Ерлікті? ар?ауы, елдікті? бастауы (?аза? Ханды?ыны? 550 жылды?ына орай)
Ерліктің арқауы, елдіктің бастауы
(Қазақ хандығының 550 жылдығына орай)
Қазақ... Бұл ұғымның ауқымы өте зор, әрі қуатты. Себебі осы қазақ елі, қазақ жерінің тарихы өте тереңде жатыр. Қазақ, қазақ болып құрыла салған жоқ. Қазақ халқын бір тудың астына біріктіріп, ел болып қалыптастырған Керей мен Жәнібек хандар еді. Қазақ хандығы — бүгінгі Қазақстан Республикасы мен көрші аймақтардың территориясында 1465-1847 жылдар аралығында құрылған мемлекет. Қазақ хандығы Еділден Жайыққа дейінгі территорияны, Сырдария мен Амудария өзендерінің аралығын, Хорасан жерін қамтыған. Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымы дала демократиясына негізделген монархияға негізделген. Мемлекет басшысы - хандар саяси білік жүргізетін. Олар төре тұқымынан шыққан сұлтандар арасындағы таңдау негізінде сайланатын. Бірақ та сол кездің өзінде бір орталыққа бағынған мемлекет бола алмады. Қазақтардың өзі ұлыстарға бөлініп кеткен еді. Ең алғаш Қазақ хандығын Керей басқарды. Содан Жәнібек. Әрине, егер Керей мен Жәнібек сұлтандар мен хан болуды көздеген қазақ халқы болмағанда, қазақ хандық бола алар ма еді? Қазақта, «Қасым ханнның – Қасқа жолы, Есім ханның – Ескі жолы» деп айтып жатады. «Қасым ханның қасқа жолы» деген әдет-ғұрып ережелері негізінде қазақ заңдары жасалынды. Есім ханның билігі тұсында (1598-1645) халық жадында «Есім салған ескі жол» деген атпен қалған әдет-ғұрып нормаларын қалыптастырған конституциялық құжат болған еді. Мұны «Есімнің заңы» деп ұққан жөн. Бірақ оның көктен алынбағанын, өз заманының орайы мен талабына қарай Есім хан мен оның кеңесшілері өңдеп, толықтырған баяғы «Қасым салған қасқа жолдың» бір нұсқасы екенін де естен шығармаған абзал. Түптеп келгенде, «Есім салған ескі жол» деген сөздің мәні де, Есім ханның тұсында жасалған даналық заңдарға байланысты айтылған. Қоныс-тұраққа, мал-мүлікке, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа қатысты туындайтын дау-шардың шешімдері осы кезде сараланды.
Қазақта хандар көп. Хандардың да атқарған үлкен-үлкен ауқымды істері де көп. Негізі қазақтың қай ханы да жаман басқарған емес. Өздерінің заңдары мен тәртіптері, ұлыстарды басқару жүйелері болды. Бірақ Орыс үкіметінің қысымынан қазақ халқы өте көп зардап шекті. Қазақ хандығында ерекше атап айтарылқтай, әрі осы жүздерді біріктіре алған хан ол – Абылай. Абылай хан биілік құрған заман, қазақ халқы үшін өте жақсы болды. Бір шетінен орыс патшалығы, бір шетінен жоңғарлар мен қалмақтар. Бірақ Абылай хан бәрін, айласымен, көрегендігімен жеңе білді. Сол кезде үш жүзден шыққан, ең атақты үш би – Төле, Әйтеке, Қазыбек билер Абылайға қолдау білдіріп, ел қамын жеген еді. Үш жүздің билері, атақты, жыршы-жыраулар мен сұлтандар осы Абылай ханның тұсында «Жеті Жарғыны» жасады. Атақты Бұқар жырау да, елдің сол кездегі мұң-мұқтажын Абылай ханға айтып, кемшіліктерін түзетіп отырған еді. Абылай ханның тұсындағы Қазақ хандығы қуатты, мығым болды. Жоңғар әскерінің жеңілген тұсы сол Абылай ханның тұсы. Қазақ хандығының ең соңғы ханы – Кенесары хан. Жалпы Қазақ хандығын басқарған қай хан тұсы болса, қазақтар өздерінің мықты екенін әлемге таныта білді. Сол жылдардан бері қаратай да, бастан кешкен зобалдарымыз аз емес. 1723 жылдардағы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама», 1932 жылдардағы қолдан жасалған аштық, 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы, бергі 1986 жылғы жастарымыздың көтерілісі.
