Программа элективного курса Памятники бурятской литературы (10класс)

Буряадай тїїхэ бэшэгїїд
(10-дахи классай їзэхэ вариативна программа)
Тайлбари бэшэг
Буряад арад нэгэ уг изагууртай монгол угсатанайнгаа тїїхэ, соёл болбосорол, уран зохёол г.м. асуудалнуудаар нягта холбоотой бай ан гээшэ.
Хараад їзэхэдэ, эртэ урда саг аа эхи аба ан тїїхэтэй манай монгол буряад угсаатанай литература нилээд баян гээшэ. Тэрэнэй алтан абдарта арадай аман зохёолой асари ехэ баялиг, буддын шажантай сугтаа шэлжэн оро он санскрит, тїбэд, хуушан монгол хэлэнїїд дээрэ бэшээтэй Зїїн зїгэй арадуудай литература болон гїн ухаан, медицинэ, соёл болбосорол, ё о заншал, архитектура, зураг г.м. оронхой.
холбоотой зохёолнууд ороно. Тїб Азиин, Энэдхэг, Тїбэд, Хитад оронуудай соёлой, уран зохёолой, ё о заншалай, гїн ухаанай баялигые монголшууд єєрын болгожо аба ан юм.
Їндэ эн буряад литературын урган албархада, арадай аман зохёол, буддын шажанай найруулганууд, тїїхын, угай болон замай бэшэгїїд г.м. бїтээлнїїд айхабтар ехэ нїлєє їзїїл эн юм.
Урда саг аа хойшо мїнєє їе болотор дамжан ерэ эн монгол угсаатанайнгаа тїїхэ бэшэгїїдые, ургаал заабаринуудые, замай тэмдэглэлнїїдые, буряадай тїрїїшын эрдэмтэдэй намтар, ажал хїдэлмэринїїдые ургуулида їзэлгэ тон шухала болоод байна. Тиимэ ээ педагогикын эрдэмэй доктор, профессор В.Б.Махатовай ба Х.Г. Цыденовагай зохёон бїридхэ эн “Алтан гада ан” гэ эн хубисхалай урда тээхи буряад уран зохёолой дээжэ ээ хэ эгїїдэй согсолбори баримталан, 10-дахи классай урагшадай їзэхэ “Буряадай тїїхэ бэшэгїїд” гэ эн программа зохёогдобо.
Буряадай тїїхэ бэшэгїїдые шудалан їзэлгын гол зорилгонууд:
хїн тїрэлтэнэй ажабайдалда, хїгжэлтэдэ айхабтар ехэ їїргэ дїїргэнэ ба удха шанартай гэжэ ойлгуулха
буряад угсаатанай ба бэшэшье арадуудай соёлой, уран зохёолой,ё о заншалай, гїн ухаанай баялигые ойлгожо абалгын, шэнжэлэлгын тусгаар арга болоно гэжэ ойлгуулха
урагшадые уран зохёол уншаха дуратай, тайлбарилдаг шадабаритай болгохо
гоё айханиие наринаар ойлгодог мэдэрэлтэй, буряад сэдьхэлтэй хїнїїдые хїмїїжїїлхэ
оршон тойрониие, ажабайдал ба искусство зїбєєр сэгнэжэ ургаха
аман ба бэшэмэл хэлэлгэдэ ургаха, тэрэниие хїгжєєхэ
Тус программада табигда ан зорилгонуудые хїсэдєєр бэелїїлхын тула литература заалгада хэрэглэгдэдэг онол аргануудые зохёохы шанартайгаар нарижуулан айжаруулха, уралсалай гол тїхэл болохо хэшээлэй хажуугаар лекци, семинар, хєєрэлдєєнїїдые, практикум, консультаци г.м. хэрэглэлсэхэ байна.
Хэшээлнїїдтэ урагшадай аман ба бэшэмэл хэлэ хїгжєєлгэдэ тусгаар саг хараалагданхай. Эдэ хїдэлмэринїїдэй урда тээ заатагїй бэлэдхэлэй хїдэлмэринїїд їнгэргэгдэхэ ё отой. Эндэ буряад хэлэ їзэлгэдэ бїрилдїїлэгдэ эн урагшадай мэдэсэ, шадабари, дадалда багша тїшэглэхэ байна. »урагшадай хэлэ хїгжєєлгые дээшэлїїлхын тула олон янзын хїдэлмэринїїдые хэрэглэлгэ шухала (найруулга нуудые ба элидхэлнїїдые бэшэлгэ, шэнжэлэлгын хїдэлмэринїїдые їнгэргэлгэ).
13 LINK Word.Document.8 "C:\\Documents and Settings\\User\\Мои документы\\Буряадай туухэ бэшэгууд-программа.doc" OLE_LINK1 \a \r \* MERGEFORMAT 14“Алтан 15гада ан” гэ эн хрестоматида оруулагда ан “Оюун тїлхюур”, “Монголой нюуса тобшо”, “Аржа Буржа хаан”, “Шэдитэ хїїр”, “Аршаанай ду ал”, “Бэлиг-їїн толи” болон бусад зохёолнууд соо Тїб Азиин арадуудай оюун бэлиг, гїн ухаан, нигїїлэсхы сэдьхэл, соёл болбосорол харуулагдана.
Энэ дурадха ан ном уншахадаа, мїнєє їеын урагшад суута Нагарджунын бїтээлэй оршуулгануудтай, бїхы дэлхэйдэ мэдээжэ боло он “Монголой нюуса тобшо” зохёолтой, мянган жэлэй хїн гэжэ тоологдо он Чингис хаанай заабаринуудтай, XIII зуун жэлдэ ажа уу ан суута тїбэд лама Сажа бандида Гунгаажалцанай зохёолнуудай оршуулгануудтай, тїїхын, угай бэшэгїїдтэй, XIX – XX зуун жэлнїїдэй їедэ ажа уу ан зарим элитэ буряад эрдэмтэ ламанар – зохёолшод Р. Номтоевой, Э.-Х. Галшиевай зохёолнуудтай, мэдээжэ буряад аяншалагшадай замай тэмдэглэлнїїдтэй болон эрдэмтэдэй шэнжэлэлгын статьянуудтай танилсаха аргатай болоно.
»урагшад тїрэл угсаатанайнгаа уран зохёолой баялигтай танилсажа, мэдэсэеэ їргэдхэжэ, ухаан бодолоо хїгжєєжэ, арадайнгаа ё о заншалнуудые, сэсэн ургаалнуудые гїнзэгыгєєр ойлгожо, тїрїї їзэл бодолтой, нигїїлэсхы сэдьхэлтэй ба айн болон муу їйлэнїїдые илгажа, мїнєє їеын оршон байдалда зїб мїрєєр хїмїїжэхэ хэрэгтэнь нїлєєлжэ, хїнїїдэй холбоо харилсаанда хэрэглэжэ урахадань ту атай байха гэжэ хараалагдана.



Темэнїїд

Саг

Хубисхалай урда тээхи буряад уран зохёол
Урданай зохёолнуудай жанрнууд: арадай аман зохёолой
буулгабаринууд, угай бэшэгїїд, ургаалнууд, замай бэшэгїїд тухай оролто хєєрэлдєєн

1

Оюун тїлхюур
“Оюун тїлхюур” (Чингис хаанай заабаринууд) –шїлэглэмэл ургаалай зохёол
»ургаалнуудай хїмїїжїїлгын маяг: ажабайдалда хэрэгтэй зїбшєєлнїїд, дїримїїд, ё о гуримууд, заабаринууд, бэеэ абажа ябаха заршамууд
2


Сажа бандида Гунгаажалцан. “Сайн їгэтэ эрдэниин сан субашид”
Сажа бандида Гунгаажалцан – мэдээжэ эрдэмтэн, гїрэнэй ухаатай ажал ябуулагша
“Сайн їгэтэ эрдэниин сан субашид аа” – онсо ухаан бодолтой ба тїхэл маягтай аад, ялас гэмэ мэргэн тобшо байгуулгатай ургаалнууд
Субашидай тайлбари “Шандаманиин тїлхюур”
3

Ринчен Номтоев. “Аршаанай ду ал”
Ринчен Номтоев – элитэ уран зохёолшо, эрдэмтэ лама, багша, оршуулагша
“Аршаанай ду ал” – тайлбари зохёол
3

Эрдэни-Хайбзуун Галшиев.” Бэлиг-їїн толи”
Э.-Х. Галшиевай – бэлигтэй эрдэмтэ лама, хубисхалай урда тээхи уран зохёолшо
“Бэлиг-їїн толи” –буряад уран зохёолой дээжэ, хїнэй ябадалые тодорхойл он зохёол
»ургаал заабаринуудай удха шанар
»ургаалнуудай байгуулга, хэлэн, уран арганууд
4

“Аржа Буржа хаан”
“Аржа Буржа хаан” – оюун бэлигэй ду ал. Энэдхэг ба монгол їндэ эниинь. Арадай аман зохёол ба бэшэмэл зохёолнууд.
Сурия Бадиин тїїхэ
Шалуугай аяншалга
Шалуугай гэрлэлгэ
3

“Шэдитэ хїїр”
“Шэдитэ хїїр”. Їльгэрнїїдэй байгуулга
Шубуун дэгэлтэ
Хэнтэг їбгэн ба гэнэн хїгшэн
Арсалан арлаг хоёр


