шартлы сифаттарҙы cағыштырырға, айырырға өйрәнергә, телмәрҙә дөрөҫ ҡулланырға, һөйләмдән таба белергә 39 Ҡабатлау. Күнегеүҙәр Сифат темаһы буйынса үтелгәндәрҙе нығытыу, системаға һалыу Сифаттарҙы һөйләмдә табырға. Улар тураһында ҡыҫҡаса мәғлүмәт бирергә 40 Телмәр үҫтереү. Тәүге ҡар картинаһы буйынса эш Картина буйынса инша Картинаны иғтибар менән өйрәнергә. Уның йөкмәткеһен бирелгән һорауҙар, терәк һүҙҙәр ярҙамында үҙләштерергә. План төҙөргә. Инша яҙған саҡта мөмкин булған сифаттарҙы ҡулланып, йөкмәткене матур һәм тәрән итеп асырға 41 Сифаттың һөйләмдең роле Сифатты һөйләмдә табыу. Уның һөйләмдәге ролен билдәләү Сифатты һөйләмдә табырға өйрәнергә, график тамғаланышын үҙләштерергә 42 Сифатҡа морфологик анализ Сифатҡа морфологик анализ эшләү Бирелгән өлгө буйынса сифатҡа анализ эшләргә өйрәнергә 43 Йомғаҡлау Бөтә үтелгәнде нығытыу, йомғаҡлау. Бирелгән һыҙма буйынса мәғлүмәт бирергә өйрәнеү Сифат тураһында белгәндәреңде һөйләргә. Уларҙы мөмкин тиклем йәнле телмәрҙә ҡулланырға. Яҙма телмәрҙә сифаттарҙы дөрөҫ ҡулланырға һәм хатаһыҙ яҙырға 44 Нимә ул рәүеш? Уның яһалышы Һөйләмдә эштең эшләнеү ваҡытын, урынын, сәбәбен, рәуешен, ниндәй хәлдәрҙә үтәлеүен аңлатҡан һүҙҙәр. Рәүеш һорауҙары. Уның яһалышы Һөйләмдә рәүеште күҙәтергә, уның бәйләнеп килгән һүҙҙәрен билдәләргә, уға һорау ҡуйырға, аҫтына тейешле һыҙыҡ һыҙырға күнегергә. Уны башҡа һүҙ төркөмдәренән айырырға өйрәнергә 45 Рәүеш төркөмсәләре Рәүеш төркөмсәләрен өйрәнеү Текстан рәүеш төркөмсәләрен табырға. Уларға һорау ҡуйырға, график рәүештә тамғаларға күнегергә 46 Рәүеш һәм сифат Сифаттың исемде, рәүештең ҡылымды асыҡлауы. Һөйләмдә һүҙбәйләнештәрҙе табыу. Һорау биреү Һөйләмдәрҙе бер үк һүҙҙәрҙең сифат йәки рәүеш булып килеүен күҙәтергә. Ниндәй осраҡтарҙа сифат, ә ҡасан рәүеш булып килеүен асыҡларға. Уларҙы айырырға өйрәнергә 47 Телмәр үҫтереү. Яңы йыл картинаһы буйынса эш Картина буйынса хикәйә төҙөү Картинаны иғтибар менән өйрәнергә. Уның йөкмәткеһен бирелгән һорауҙар, терәк һүҙҙәр ярҙамында үҙләштерергә. План төҙөргә. Инша яҙған саҡта мөмкин булған сифат һәм рәүештәрҙе дөрөҫ ҡулланып, йөкмәткене матур һәм тәрән итеп асырға 48 Рәүешкә морфологик анализ Рәүешкә морфологик анализ эшләү. Уны дәфтәргә теркәү Өлгөгә ҡарап, рәүешкә морфологик анализ өйрәнергә 49-50 Диктант Диктант яҙыу Бөтә орфограммаларҙы иҫкә төшөрөп, хатаһыҙ диктант яҙырға 51 Нимә ул ҡылым? Предметтың эшен, хәрәкәтен, хәлен белдергән һүҙҙәр. Ҡылымдың һорауҙары. Ҡылым менән һүҙбәйләнештәр Текстан ҡылымды табырға, һорауҙар ҡуйырға өйрәнергә,һөйләмдәге ролен