1723 жылы ерте көктемде жоңғарлар қазақ жеріне соғысуға келді. Шуна Дабо деген қалмақ басқарған бұл шайқас екі бағытта жүруі тиіс еді. Бірінші бағыт Қаратауды басып өтіп, Шу мен Талас өзендеріне шығу болса, екінші бағыт қазақтарға соққы беріп, Шыршық өзеніне жету болатын. Бұл жоспарды іске асыру үшін әскерлер жеті топқа бөлініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі Балқаш көліне құятын төрт өзеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың ірі қолбасшысы Амурсана басқарған 70 мың адамнан тұратын екінші бір тобы Іле өзені бойына, Кеген өзенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс жағындағы Кетпен тауы баурайына орналасты. Бейғам отырған қазақтар аямай қырылды. Жоңғарлар Жетісуды, Ұлы жүзді қырып-жойып, Орта жүз, Кіші жүз жеріне де жетті. Халық басы ауған жаққа шұбырды. Ұлы Жүз бен Орта Жүздің қазақтары Самарқан мен Ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз қазағы хиуа мен Бұхараға ағылды. Босқындардың біразы Сырдың сол жағындағы Алакөл маңына топтасты. Халық бұл кезеңді «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп атады. «Елім-ай» деген ән туды.
1932 жылғы аштық жылдары елімізде 1млн.-ға жуық қазақтар аштықтан қырылды. Әрине, бұл аштық Ресей Империясының қолдан жасаған аштығы еді. Сол кездегі босып кеткен халықтың жағдайы өте нашар еді. Бірақ осы аштықтан да өткен халқымызды екінші дүниежүзілік соғыстың сұм жылдары күтіп тұрған еді. 1941 жылы Фашистік Германияның Ресей Империясына қарсы бастаған соғысына қазақ жерінен де миллионға жуық бауырларымыз аттанды. Солардың көбісі майдан даласында опат болса, кейбірі елімізге аман оралды. Немістерге атылған он оқтың тоғызы, осы Қазақстанда жасалды. Соғыс жылдарында да, жас балалар мен әйелдер тылда еңбек етіп, майданға астық, қару-жарақтар мен керекті жабдықтар аттандырып отырды. Биыл мінеки, осы Ұлы Отан соғысының аяқталғанына 70 жыл толып отыр.
Қазақтан шыққан ақындар, жыраулар, атақты ғалымдар, күйші-сазгерлер өте көп. Бір Абай атамыздың өзі, әлемді мойындатып кетті. Қазақтан шыққан тұңғыш ғалым, географ Шоқан Шыңғысұлы да, қазақ даласын зерттеуге, ашылмаған сырлары мен құпияларын ашып, елімізге көп еңбегін сіңірді. Бұқар, Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет жыраулар ел бірлігі мен тыныштығын жырлады. Жамбыл Жабаев атамыз да, Ұлы Отан соғысы жылдарында майдангерлерге рухты
өлеңдерімен демеу болып отырды. Жамбыл атамыз ХХ ғасырдың Гомері атанды.
Айта берсек, қазақтан шыққан өте көп жазушы-ақындарымыз бар. Олардың бәрінің жырлағаны ел бірлігі, ел тыныштығы болды.
Қазір ХХІ ғасыр. Қазірде Қазақ хандығы болып құрылған қазақ елі, әлем таныған Қазақстан. Қазақстан егер де Қазақ хандығы болып құрылып, сол кездегі батыр бабаларымыз жерін қорғап қалмағанда Қазақстан болар ма едік. бәлкім? Қазақстанның Тәуелсіз болуына 1986 жылғы жастар көтерлісінің де әсері бар. 1991 жылы өз Тәуелсіздігімізді жарияладық. Қазір өз Туымыз, Елтаңба, Әнұранымыз бар. Елбасы – Нұрсұлтан Назарбаев болып сайланды. Қазақстан қазірде көпұлтты ел. 150-ге жуық ұлт пен ұлыс мекендеген киелі өлкеде тату-тәтті күн кешудеміз.Қазір Тәуелсіздігімізге торқалы 23 жыл толды. 23 жыл ішінде атқарған ауқымды істеріміз көп. 1998 жылы Елбасының жарлығымен астанамыз Ақмолаға көшіріліп, жас қала Астана қаласы тұрғызылды. 2010 жылы ОБСЕ-ге төраға, 2011 жылы Астана мен Алматы қаласында Азияда ойындарын, 2012 жылы Ислам конференциясы ұйымына төраға болдық. Елбасының сындарлы саясатының жемісі - дамыған 50 елдің қатарына қосылдық. Қазір Қазақстан 2050 стратегиясы мен «Нұрлы жол- Болашаққа бастар жол» атты Нұрсұлтан атамыздың стратегиялары бойынша ең дамыған 30 елдің қатырына қосылуға ұмтылыс жасаудамыз. Биыл еліміз үшін өте жақсы жыл. Себебі биыл: Қазақ хандығына 550 жыл, Ұлы Жеңіске 70 жыл, Конституциямызға 20 жыл, Қазақстан халқы Ассамблеясына 20 жыл толып отыр. Сонымен қатар, бірлігімізді нығымдап, елімізді алға бастар Президентімізді 26 сәуір күні сайлаймыз. Бұл жеңістер мен жетістіктердің бәрі сонау Қазақ хандығы мен қазіргі қазақтардың жұмыла жасаған, Тәуелсіздікті аңсаған еліміздің жетістігі. Тәуелсіздігіміз МӘҢГІЛІК болсын. Биылғы болар торқалы тойларымыз құтты болсын!
Байтұрбай Орынбасар
АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАЛҒАН