?аза? ауыз ?дебиетіндегі мифологиялы? аттар бейнесі. Ма?ала.

ХалыK ауыз ‰дебиетіндегі к™шпелі халыK т_сінігіндегі мифологиялыK аттар бейнесі.
Даниярова Салтанат €білCапарKызы- KазаK тілі мен ‰дебиет мaCалімі, бірінші санатты, Красный Яр №2 орта мектебі
Аннотация
Бaл маKалада халыK ауыз ‰дебиетіндегі к™шпелі халыKтыS т_сінігіндегі мифологиялыK аттар бейнесініS адам ™міріндегі орны к™рсетіледі. JазаK халKыныS нанымдыK т_сінігі бойынша, ат –ер Kанаты есептеліп, тіршілігінде ж‰не о д_ниеге аттанCанда жан серігі болCан.

·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
Мал баCып, жылKы ™сірген, ™мірініS к™п уаKыты ат _стінде ™ткен к™шпелі халыKтардыS м‰дениетінде жылKы малыныS алCан орны ерекше.АдамныS бaл д_ниедегі жан серігі болCан аттар оCан о д_ниеде Kызмет ету _шін иесімен бірге жерленетін.АрхеологиялыK Kазбаларда табылCан материалдар ™те ертеден к™шпелі халыKтарда мініс пен сойысKа арналCан табындыK жылKылармен бірге ж_йріктігімен ерекшеленетін асыл тaKым с‰йг_ліктерді де ™сіргенін к™рсетеді. Бaл с‰йг_ліктерді ‰улетті адамдар, ру басылары, батырлар aстаCан. ОлардыS ер- тaрмандары с‰нді жасалып, т_рлі символдыK бейнелермен ‰семделеді.К™шпелі халыKтар ™здерініS жан серігі аттарыныS ер-тaрмандарын т_рлі мифологиялыK бейнелермен ‰шекейлеп Kана Kоймай, Kaстай aшKыр бaл с‰йг_ліктердіS ™з суретінде Kасиетті бейне ретінде ™здері тaтынCан т_рлі заттарCа , тастарCа салCан.
К™не ™нер ескерткіштерінде жиі кездесетін осындай жылKы бейнелер- аттар суреттері. ШыCыстан батысKа дейін созылCан aлы даланы мекен еткен, ‰р заманда ™мір с_рген к™шпелі халыKтардыS к™не ™нерінле Kанатты ат бейнесініS біркелкілігі, оныS ертеде KалыптасKан, бaл халыKтардыS б‰ріне ортаK, олардыS ™з ортасында пайда болCан, тaраKты мифтік бейне екенін д‰лелдейді. ЖылKы ™сірген к™шпелі халыKтардыS к™не мифологиясында жылKыныS мифтік бейнеге айналмауы м_мкін емес еді.
Jанатты аттар бейнесі- KазаKтыS ауыз ‰дебиетінде жиі кездесетін мифтік бейне. JазаKтыS мифтік сипаттаCы ертегілерінде осындай aшатын аттар, Kанатты тaлпарлар айтылады.
«КерKaла ат Kaстай aшып, KaйCытып барады, айлыK жерді алты- аK аттайды.»
( «КерKaла атты Кендебай» ертегісі)
ЭпостыK KаkармандардыS да тaлпарлары осындай Kанатты аттар:
Jамбар айтты тaлпарCа-
«Jанатты туCан пыраCым,
АCа-іні сен едіS,
Тар жерде жолдас шыраCым.» («Jамбар батыр»)
JазаKтардыS ескі нанымы бойынша мaндай тaлпарлардыS KолтыCыныS астында адамдардыS к™зіне к™рінбейтін Kанаты болды- мыс.
«АKан сері» романында JaлагердіS аKырCы шабысыныS алдында жиылCан жaрт аттыS ж_йріктігіне тамсанады: «Jанаты бар екен жануардыS. Мынау жай мал емес, пыраK екен! Jaлагерде бір KабырCа артыK, міне, Kанат деген сол KабырCа.»
Немесе: Айналайын, Шaбарат,
JолтыCыSда бар Kанат. («Алпамыс батыр»)
СондыKтан тaлпар Kaлын туард аKазаKтар н‰зік Kанаты с™гіліп, жыртылып кетпес _шін , Kaлынды енесініS ішінен жарып алу керек деп санаCан.
ХалыK ауыз ‰дебиетінде, яCни жырларда, ертегілерінде тaлпардыS осылай туатыны айтылады. Кейін Kанаты Kатайып, бабына келген тaлпар биік аспанCа aшатын ,
Kaстан aшKыр , ж_йрік болып шыCады.
«Jобыланды батыр эпосында» Kанатты тaлпар Тайбурылды осылай енесініS ішінен жарып алады.ТaлпарлардыS , KaстардыS Kанатындай Kанаты бролуы- к™не мифологиялыK т_сінік бойынша оныS жоCары д_ние ™кілі екнін к™рсетеді. Кейбір ертегілерде Kанатты тaлпардыS перілермен байланысты болуы да осыCан д‰лел.К™не мифологиялыK т_сініктер бойынша алтын т_с аспан ‰лемімен , к_нмен байланысты екенін ескертеді.СондыK тан, саK-скиф ескерткіштерінде алтынмен жасалCан аттар кездеседі.
БасKа д_ние ™кілі ретінде Kанатты тaлпарлар т_рлі Kасиеттрге ие , адамша с™йлей алады, KaйрыCыныS немесе жалыныS бір талын тaтатса, к™зді ашып- жaмCанша, _стіндегі сауыт- сайманымен б™ктерілген к_йінде адамныS алдында пайда болады.
Мысалы, «КерKaла атты Кендебайда» :
...Бір жерге келгенде КерKaла атKа тіл бітеді: «€зірге саCан меніS де , KaралдыS да керегі жоK.Егер керек бола Kалсам, KaйрыCымнан алCан Kылды тaтат, сонда мен дайын боламын.»
Мифтік тaлпарлар басKа д_ниеге (Cылыми тілмен –біздіS д_ниемізге параллель д_ниеге) ™тіп кете алатындаKтан, лезде к™зге к™рінбей жоK болады.
Мифтік ертегілерде батырлар осы Kанатты тaлпарларды мініп, жеті Kабат аспанCа к™теріліп, жеті Kабат жер астына т_седі.
ЯCни, адамдар бaл аттарымен космостыK ‰лемніS ‰р д_ниесіне еркін , ‰п с‰тте ауысы алады.
Jанатты тaлпарлардыS к™ріпкелдік Kасиеті бар, Kауіп- Kатерді , жамандыKты алдын ала болжайды. ЖоCарCы д_ние ™кілі ретінде Kанатты тaлпарлар адамCа жаKсылыK жасайды, батырларCа аKылшы, к™мекші болады, оларды т_рлі ™нерге _йретіп, т_рлі Kауіптен KaтKарады.(«Ер Т™стік» ертегісі)
JазаKтар болашаK батыр туCанда , оныS тaлпары бірге туады деп санаCан, яCни мифтік KаkарманCа оныS Kанатты тaлпары аспан ‰лемінен келген о д_ниеге батырмен бірге Kайтуы тиіс.
JазаKтардыS да батыр немесе ат иесі ™лгенде, мініп ж_рген атын тaлдап, кейін асына союы да осы ежелгі т_сініктіS KалдыCы.
«Абай жолы» романында Б™жей Kайтыс болCанда , аттары тaлданCанын _зіндіден KарауCа болады:
-Жануар-ай, иеS кетіп, тaл KалдыS Cой, сен бейбаK!- деп , жаKындап келді де к_реS аттыS кекілін шорт кесті.Содан KaйрыCынан алып , уыстап тaрып, д‰л тірсегінен жоCары келтіре , KалыS KaйрыCын да борт- борт кесіп алды.Jара к™к атKа соны істеп, тaлдаCан екі атты барлыK осы ™SірдіS ™зге жылKысынан б™лек т_ске кіргізіп, Kоя берді.Jара тіккен жерде ас берудіS серті айтылды. Мынау тaлданCан екі ат келесі жылCа дейін мінілмейді.Jол тимей семіріп барып, жыл асKан соS иесініS асына сойылады.
Jанатты аттардыS аспан ‰лемімен байланысы KазаKтардыS космонологиялыK мифтерінде де к™рініс тапKан.АспандаCы жaлдыздар бейнесіндегі ТемірKазыKKа екі Kанатты АK боз ат, К™к боз ат байлаулы тaрады-мыс; оларды Жеті JараKшы aрлап алу _шін сол ТемірKазыKты айналып ж_реді екен. Сонымен, Kанатты аттар к™шпелі халыKтыS к™не мифологиясындаCы 3 мыS жылдай бaрын пайда болCан, аспан д_ниесін мекен ететін ,адамCа, мифтік KаkарманCа к™мекші рух т_рінде т_сіріледі деп саналатын к™не мифтік бейне.
Jанатты ат суреті киелі мифтік бейне ретінде к™не замандарда заттыS бетіне, киім ‰шекейлеріне салынCан. ОныS тaраKты сыртKы сипаты, ішкі м‰ні сол к™не заманда KалыптасKан д‰ст_рлі д_ниетанымда, мифтік сипаттаCы ертегілерде , KаkармандыK эпосында к™мекші рухтары-Kанатты аттар бейнесі ХХ Cасырда дейін саKталып келеді.

JолданылCан ‰дебиет:
1.Ж.Аупбаев «Ер Kанаты», «Jайнар»,1987
2.J.Ахметжан «Бейнелеу ™нері мен фольклорлыK деректер бойынша», «Егемен JазаKстан», 2004 жыл 28 шілде
3.М.€уезов «Абай жолы», «Шытырманда» б™лімі
4.С.Ж_нісов «АKан сері» романы



15