асыҡларға 52 Ҡылымдарҙың яһалашы Яһалышы буйынса ҡылымдың өс төрө Ҡылымдарҙың яһалашы яғынан сағыштырырға, анализларға, төрҙәрҙең үҙенсәлектәрен табырға өйрәнергә 53 Үтелгәндәрҙе нығытыу Ҡылымдарҙың яһалашы буйынса нығытыу дәресе Текстан ҡылымдарҙы табырға, уларҙың төрҙәрен билдәләргә 54 Ҡылымдарҙың үҙгәреше (заман, зат, һан, барлыҡюҡлыҡ) Ҡылымдарҙың яһалышы буйынса нығытыу дәресе Текста ҡылымдың заман төрҙәрен 55 Үткән заман ҡылымдары Үткән заман ҡылымдарының ике төрө. Үткән заман ҡылымдарының шаһитлы һәм шаһитһыҙ формалары Шаһитлы һәм шаһитһыҙ үткән заман ҡылымдарын айырырға өйрәнергә ,һөйләү һәм яҙма телмәрҙә ҡылымдарҙы дөрөҫ ҡулланырға һәм грамоталы яҙырға өйрәнергә 56 Үткән заман ҡылымдарының үҙгәреше Ҡылымдарҙың зат,һан менән үҙгәреүе.Үткән заман ҡылымының шаһитлы һәм шаһитһыҙ формалары. Ҡылымдың барлыҡ-юҡлыҡ формалары.Тест эштәре. Үткән заман ҡылымдарын сағыштырырға,үҙгәрешен күҙәтергә,тикшереү эше буйынса һығымта яһарға. Үткән заман ҡылымдарын үҙләштереү буйынса белем сифатын тикшерергә 57 Телмәр үҫтереү. “Хоккей майҙансығында” картинаһы буйынса эш “Хоккей майҙансығында” темаһына һөйләшеү ҡороу. Картина буйынса инша. Картина буйынса үорауҙарға яуап бирергә. Уның сюжет йөкмәткеһен эҙмә-эҙлекле асырға.Төҙөлгән тексты планға ярашлы абзацтарға бүлергә.Һәр абзацты ҡыҙыл юлдан башлап яҙырға.Иншаны яҙғанда мөмкин тиклем иғтибарлы булып,хатаһыҙ яҙырға тырышырға 58 Хәҙерге заман ҡылымдары Хәҙерге заман ҡылымдары хәл-ваҡиғаның үткәндә булғанын йәки әлеге ваҡытта барлығын белдереүе.Уларҙың һорауҙары Хәҙерге заман ҡылымдарын башҡа заман ҡылымдары менән сағыштырырға,уларға хас айырманы билдәләргә һәм һығымта яһарға 59 Хәҙерге заман ҡылымдарының үҙгәреше Хәҙерге заман ҡылымдарының һан,зат менән үҙгәреше. Уның барлыҡ-юҡлыҡ формаһы Хәҙерге заман ҡылымдарының һан,зат менән үҙгәреүен, барлыҡ-юҡлыҡ формаһында ҡулланылыуын өйрәнергә ,
Һәм тикшеренеү эше һөҙөмтәләрен һөйләп ишеттерергә. Алған мәғлүмәтте график һыҙма рәүешендә һыҙырға һәм ҡулланып,тема буйынса өйрәнелгәнгә йомғаҡлау яһарға 60 Киләсәк заман Киләсәк заман ҡылымдарының алда эшләнәсәк эш-хәлде белдереүе.Киләсәк заман ҡылымдарының затта,һанда һәм барлыҡ-юҡлыҡ формаһында үҙгәреүе Киләсәк заман ҡылымдарын телмәрҙән табырға һәм йәнле телмәрҙә урынлы һәм дөрөҫ ҡулланырға өйрәнергә 61 Киләсәк заман ҡылымдарының ике төрө Киләсәк заман ҡылымдарының
төрҙәре.Эш-хәрәкәттең үтәлеүенә икеләнеү йәки мотлаҡ ышандырыу Киләсәк заман ҡылымдарының ике төрлө яһалышын өйрәнергә,уларҙы һөйләмдән айырырға өйрәнергә 62 Телмәр үҫтереү.
Изложение Изложение .Сәйер ҡош. Тексты уҡып сығырға,һорауҙарға яуап бирергә,план төҙөп,текска яҡын итеп Һөйләп ҡарарға. Изложениены хатаһыҙ яҙырға. 63 Ҡылым һөйкәлештәре.Бойороҡ һөйкәлеше ҡылымдарының үҙгәреше Бойороуҙы,ялбарыуҙы,үтенеүҙе белдергән ҡылымдар.Бойороҡ һөйкәлеше ҡылымдарының II,IIIзатта,һанда,барлыҡ-юҡлыҡта үҙгәреүе Һөйләмдә ҡылым һөйкәлештәрен күҙәтергә,уларҙы үҙ-ара сағыштырып айырмаһын,оҡшаш яҡтарын билдәләргә.Уларға һорау ҡуйырға һәм ниндәй һүҙ менән бәйләнеп килеүен асыҡларға. Бойороҡ һөйкәлеше ҡылымдарының ниндәй затта,һанда булыуын билдәләргә, барлыҡ-юҡлыҡ формаһындағы ҡылымдарҙың яһалышын өйрәнергә,уларҙың айырмаһын график һыҙма йәки таблица ярҙамында күрһәтергә 64 Хәбәр һөйкәлеше ҡылымдарының үҙгәреше Хәбәр һөйкәлеше ҡылымдарының заман формалары. Уларҙың затта,һанда үҙгәреүе, барлыҡ-юҡлыҡ формалары Хәбәр һөйкәлеше ҡылымын башҡа һөйкәлештәр менән сағыштырырға,уларға хас үҙенсәлектәрҙе өйрәнергә.Телдең был күренешен өйрәнергә. Телдең был күренешен өйрәнгәндә төркөмләп эш итергә, эште планлаштырырға, уны бүлешеп атҡарырға 65 Үтелгәнде нығытыу Ҡылым һөйкәлештәре. Уларҙың грамматик формалары Ҡылым һөйкәлештәрен айырырға уларҙы график рәүештә тамғаларға 66 Телмәр үҫтереү. Инша. “Батырлыҡ” “Батырлыҡ” темаһына инша яҙыу Тексты аңлап уҡырға. Бирелгән һорауҙарға тулы яуап бирергә. 67 Шарт һөйкәлеше ҡылымдары Эш-хәрәкәттең башҡарылыуына шарт ҡуйыусы ҡылымдар. Шарт һөйкәлеше ҡылымдарының һорауҙары Шарт һөйкәлеше ҡылымын башҡа һөйкәлештәр менән сағыштырырға, үҙенсәлектәрен табырға, һөйләмдә дөрөс ҡуллана белергә 68 Теләк һөйкәлеше ҡылымдары Һөйләүсенең берәй эш-хәрәкәтте башҡарыуға теләге барлығын аңлатҡан һүҙҙәр. Теләк һөйкәлеше ҡылымдарының һорауҙары Теләк һөйкәлеше ҡылымын башҡа һөйкәлештәр менән сағыштырырға, айырмаһын табырға 69 Морфологик анализ Ҡылымдарға морфологик анализ. Уны башҡарыу өлгөһө Ҡылымға өлгөләгесә дөрөҫ анализ эшләргә өйрәнергә 70 Контроль диктант Диктант яҙыу Ҡылым тураһында алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрҙе анализларға 71 Хаталар өҫтөндә эш. Йомғаҡлау Ҡылым тураһында белемде нығытыу, йомғаклау Ҡылым тураһында алған белем сифатын тикшерергә, бирелгән һыҙма буйынса һөйләргә өйрәнергә 72 Нимә ул һан? Ябай һәм ҡушма һандар Предмет иҫәбен белдереүсе һүҙ төркөмө. Һандың һорауҙары. Уның яһалышы Һөйләмдә һанды табырға, дөрөҫ һорау ҡуйырға, яһалышын билдәләргә, дөрөҫ яҙырға өйрәнергә 73 Һан төркөмсәләре Һан төркөмсәләре. Уларҙың мәғәнәһе. Уларҙың һорауҙары Һан төркөмсәләрен күҙәтергә. Уларҙың үҙ-ара сағыштырырға. Һәр төркөмсәгә хас үҙенсәлекте билдәләргә. Һөйләмдә уларҙы айыра белергә 74 Өйрәтеү изложениеһы Һан. Ябай һәм ҡушма һандар. Һан төркөмсәләре Изложение яҙырға өйрәнергә. Тексты тыңларға,уҡырға. Бирелгән һорауҙарҙы, терәк һүҙҙәрҙе ҡулланып һөйләргә өйрәнергә һәм яҙырға 75 Һандарҙың дөрөҫ яҙылышы Һанға ялғауҙар ҡушыу Һандарҙы дөрөҫ яҙырға 76 Һандарҙың башҡа һүҙҙәр менән оҡшашлығы Һандың исем, сифат, рәүеш урынында ҡулланылған осраҡтары. Һөйләмдә уларҙың эйә, тултырыусы, аныклаусы, хәл булып килеүе Һандарҙың исем, сифат, рәүеш урынында ҡулланылған осраҡтарын дәреслек материалынан күҙәтергә. Уларҙы үҙ-ара сағыштырырға. Тикшеренеү һөҙөмтәһен график һыҙма ярҙамында күрһәтергә
77 Морфологик анализ Һанға морфологик анализ схемаһы Текстан һандарҙы табырға өйрәнергә. Уларға тулы морфологик анализ эшләргә 78 Контроль диктант Диктант яҙыу Тикшереү эшен башҡарғанда иғтибарлы булырға, хаталар яһамаҫҡа тырышырға
79 Хаталар өҫтөндә эш Һан темаһы буйынса балаларҙың белемдәрен нығытыу, системаға һалыу Төркөмдә эште планлаштырырға, үҙ-ара эштәрҙе бүлешеп, килешеп башҡарырға
80 Телмәр үҫтереү. “Ҡоштар ҡайта” Телмәр мәҙәниәте ҡанундары Диалог ҡорорға. Уй-фекереңде аңлайышлы итеп әйтергә. Сығыш яһағанда үҙеңде баҙнатлы һәм ышаныслы итеп тоторға 81 Тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәр Һүҙҙәрҙең төрлө мәғәнәгә эйә булыуы. Тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәр Телмәрҙән тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәрҙе табырға һәм айырырға өйрәнергә. Уларҙы дөрөҫ һәм килешле ҡулланырға өйрәнергә
82 Омонимдар Бер үк яҙылышлы, ләкин төрлө мәғәнәне аңлатҡан һүҙҙәр. Омонимдар Омонимдарҙы һөйләмдән айырырға. Һүҙлек менән ҡулланыу ҡағиҙәләрен нығытырға 83 Синонимдар Мәғәнәләре яғынан бер-береһенә яҡын һүҙҙәр. Синонимдар Һүҙлектән синоним һүҙҙәрҙе табырға, өйрәнергә 84 Антонимдар Ҡапма-каршы мәғәнәле һүҙҙәр. Антонимдар Һүҙлектән антоним һүҙҙәрҙе табырға, өйрәнергә
85 Нығынған һүҙбәйләнештәр Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнештәр. Нығынған һүҙбәйләнештәр Нығынған һүҙбәйләнештәрҙе текстан айыра белергә. Телмәрҙе нығынған һүҙбәйләнештәр менән байытырға 86 Контроль изложение. Утрауҙағы ҡуян Изложение яҙыу Картинаны иғтибар менән өйрәнергә. Тексты иғтибар менән аңлап уҡырға. Үҙ аллы уның планын төҙөргә. Текста һөйләнелгән хәл-ваҡиғаларҙы эҙмә-эҙлекле итеп тасуирлап, һөйләмдәрен дөрөҫ ҡороп, хатаһыҙ яҙырға тырышырға 87 Хаталар өҫтөндә эш Изложение яҙыу. Орфографик һәм пунктуацион хаталарҙы иҫкәртеү Изложение яҙыу тәртибен үҙләштерергә. Текст йөкмәткеһен боҙмай китапта бирелгәнсә тасуирлап яҙырға 88-89 Фонетика. Һүҙьяһалыш Өндәр системаһы. Һүҙьяһалыш Өйрәнелгән тел төшөнсәләре, тел күренештәре тураһында белешмә, мәғлүмәт бирергә 90-93 Һөйләм Һөйләм. Уның аҙағында тыныш билдәләре. Уның баш һәм эйәрсән киҫәктәре. Һөйләмгә синтаксик анализ Эште төркөмдә бер-берең менән кәңәшләшеп башҡарырға. Бер-береңде тыңлай белергә. Кеше фекерен ихтирам итергә 94 Исем Исем темаһы буйынса үтелгәндәрҙе иҫкә төшөрөү, ҡабатлау, нығытыу Текстан исемдәрҙе табып, тулы морфологик анализ эшләргә 95 Алмаш Тема буйынса бөтә үтелгәндәрҙе иҫкә төшөрөү, ҡабатлау, нығытыу Алмаштарҙы табырға, тулы морфологик анализ эшләргә 96 Сифат Үтелгәндәрҙе иҫкә төшөрөү, ҡабатлау, нығытыу Сифатҡа тулы морфологик анализ эшләргә 97 Рәүеш Тема буйынса үтелгәндәрҙе иҫкә төшөрөү, ҡабатлау, нығытыу Рәүешкә тулы морфологик анализ эшләргә 98 Һан Был тема буйынса бөтә үтелгәндәрҙе иҫкә төшөрөү, ҡабатлау, нығытыу Һанға тулы морфологик анализ эшләргә 99 Комплекслы предмет-ара тикшереү эше Тексты аңлы уҡыу. Бирелгән эштәрҙе үтәү Бөтә белгәндәрҙе иҫкә төшөрөргә, ҡуллана белергә, оҡшатып эшләргә, һорау ҡуйырға, һығымта яһарға 100 Хаталар өҫтөндә эш Хаталарҙы иҫкәртеү Эште аңлап, дөрөҫ итеп башҡарырға 101-102 Үтелгәндәрҙе системаға һалыу Һүҙ төркөмдәре. Уларҙың грамматик формалары.Дөрөҫ яҙылыш ҡағиҙәләре. Телмәр мәҙәниәте Һүҙ төркөмдәре, уларҙың грамматик формалары, дөрөҫ яҙылыш ҡағиҙәләре тураһында аңлатма бирергә


Уҡытыусының уҡыу- уҡытыу методик комплекты:
1.«Башҡортостан уҡытыусыһы» журналдар йыйынтығы.
2.Баһауетдинов М. И., Баһауетдинов Н. М., Йәғәфәрова Г. Н. «Интеллектуаль уйындар» Өфө- 2011.
3.З.Ѓ. Нафикова, Ф. Ѓ. Аҙнабаева «Тылсымлы өндәр»
4.Р. Д. Салауатова Башҡорт теле буйынса өлгө программаһы.
У ҡыусылар өсөн уҡыу комплекты:
--Ф. Ш. Сынбулатова Г. Ђ. Вәлиева,.Башҡорт теле: Башҡорт мәктәптәренең 4-се класы өсөн дәреслек.-Өфө: Китап, 2013 йыл
-- « Эш дәфтәре” 1-се киҫәк,Ф.Ш.Сынбулатова,2013 йыл
--“Эш дәфтәре” 2-се киҫәк,Ф.Ш.Сынбулатова,2013 йыл
--«4-се класс өсөн тикшереүҙәр дәфтәре»Ф.Ш.Сынбулатова,2013 йыл
-- Диктанттар йыйынтығы
--Башҡорт теленән изложениелар йыйынтығы
Материал - техник ҡулланмалар
Аудиокассеталар:
1.Фәиз Шәрипов. Сыңрай ҡурай DANCE, Өфө, Моң.
2. CD диск:
Мөхәррәм Сәлимов башҡарыуында балалар йырҙары.
Төп һәм өҫтәлмә әҙәбиәт.
1. Дәреслек: Ф. Ш. Сынбулатова, Ы. Ђ. Исламғолова. Башҡорт теле: Башҡорт мәктәптәренең 4 -се класы өсөн дәреслек.-Өфө: Китап, 2013 йыл
2.Башҡорт теле таблицаларҙа, схемаларҙа hәм ҡағиҙәләрҙә. Әүбәкирова З.Ф.– Өфө.
3.Тел төҙәткестәр, тиҙәйткестәр, һанамыштар. Төҙөүселәр: Иҫәнғолова Ә.Ф., Дәүләтҡолова Г.Ш. – Өфө: