Статья Литературное творчество П.Доронина, его вклад в изучении истории Коми края, культуры и народа коми.

Павел Григорьевич Доронин чужліс 1904-ӧд вося тӧв шӧр 25-ӧд лунӧ Пожӧг вожса Проньдор сиктын гӧль крестьянин семьяын. Детинка велӧдчис сиктса школаын, а бӧрынджык и Гамса учительскӧй школаын. Гамса школа помалӧм бӧрын Павел Доронин ветліс Яренскӧ курсъяс вылӧ, а сэсся воис Усть – Сысольскӧ, пырис велӧдчыны Народнӧй образование Институтӧ. Морт ичӧтсянь кутіс радейтны книга, кыдз шуласны лукйысьны на пӧвстын, корсьны мыйкӧ выльӧс, мукӧдӧн тӧдлытӧмӧс. А кор морт кужӧмӧн корсьысьӧ, писькӧдчӧ, сійӧ мыйкӧ век нин аддзас, тӧдмалас.
1924-ӧд воӧ нин «Коми му» журналын Павел Доронин йӧзӧдіс «Прокопьевскӧй вӧлӧсьтса крестьяналӧн оласногын важлӧн колясъяс» научнӧй статья. Педтехникумсӧ помалӧм бӧрын том велӧдысь уджавліс школаясын да Сыктывкарса индустриальнӧй техникумын. Ӧти во велӧдчис Москваса университетын историко-этнографическӧй факультетын.
Гижны П.Доронин босьтчӧ 1920-ӧд воӧ Сыктывкарса народнӧй институтын велӧдчигӧн на. А медводдза кывбурсӧ вӧлі йӧзӧдӧма 1927-ӧд воӧ «Ордым» журналын. 1930-ӧд вояссянь Павел Григорьевич гижӧ висьтъяс.
А выльлань зільӧмыс сылӧн некор эз куслы. Сійӧ лоис мортӧн, коді медводзӧн аддзис да восьтіс ки помысь гижӧм Вычегодско-Вымскӧй летопись. Тайӧ аддзӧмторсӧ зэв вылӧ донъялісны уна ученӧй.
1930-ӧд восянь Павел Григорьевич Доронин уджаліс Коми Госиздатын, редактируйтіс велӧдчан небӧгъяс да челядьлы лыддьӧм вылӧ литература. Тайӧ сьӧкыд кадас эз ставыс вӧв лючки-ладнӧ: 1935 –ӧд воӧ сійӧ лӧсьӧдіс коми литература историяысь программа и сэтчӧ пыртіс йӧз муын олысь висьтъяс. Таысь том редакторӧс ёнакодь видісны-войписны.
Но сійӧ эз шыбит научнӧй уджсӧ, ылі сиктъясысь чукӧртіс фольклор: гижаліс коми йӧзкостса сьыланкывъяс, мойдъяс, бӧрдӧдчанкывъяс, а сэсся найӧс вӧлі йӧзӧдӧма торъя небӧгъясын: «Коми мойдъяс да йӧзкостса сьыланкывъяс» (1937), «Важся мойдъяс да йӧзкостса сьыланкывъяс» (1938), «Коми йӧзлӧн фольклор» (1939).
30-ӧд воясӧ Павел Доронин зіля чукӧртіс быд сикас материал коми история, коми кыв, литература, этнография, археология кузя.
Медводдза гижӧдъясӧн литератураын П.Доронинлӧн вӧліны 20-ӧд воясӧ на тэчӧм кывбуръяс: «Войпукӧм» (1927), «Кӧр» (1928) да мукӧд, а сэсся 30-ӧд воясӧ нин – «Олӧм» (1931), «Выльмӧ» (1931) да мукӧд. Тайӧ кывбуръясыс югыдӧсь-сӧдзӧсь, йиджтысьӧмаӧсь муслунӧн выльмысь Коми му дорӧ.
Творческӧя быдмӧмын аслыссикас тшупӧдӧн вӧлі и коми вылӧ нималана гижӧдъяс вуджӧдӧм. Павел Доронин комиӧдіс Александр Сергеевич Пушкинлысь «Поп да сылӧн уджалысь Балда йылысь мойд», « Зарни петук йылысь мойд», Николай Некрасовлысь кывбуръяс, Михаил Шолоховлысь «Лэптӧм эжа» романысь медводдза небӧгъяссӧ. Коми историяӧн да этнографияӧн «висьӧмысь» зэв бура тӧдчис П.Доронинлӧн медводдза висьтъясас, да торъя нин сэк, кор серниыс мунӧ важ олӧм йылысь. Ӧта-мӧдыскӧд йитчӧмаӧсь теманас «Вотчина юклӧм» (1931) да «Рӧзӧренньӧ» (1931) висьтъяс. Кыкнан висьтсьыс аддзам нартитӧмӧн личкӧм йӧзӧс, кодъяслӧн олӧмын чужӧны чорыд вензьӧмъяс да мукӧд нелючки. Автор кужӧ некымын кывйӧн стӧча висьтавны морт йылысь, восьтыны сылысь пытшкӧсса олӧмсӧ. Тайӧ кык висьтас сӧстӧм да озыр коми кыв.
Уна пӧлӧс сиктса войтырлысь – гӧльяслысь, озыръяслысь, шӧркодя олысьяслысь – лун-войсӧ туялӧмыс дасьтіс Павел Доронинӧс «Парма сьӧлӧмын» роман гижиг кежлӧ, ӧд тайӧ висьтъясас гижысьлы коланаыс уна нин тыдовтчис.
Павел Григорьевич Доронин петкӧдліс асьсӧ и вӧр-ва зэв кужӧмӧн серпасалысьӧн. Тайӧ серпасъясыс лӧсьыда йитчӧны висьталӧмыскӧд, ловзьӧдӧны да сӧстӧммӧдӧны гижӧдлысь поэтическӧй сынӧдсӧ. Со кыдзи авторыс серпасалӧ арся поводдя: «Арланьӧ поводдя прамӧя катовтіс, сӧмын кузь зэръяс эз на тай талявны. Сук кымӧр зумыша вильшасис, повзьӧдчис вывланьын, но тӧв ради поводдя эз вермы вежсьыны регыдӧн». Татшӧм пейзажъяслӧн эстетическӧй тӧдчанлуныс вель ыджыд: и нормӧдӧ, и пальӧдӧ, и тшӧктӧ мӧвпавны.
Павел Доронин гижигас вӧдитчӧ уна приёмӧн, серпасалӧ петкӧдан олӧмсӧ уна рӧмӧн. Серам кындзи пыртӧ гижӧдас метафораяс, йӧзкостса шусьӧгъяс да эпитетъяс.
Джуджыд психологизмӧн пасйӧма П.Доронинлӧн «Кык патрон» висьт (1932). Тані позьтӧм гӧрӧдӧ йитӧма-кӧрталӧма куим образ: бать-коммунист, мещанка-мам и налӧн пи – томиник зонка Сеня. Писькӧс вежӧра да пельк варовлуна детинка майшасьӧ Правда да Кривда костын: «верстӧ йӧз ӧти ног сёрнитӧны, кӧсйысьӧны, а делӧӧн скӧнь мӧд ногӧн вӧчӧны».
Павел Доронин медводдзаӧн босьтчис писькӧдны туйсӧ коми романлы. Но эз кокни вӧв медводдза романлӧн кыдзи жанрлӧн литератураӧ «овмӧдчӧмыс». 1936-ӧд воӧ сійӧ «Ударник» журналлӧн некымын номерын йӧзӧдіс «Парма сьӧлӧмын» романлысь медводдза юкӧнсӧ. Ачыс автор нимтіс йӧзӧданторсӧ повесьтӧн. «Вӧрлэдзысь» газетын 1936-ӧд вося кӧч тӧлысь 25-ӧд лунся номерын И.Изъюров пасйыліс: «Павел Доронин «Ударникын» заводитіс печатайтны «Парма сьӧлӧмын» роман, коді ыджданас и материалсӧ паськыда сетӧмнас кӧсйӧ лоны коми литератураын медся тӧдчана гижӧдӧн». Татшӧм жӧ психологизмыс, олӧмсӧ джуджыдджыка гӧгӧрвоӧмыс да паськыдджыка петкӧдлӧмыс (кыдзи и «Кык патрон» висьтын) тыдовтчис Павел Григорьевичлӧн «Парма сьӧлӧмын» романын. Тайӧ романас автор кӧсйис петкӧдлыны коми йӧзлысь олӧмсӧ. Но тайӧ мӧвпсӧ П.Г.Доронин эз удит вайӧдны помӧдз, йӧзӧдӧма лои романлысь сӧмын 28 глава. Романас гижсьӧ Печора йылын первой мирӧвӧй война пансьытӧдз на йӧз олӧм йылысь. Павел Григорьевич романас петкӧдлӧ уна пӧлӧс йӧзӧс. Ставныслӧн налӧн асланыс характер. Микол да Елена образъяс пыр Доронин петкӧдлӧ сэкся том йӧзлысь оласногсӧ, сьӧлӧмкылӧмсӧ, кӧсйӧмъяссӧ. Гижӧдас Павел Доронин пыртӧ уна орччӧдӧм,мичкыв, шусьӧг да кывйӧз. Сійӧ кужӧмӧн петкӧдлӧ войвывса вӧр-валысь мичлунсӧ.
Кыдзи жӧ матыстчис коми гижысь тайӧ ыджыд панасланьыс? Колӧ шуны, мый эз нем выччысьтӧг.
Ыджыд пай П.Доронин колис коми йӧзкостса творчество тӧдмалӧмын да чукӧртӧмын. 20-ӧд воясӧ на Павел Григорьевич Доронин босьтчис чукӧртны йӧзкостса мойдъяс, сьыланкывъяс, преданиеяс. Сэк жӧ сійӧ мудзлытӧг, коставлытӧг чукӧртіс материал эз сӧмын кольӧм нэмъясса история кузя, но и гражданскӧй война кадся документъяс. Талун на учёнӧйяс вылӧ донъялӧны коми фольклор йылысь сылысь статьяяссӧ да книгаяссӧ.
Документъяс корсьӧм-туялӧм кындзи, гижысь уна во чӧж письмӧасис вӧвлӧм партизанъяскӧд да налӧн рӧдвужкӧд, ачыс волывліс сэтчӧ,кӧні гражданскӧй война кадӧ мунлывлісны тышъяс. И сэки сылӧн чужис мӧвп гижны Коми муын гражданскӧй война йылысь роман. Тайӧ мог йывсьыс ачыс Доронин казьтывліс: « Ме чукӧрті материал, медым гижны эпопея Коми крайын гражданскӧй война кад йылысь. Чукӧрмис 2000 сайӧ документ – первоисточникъяс да копияяс, и аслым тӧдлытӧг ме лои историкӧн да библиографӧн Коми крайын Октябрскӧй революция да гражданскӧй война история кузя».
Роч гижысь-историк С.Залыгин чайтӧм серти, документъяс дорӧ шыӧдчигӧн литература туялӧ олӧмсӧ история боксянь да сы вӧсна матысмӧ наукалань. Та боксянь позьӧ шуны, мый коми гижысь Павел Доронинлӧн творческӧй, художественнӧй мӧвпалӧмыс вӧлі наука подула.
«Парма сьӧлӧмын» романын историяыс петкӧдчӧ кыдзи сюжет элемент, югзьӧдӧ аслыссикас рӧмӧн геройяслысь характеръяссӧ. Романлысь вужъяссӧ автор лэдзӧ пыдӧ, ХYII нэмӧ. Мыйла гижысь урчитіс буретш тайӧ восӧ? Гижысь тӧдіс, мый тайӧ кадас Коми муӧ вӧлі ыстӧма 400 гӧгӧр политссыльнӧйӧс, а найӧ унатор вылӧ восьтісны синсӧ коми йӧзлысь. Медся ыджыд места сетӧма «Парма сьӧлӧмын» романын коми сиктлысь олӧмсӧ петкӧдлӧмлы: историческӧй, социальнӧй, бытӧвӧй серпасъяс озырмӧдӧны гижӧдсӧ. Павел Доронин аслас романас восьтӧ уна йӧза сценаяс: крестьяналӧн тышыс абу кокни, кӧть эськӧ найӧ унджыкӧнӧсь, но найӧс пӧръясьысьясыс вывті нин мудерӧсь да наянӧсь.
Романлӧн сюжетно-композиционнӧй сюрӧсыс топыда йитчӧ фольклоркӧд, и тайӧ отсалӧ пыдісяньджык восьтыны романлысь национальнӧй аслыспӧлӧслунсӧ. Гижӧдас абу этша важ преданиеяс, сьыланкывъяс, шусьӧгъяс. Автор серти, налӧн могыс – отсавны бурджыка восьтны йӧзлысь мывкыдлунсӧ, сюсьлунсӧ, талантсӧ, мичлунсӧ, смеллунсӧ. Мича да мыла потандорса сьыланкыв сьылӧ Павел гӧтыр.
Фольклор тӧдчӧ и йӧз шмонитӧмын, кор чукӧртчисны тӧчила из гӧра вӧсна скод вылӧ (Маркеллӧн йӧз пӧвстын русско-японскӧй война дырйи аскӧдыс вӧвлӧмторъяс йылысь висьтасьӧмын).
Фольклорлысь тӧдчанлунсӧ зэв стӧча индіс сійӧс туялысь профессор А.К.Микушев: «В.Юхнинлы да П.Доронинлы фольклор лоис национальнӧй характер восьтӧмын медшӧр панасӧн».
Павел Доронинлӧн коми морт олӧ вӧр-ва пытшкын, юяс да тыяс пытшкын, нюръяс да егыръяс костын. И вӧр-ваыд сылы чужан сикт кодь жӧ гӧгорвоана да ас. Вӧр-ва некор оз овлы повзьӧдчысьӧн да сылы паныд сувтысьӧн. Весиг мӧдарӧ: сэтшӧм топыд экономическӧй да эстетическӧй гӧрӧдъясӧн сійӧ йитчӧма вӧр-вакӧд, мый дзик веськыд лоӧ коми мортӧс «парма мортӧн» нимтӧмыс.
П.Доронинлӧн вӧр-ва серпасъяс сэтшӧм пыдӧ йиджтысьӧма поэзияыс, лиризмыс, мый ӧткымын серпасъяс чайтан кывбура гижӧдӧн. Чужан му дорӧ со кутшӧм пӧсь муслун да сӧдз мӧвпъяс вайӧ садьмысь асыв: «еджыд шапкаа асъя шонді ӧзъян югӧръяснас койыштіс, тулыслӧн номсасян ывла выв пыркнитіс асъя унзильсӧ и долыда шыасис медводдза шыясӧн, шонділӧн медводдза югӧръясыс зарниӧн пуксисны ….да, дзирдалан кӧчьясӧн ышмӧмӧн, ӧзтісны лунъя югыдӧн чӧв-лӧнь керка пытшкӧссӧ».
Чужан вӧр-васӧ гижысь серпасалӧ радейтӧмӧн да югыд рӧмъясӧн, а коми мортлысь оланногсӧ этнография боксянь стӧча, ставсӧ бура тӧдӧмӧн.
Художествоа произведениеяс гижысь Павел Григорьевич Доронин вӧлі и зэв тӧлка-сяма литературнӧй критикӧн да литературоведӧн. Ыджыд пай сійӧ пуктіс медводдза коми поэт Иван Куратовлысь олӧмсӧ да творчествосӧ видлалӧмӧ. Войнаӧдз на(1939) роч да коми кывъяс вылын сійӧ йӧзӧдіс «И.А.Куратовлӧн творчество» небӧг да уна статья.
Павел Григорьевич бура тӧдіс эз сӧмын коми литературалысь историясӧ, но пыдісянь велӧдіс – туяліс и аслас олан кадся коми висьтъяс, повесьтъяс, романъяс.
Историк П.Доронин восьтіс унатор коми йӧзлӧн олӧмысь, Комиын XIX нэм шӧрын коми крестьяналӧн шызьӧмъяс да войвылын гражданскӧй война история йылысь сылӧн статьяясыс наука боксянь кутӧны ыджыд тӧдчанлун.
Коми йӧз Павел Григорьевич Доронинӧс тӧдӧны тшӧтш кыдз литературовед-критикӧс, коми йӧзлысь история бура тӧдысьӧс, коми фольклор чукӧртысьӧс.
Ошмӧс:
Коми литература: 10-ӧд класслы велӧдчан небӧг. – Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2001. 26-39 листбокКоми литература: 9-ӧд класслы велӧдчан да лыддьысян небӧг. Выльмӧдӧм коймӧд петас. – Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2003. – 337-338 листбок.