3

“Монголой нюуса тобшо”
“Монголой нюуса тобшо” – бїхы дэлхэйн арадуудай баялиг – бїтээл. Зохёолой тїїхэтэ їндэ эн.
“Монголой нюуса тобшо” – тїїхын зохёол. Чингис хаанай намтар. Та архай монгол отогуудаа нэгэдїїлжэ, Монгол гїрэн тогтоо ониинь
“Монголой нюуса тобшо” – їндэ эн уран айханай зохёол ба аман зохёол (хєєрєєнїїд, їльгэрнїїд, домогууд, урданай сэсэн мэргэн їгэнїїд г.м.)

5

Вандан Юмсунов. “Эрдэмтэ соохор моритой Эрилтэй хаан”
Вандан Юмсунов -хубисхалай урдахи їеын бэлигтэй зохёолшо, тїїхэ бэшэгшэ
“Эрдэмтэ соохор моритой Эрилтэй хаан” – амгалан байдал ба зол жаргал дэмжэ эн зохёол. Аман зохёолтой холбоонь.
Эрдэмтэ соохор мориной шэдитэ їїргэ
Алтан Шаа Мїнгэн Шаа хоёрой дїрэнїїд
3

Бата – Далай Очиров. “Їнэнэй мїр”
Б.-Д. Очиров – олониитын ажал ябуулагша, тїрэл арадаа гэгээрїїлэгшэ, оршуулагша
“Їнэнэй мїр” – їнэн сэхэ ябадалай заабари заршамуудые, ё о заншалнуудые, оюун бодолой дээжые согсол он зохёол
3

Холбоо хэлэлгэ хїгжєєлгэ
4

Дїн хамта
34




































Хэрэглэгдэ эн литература
Буряад ургуулиин программанууд. 5-11 классууд - Улаан-Їдэ, 1994
Аюрзанайн А.А., Хамаганов В.Ж.
Тїрэлхи хэлэнэй багшанарта ту аламжа. – Улаан-Їдэ, 1975
“Буряадай залуушуул” – 1989, майн 20, 27
Очиров Б.-Д. Їнэнэй мїр. – “Буряад їнэн”, 1994, майн 17-20,27; июниин 1-3,8
Дугаров С.Г. Деятели просвещения Бурятии. – Улаан- Їдэ, 1973
Номтоев Р.Аршаанай ду ал.– “Буряад їнэн”, 1995, октябриин 19-20, декабриин 10-11; 1996, январиин 10-11
Монголой нюуса тобшо. Ч.-Р. Намжиловай оршуулга – Улаан –Їдэ, 1990
Гылыков М. Домогто оро он дооромбо. - “Буряад їнэн”, 1995, январиин 27
Самандабадрын сагаар ан намтар. – “Буряадай залуушуул”, 1989, мартын 11
РАН Библиографический словарь репресированных писателей Бурятии - Улаан –Їдэ, 1996
Галшиев Э.-Х. Бэлигэй толи. - Улаан –Їдэ, 1993
Хамаганов В.Ж. Уран зохёолнуудые 4-7 классудта їзэлгэ. - Улаан –Їдэ, 1981
Цыденжапов Ш.-Н. Мїнхэ тэнгэриин заяагаар. - Улаан –Їдэ, 1992
Цыденжапов Ш.-Н. Тайна Чингисхана. - Улан –Удэ, 1992
Чимитдоржиев Ш.Б., Михайлов Т.Б. Выдающиеся бурятские деятели XVII –нач. XX вв. Выпуск 1. - Улан –Удэ, 1994
Чимитдоржиев Ш.Б. Кто мы – бурят - монголы? – Ассоциация литераторов Бурятии, 1991
Чимитдоржиев Ш.Б. Буряадай тїїхэ бэшэгїїд. - Улаан –Їдэ, 1992
Цырендоржиева Б.-Х. Ж. Хїн болохо бага аа. - Улаан –Їдэ, 2000
Бабуев С.Д., Бальжинимаева Ц.Ц. Буряад зоной урданай уудал байдалай тайлбари толи. – Улаан –Їдэ, Бэлиг, 2004
Махатов В.Б. Буряад уран зохёолой тїїхэ ээ. Урданай найруулганууд. – Улаан-Їдэ, 2000
Махатов В.Б., Цыденова Х.Г. Алтан гада ан. - Улаан –Їдэ, Бэлиг, 2008
Ошорова Н.Б., Ошорова Г.С. Образовательные технологии в развитии познавательной самостоятельности учащихся. – Улан –Удэ, 1999
Ксензова Г.Ю. Инновационные технологии обучения и воспитания школьников