Рабочая программа по родному языку( лезгинскому языку) 1-4 кл

УТВЕРЖДАЮ

Директор школы

__________________

«30» августа 2014 г

Рабочая программа

по лезгинскому языку
и

литературному чтению



Для учащихся начальных

классов дагестанской

национальной школы
2014 г
I-IV КЛАССАР ПАТАЛ ДИДЕД Ч1АЛАН ТАРСАР ГУНИН ГЬАКЪИНДАЙ ГЬАВУРДА ТВАДАЙ ЧАР
Программади дидед ч!алан метлеб, школадин вилик акъваз- навай везифаяр, абур кьилиз акъудунин рекьер тайинарзава.
Сифтегьан классра дидед ч!ал чирунин вилик ихьтин месэлаяр акъвазнава: аялрик гьавурдик кваз, эсер ийидайвал ва бес кьадардин зарблувилелди к!елунин, дуьз кхьинин вердишвилер кутун; аялар ктабдихъ галаз к1валах ийиз вердишарун; аялрин фагьум-фикир авунин алакьунар вилик тухун.
Дидед ч1ал чирунин къайдайри, курсунин вири мана- метлебди к1елзавай аялри мягькем чирвилер ва алакьунар къачунин, масадан куьмек галачиз к1валах авунин ва тарсуна вахт кьенятлувилелди харж авунин, к!елзавай аялриз чирвилер гунин ва тербияламишунин, абур дат1ана вилик тухунин, абурук хъсан хесетар кутунин садвал таъминарда.
Дидед ч1алан программа ихьтин паярикай ибарат я: к1елиз~ кхьиз чирун, классда к1елун, классдилай къеце к!елун, грам- матика ва дуьз кхьин. И паяр вири аялрин ч!ал гегьеншаруниз табиарун лазим я.1'
ЛЕЗГИ Ч1АЛАЙ ПРОГРАММА
I КЛАСС
К1ЕЛИЗ-КХЬИН ЧИРУН ва Ч1АЛ ГЕГЬЕНШАРУН*
К1елиз-кхьиз чирун пуд девирдиз пай жезва: 1) гьазурвилин ва я буквардилай вилик квай; 2) буквардин; 3) буквардилай гуьгьуьнин. Гьар са девирди кьилдин везифаяр тамамарзава.
Буквардилай вилик квай девирди кьуд гьафте ва я са варз вахт кьазва.
И девирда муаллимдин вилик акъвазнавай кьилин везифа аялар к!елиз ва кхьинар ийиз гьазурун я. К1елизни кхьинар ийиз аялар гьазурун патал гьеле буквардилай вилик квай девирда муаллимди аялриз чеб рахазвай ч!ал предложенийрикай, предложенияр гафарикай, гафар слогрикай, слогар сесерикай туьк1уьр хьанвайди чирда. Аялри кьилдин предложенияр, гьвеч1и 3-4 предложенидикай ибарат тир куьруь гьикаяяр туьк1уьрда. И к1валахар ктабда сифте кьиляй ганвай ва я маса шикилрай тухуда. Предложенияр анализ ийидайла, аялри, абура никай ва квекай раханват1а, тайинарда, а предложенияр гафариз чара ийида, гафарин чкаяр (сад лагьай гаф, кьвед лагьайди...) тайинарда. Аялриз гъвеч1и текст предложенийриз, предложенияр гафариз анализ ийиз ва кьилди-кьилдин гафарикай предложенияр, предложенийрикай текст туьк[уьриз чир хьайила, гафар слогриз анализ ийиз чирда. И к1валахни анализдинни синтездин къайдадин бинедал алаз тухуда. Гафара слог- рин кьадар, абурун чка тайинариз чирда. Идалай кьулухъ слогар сесерикай хьанвайди чирунал эляч1да.
И к1валахри гьеле буквардилай вилик квай девирда аялар яб гунин рекьедди гафунин сесср чара ийиз вердишарда.
Буквардилай вилик квай девирда муаллимди аялриз махар ахьайда ва я к1елда, аялар дикъетдалди яб гуз вердишарда. Ахпа махуна никай ва я квекай ихтилат ийизват1а, тайинарда, иштиракзавай ксарикай суьгьбет тухуда.
И девирда муаллимди лугьуз, аялри шиирар, манияр, мис- к!алар чирда. .
Чеб элкъуьрна кьунвай яшайишдихъ галаз танишарунин рекьелди аялриз авай чирвилер, абурун гафарин кьадар, рахунар гегьеншарда. Аялрин чпин уьмуьрдай суьгьбетар тешкилда.
1 ЧIaл гегьеншарун термин рахунар (сивин ва кхьинрин) терминдин чкадал шарт!уналди ишлемишзава.

Буквардилай вилик квай девирда аялар кхьинар ийизни гьа- зурда: партадихъ ацукьунин, ручка къунин, тетрадь дуьз эцигунин къайдаяр чирда. Идахъ галаз сад хьиз, гьарфарин элементар кхьиз чирда, тетрадрин ц1арарихъ галаз танишарда.
К1елиз-кхьиз чирунин девирдиз 120 сят вахт чара авунва. К1елиз-кхьиз аялриз сесерин анализдинни синтездин къайдадин бинедаллаз чирда. Аялри предложенияр гафариз, гафар слогриз, слогар сесериз анализ авунин, слогрикай гафар, гафа- рикай предложенияр туьк1уьрунин, абур к1елунин к1валахар тамамарда. Идахъ галаз сад хьиз, аялри сесер гьарфаралди къалуриз, гьарфарикайни слогрикай гафар туьк1уьриз, абур кхьиз чирда.
Аялриз суалриз жавабар гуз, к1елай махар, гьикаяяр ахъай хъийиз чирда. Вири и к1валахрин нетижада к1елунин йисан эхирда аялрин дикъет, гуьзетунар ва фикир гегъенш жеда.
Аялриз к1елиз-кхьиз чирдай вахтунда абурун фагьум-фикир ва ч1ал гегьеншар авунин к1валахар дат1ана тухун лазим я.
I классда грамматикадиз талукь ихьтин чирвилер гуда: предложенидихъ, гафунихъ, слогдихъ, сесинихъ ва гьарфунихъ галаз танишвал, предложенидин кьиле ва точкадилай гуьгъуьниз, т1вapapa ва фамилийра ч1ехи гьарфуналди кхьин.
Йисан къене к1елизни кхьиз чируниз программада 170 сят ганва. И сятер тахминан ик1 пай авун лазим я: гьазурвилин девирдиз 20 сят, буквардин девирдиз 120 сят, буквардилай гуьгьуьнин девирдиз 30 сят. Буквардилай гуьгьуьнин девирда ганвай гьвеч1и шиирар, манияр, гьикаяяр, макъалаяр, баснияр, миск1алар (имуча-мучаяр), махар к1елда.
И девирда аялри четин гафар слогралди, амайбур кк!ана к1елун лазим я.
Буквардин девирда аялрин уьмуьрдиз мукьва шиирар, гьикаяяр, макъалаяр к1елда. И эсерар I классда к1елзавай аялрин яш фикирда кьуна ганва. Абурун бинедал алаз аялриз дуьз, гьавурдик кваз ва.эсер ийидайвал к1елиз, аялрин факир, кьат1унар ва гафарин кьадар гегьеншариз, к!елай магериалдин ма- на-метлеб галай-галайвал суьгьбет ийиз чирун лазим я..
И девирда аялрин рахунрин ва кхьинин ч!ал ачухарунизни артух фикир гун лазим я. И мураддалди ихьтин к! вал ах ар тухуда: суалар эцигиз, абуруз тамам предложен ийралди жавабар гун; к1елай гьикаядикай, махуникай ва баснидикай предложе- нияр туьк1уьрун; предложение, кими гафар кухтуна, тамамар хъувун, мана-метлеб ачухарун ва мсб.
Буквардилай гуьгьуьнин девирда гьак! кхьинрин к! вал ахни давамарун лазим я. И девирда кхьинрин асас жуьре, гъилин ва печатный текстинилай чин кьачуз, михьидаказ кхьин я. Идахъ галаз сад хьиз, аялри пуд-вад гафуникай ибарат куьруь пред- ложенийрин диктантарни кхьида. Диктантдин кьадар тахминан
15 гаф хьун лазим я.
1 класс куьтягьзавай аялрилай гъавурдик кваз, дуьз ва ц1алц1амдиз слогралди ва гафаралди (са минутда 20-25 гаф) к1елиз алакьун лазим я.

К1ЕЛИЗ-КХЬИЗ ЧИРУН ВА Ч1АЛ ГЕГЬЕНШАРУН
(Гьафтеда 5 сят. Вири 170 сят.)К1елиз-кхьиз чирунин к1валах пуд девирдиз пайда: 1) гьазурвилин, 2) буквардин ва 3) буквардилай гуьгьуьнин.
К1елиз-кхьиз чирун сесерин анализдинни синтездин бинедал алаз кьиле тухуда. К1елиз-кхьиз чирун чеб-чпихъ галаз алакъада авай кьве паюникай (к1елиз чирун, кхьиз чирун) ибарат я. К1елиз-кхьиз чирун сесинин, гафунии, предложенидин ва текстинин винел ч1ал гегьеншарунин к1валах авунин рекьелди мягькемарда.
Гьазурвилин девир (20 сят)
Ч1ал (сивин ва кхьинрин) Умуми чирвал.
Предложение ва гаф. Ч1ал предложенийриз, предложенияр гафариз, гафар слогриз паюн, абур схемайралди къалурун. ]Слог, ударение. Гафар слогриз паюн, гафара ударение (сесиналди чара авун, гафуна слогрин кьадар тайинарун.Сесер ва гьарфар. Сесиникай чирвал, сивяй лугьунин ва я яб гунин, ачух ва ачух тушир сесер чеб-чпивай чара авун: ачух сесери слог арадал гъун, сивин къене сесерал манийвал гьалтун ва я гьалт тавун.
Г'афунай кьилдин сесер (ачух ва ачух тушир) чара авун, гафар слогризни сесериз анализ авун (гафуна сесерин кьадар, абурун галай-галайвал тайинарун), ударение къвезвай слог чара авун, сивяй лугьузвай ва ван къвезвай гафар абурун слогрини сесерин къурулуш къалурзавай схемайрив гекъигун, абуруз талукьарун.
Ганвай сес квай гафар жагьурун, сивяй,лугьузвай ва к!ел- завай гафаринни, ганвай сесеринни слогрин къурулуш къалурзавай схемайрин арада талукьвилер тайинарун.
А, и, у гьарфар; абур (кьилди ва я гафуна) хас лишанриз килигна чара авун, сесерин гьарфар чир хьун.

Буквардин девир.
т)
1. К1елиз чирун
Ачух ва ачух тушир сесерин гьарфар. Чирай гьарфар квай слогар к!елун.
Ат1удай гьарфарикайни слогрикай гафар туьк!уьрун (сифте- дай слогризни сесериз анализ авурдалай кьулухъ, ахпа анализ тавуна) ва к1елун.
Мана-метлебдин жигьетдай аялрин т1ем акакьдай гафар, куьруь предложенияр ва текстер гъавурдик кваз, дуьз ва ц!ал- ц!амдиз слогралди к1евиз к1елиз чирун.
Предложенияр, эхирда авай лишанриз килигна, лазим инто- нациядалди к!елун.
ИК1елунин гигиенадин кьайдайрихъ галаз танишарун.


11. Кхьиз чирун
Кхьинар ийидайла, дуьз ацукьиз, тетрадь партадал кирс алаз эцигиз чирун, гьиле ручка, карандаш дуьз кьаз вердишарун.
Гъилин билегдин, туп1арин упражненияр: кьилдин ц!арар ва фигураяр галк1урун, шикилра карандаш экъуьрун ва штрихар авун; гьил алуд тавуна, нехишар ч!угун ва абуруз рангар ягьун.
Ч1ехи ва гъвеч1и гъарфарин к1алубрихъ ва акунрихъ галаз таниш хьун. Абур гафара галк!урун. Сесер талукь тир гъилин гьарфаралди къалурун. Лазим ритм хвена, гафара гьарфар чеб- чпихъ галаз галк1урна кхьиз чирун. Гьарфар ва гафар ц!арц1ел дуьз кхьин. Сифтедай сесеризни слогриз анализ авурдалай кьулухъ, ахпа ихьтин анализ галачиз, гафар ва предложения кхьин.
Чешнедиз килигиз чин къачуна (сифте гьилин, ахна чапна- вай кхьинрай) гафар ва предложенияр кхьин. Кхьейди, чешне- див гекъигна ва я слогралди к!елна, ахтармиш хъувун.
Диктовкадалди лап регьят гафар ва ихьтин 3-5 гафуникай ибарат предложенияр кхьин.
Предложенидин кьиле авай гаф ч1ехи гьарфунилай кхьин, эхирда точка эцигун. Инсанрин т1варара ва гьайванрин лак!абра ч1ехи гьарф кхьиз вердишару н,
Кхьинар авунин гигиенадин къайдайрихъ галаз танишарун.
IV. Аялрин ч!ал (сивин рахунар) гегьеншарун
Сесерин винел к!валах. Аялар раху нриз фикир гуз вердишарун. Рахунрин вердишвилер вилик тухун: тади квачиз, ван артух хкаж тавуна, адетдин къайдада рахаз, рахунрин вахтунда нефес дуьз къачуз чирун.
Орфоэпиядин нормайрив кьадайвал сивяй гафар акъудун хъсанарун. Дидед ч1алан вири сесер дуьз лугьун, яб гунин рекьелди абур чеб-чпивай чара авун.
Аялри бязи сесер ч1урук1а лугьунин нукьсанар туьхк!уьр хъувун.
Гафунин винел к!валах. Аялриз чизвай гафарин манаяр тайинарун. абуруз артух гафар чирун. Ц1ийи гафар ишлемишиз вердишарун. Гафар дуьз ишлемишун – зат1арин, лишанрин, крарнин т1вapap ва абурун манаяр ачухарун.
Гзаф метлебар авай бязи гафарихъ, омонимрихъ, синоним- рихъ ва антомимрихъ галаз танишвал.
Гафар грамматикадин жигьетдай дуьз ишлемишиз алакьун. Аялрин рахунра нугъатдин, куьчебан гафарихъ галаз женг ч1угун.
Предложенидин ва рахунрин винел к1валах. Школадиз къведалди аялриз авай рахунрин алакьунар вилик тухун. Муаллимдии суалрин куьмекдалди чидай мах ахъаюн ва * гьвеч1и гьикаядии мана-метлеб, паярин чкаяр дегишар тавуна. галай-галайвал хълагьун..Сад ва я са шумуд шикилдай тайин тир са темадиз талукь предложенияр ва я гьвеч1и гьикаяяр тук1уьрун.
К1елай предложенийрай ва я текстинай суалриз жавабар гун.
Жуван яшайишдай лап регьят гьвеч1и гьикая туьк1уьрун. Имуча-мучайриз жавабар гун, са шумуд шиир хуралай чирун.
Маса аялрин жавабриз, ихтилатриз мукьуфдивди яб гуз вердишарун.
Буквардилай гуьгьуьнин девир (30 сят)
К1елунин вердишвилер (15 сят)
Ц1алц1амдиз гъвеч1и, регьят гьикаяяр, шиирар, макъалаяр к1елун, слогралди гафар, слогар ва гьарфар ахъай тийиз, дуьз к1елун, муаллимдин суалриз жавабар гьазурун.
К1елай вири гьикаяда ва я адан кьилдин паяра никай ва я квекай рахун физват1а, гьадаз талукь суалриз жавабар гун. К1елайди аялдивай вичин гафаралди лугъуз алакьун. К1елдайла, предложенидин эхирда акъвазиз ва сес агъуз ийиз алакьун.
Гъвеч1и шиирар хуралай чирун ва абур к1евиз, ат1уз-ат1уз ва эсер ийидайвал к1елун.
Гьарфар ва предложенияр михьиз ва гуьрчегдиз кхьиз алакьун.
Кхьинар ва ч!ал гегьеншарун (15 сят)
К1елиз-кхьиз чирунин девирда къачур чирвилер, алакьунар ва вердишвилер вилик тухун.
Рахунрикай малуматар. Инсандин уьмуьрда абурун метлеб.
Гаф, предложение, текст, рахунрин уьлчмеяр.
Ачух ва ачух тушир сесер ва гьарфар.
Ч1ехи гьарф.
Слог, ударение, гафунин кьат1 са ц1арц1яй муькуь ц1арц1из акъудун.
Урус ч1алан гафара ё, й, щ, о, ь гьарфар шплемишун.
Туьк1уьр хьанвай гьарфар (гь, гь, кь, къ, хь, хъ, уь, т1, ц1, п!, ч1, к!) ишлемишун.
Ганвай темадай, шикилдай 3*5 предложение туьк1уьрун..Рахунрин къайдайрихъ галаз танишвал. Салам гун, салам кьун. Сагьрай лугьун.. Аялрин чирвилер, алакьунар ва вердиш вилер
Йисан эхирда I класс куьтягьзавай аялриз ихьтин чирвилер, алакьунар ва вердишвилер хьун лазим я.
Чирвилер: дидед ч1алан вири сесер ва гьарфар, абурун арада тафават (сесер ван къведа, гьарфар кхьида) чир хьун. 4-5 гъвеч1и шиир хуралай чир хьун.
Алакьунар: ц1алц1амдиз слогралди гъвеч1и текстер дуьз к!елун;
- таниш тушир текст са минутда 20-25 гафунин еришдалди к1елун;
предложенийрин эхирда пауза хуьн;
- гафарай сесер чара авун ва абурун галай-галайвал тайинарун;
- ачух ва ачух тушир сесерин гьарфар чеб-чпивай чара авун;
гафуна ударение къвезвай чка тайинарун;
ч1ехи ва гъвсч1и гьарфар ва абурун галк1урунар михьиз, ачухдиз кхьин;
гъилин хат1аралди ва чапна кхьенвай гафар ва предложенияр, чин къачуна, дуьз кхьин;
диктовкадалди г афар ва 3--5 гафуникай ибарат предложенияр савадлудаказ (гьарфар ахъай тавуна, абурун к1алубар ч1ур тавуна) кхьин;
тайин темадиз талукь 2-3 предложение туьк1уьрун;
гафар, предложенияр, текст бес кьадар к1евиз ва ачухдиз к1елун;
муаллимдиз ва юлдашриз яб гуз алакьун..


2-4 КЛАССРИН ПРОГРАММА
ФОНЕТИКА, ЛЕКСИКА, ГРАММАТИКА, ДУЬЗ КХЬИН ВА Ч1 АЛ ГЕГЬЕНШАРУН
Аял ар жуван халкьдал, адан ч1алал рик! алаз ва абуруз вафалу яз тербияламищдай яракь тир дидед ч1алан тарсарихъ кьет1ен метлеб ава.
Сифтегьан школада грамматикадинии дуьз кхьинин курсуник дидед ч1алан жуьреба-жуьре терефриз талукь хейлин малуматар аялривай чегин фикирар лугьуз хьун патал ва ч1ехи классра грамматикадинни дуьз кхьинин систематический курс к1елиз хьун патал герек я. грамматикадинни дуьз кхьинин сифтегьан курсуник дидед ч1алан жуьреба-жуьре терефриз талукь хейлин малуматар ква. Сифтегьан классра аялар сесерин жигьетдай гафунин къурулушдихъ, гафар слогриз ва сесериз пай хьунихъ, бязи ч1алан паярихъ ва абурун кар алай формайрихъ, предложенидин лап простой жуьребрихъни предложенидин членрихъ ва дуьз кхьинин бязи къайдайрихъ галаз таниш жезва. Программада гафунин лексический метлебдихъ галаз таниш хьуниз, гаф жуьреба-жуьре манайра хьунизни синонимрихъ галаз таниш хьуниз са кьадар чка ганва.
Сифтегьан классра дидед ч1алан курс вад разделдиз пайнава: «Сесер ва гьарфар», «Гаф», «Предложение», «Алакъалу ч1ал», «Михьи кхьинар».
Сесер ва гьарфар. И разделдиз талукь асас малуматар, алакьунар ва вердишвилер аялри I ва II классра къачуда. II классда дидед ч1алан тарсара аялри ачух ва ачух тушир сесерикай, ачух ва ачух тушир сесерин гьарфарикай чирвилер къачуда: э, е, й, я, ю гьарфар, урус ч1алан гафара о, ё, ы, щ гьарфар ишлемишуниз, урус ч1алай чи ч1алаз атанвай бязи гафарин эхирда (месела, учитель, тетрадь), юкьва (месела, школьник), туьк1уьр хьанвай гьарфара (хь, уь, кь) ь ишлемишуниз, гужлу ва зайиф сесер, лабиал сесер сивяй дуьз акьудуниз, а сесер квай гафар дуьз кхиниз, ъ сес сивяй дуьз акьудуниз ва а гьарф квай гафар дуьз кхьиниз талукь малуматар къазалмишун лазим я. И разделдиз талукь программадин истемишунрикай сад гьам I классда, гьам II—IV классра аялривай ч1алан сесер чеб-чпивай чара ийиз ва абур кхьинра дуьз къалуриз алакьун я.
Сесеринни гьарфария винел к!валах 1 классда къачур чирвилерин бинедал алаз давамарда. Аялрин яш фикирда кьуна, II классда и разделен четин дуьшуьшрин винел к1валахда.
III классда аялри лабиал сесерикай, абур къалурзавай гьарфарикай, лабиал сесер квай гафарин кьат са ц!арц1яй муькуь ц!арц1из акъудунин къайдайрикай, гаф дегиш хьайила, ударение алай слогдилай вилик квай слогда авай зайиф жезвай ва я квахьзавай ачух сесерикай, ахьтин гафар дуьз кхьиникай чирвилер къачуда.
IV классда сесеринни гьарфарин винел к!валах авун четин гафар анализ-синтез авунин къайдада давамарда, бязи сесер гафара, ибарайра дуьз лугьуз чирун давамарда.
III ва IV классра и к1валахар грамматикадинни дуьз кхьинин материал к1елунйхъ галаз алакъалу яз вири йисан къене тухуда. III —IV классра гафар сесеризни гьарфариз анализ авунин к1валахар давамарда, аялрин яб гунин алакьунар вилик тухуда. И к!валахри, чин къачуна ва я диктовкадикди кхьидайла, гьалат1рин вилик пад кьаз, кхьейди ахтармишунин, савадлудаказ кхьиз чирунин рекьер хъсанаруниз куьмек гуда.
Гаф программади гьам лексикадин, гьам грамматикадин терефрихъай чирун истемишзава.
Программади словардин к1валахдиз артух фикир гузва. Им и классра лексикадиз талукь теориядин малуматар гуда лагьай ч1ал туш (ахьтин малуматар абуру ч!ехи классра къачуда), идаз акси яз, абуруз анжах практический упражненияр гуда.
Гафунин туьк!уьр хьун (диб, эхир, дувул, суффикс, префикс) ч1алан паяр (существительное, прилагательное, т1варц1иэвез, глагол ва мсб.) чирдайла, аялар гафунин грамматикадиз талукь метлебдин гьавурда гьатда. Дидед ч1ал чируниз гьак1ни гафар арадиз атунин лап регьят дуьшуьшрихъ галаз танишаруни куьмек гуда.
Ч1алан паяр чирун II классда башламишда. И классда аялар вуж? вуч? вужар?вучар?гьихьтин??
суалриз жавабар гудай гафарихъ галаз таниш жеда, гафар жуьреба-жуьре к!ват!алриз чара ийида.
III классда ч!алан паярикай малуматар гуда, абурун терминрихь галаз танишарда.
IV классда существительнидикай, придагательнидикай ва глаголдикай малуматар гегьеншарунихъ галаз сад хьиз, т1варц1иэвездикай чарасуз бязи малуматар гуда.
Грамматикадиз талукь малуматар, аялри неинки грамматикадин тарифарни къайдаяр чирдайла, гьак! дуьз рахунриз ва кхъинриз талукь упражненияр тамамардай вахтундани, практический алакьунар гегьеншар ийидайлани къазанмишда. Практический алакьунризни вердишвилериз программади екез фикир гузва.
Предложение разделдай аялри ихьтин малуматар къачуда:
1) предложенийрин жуьреяр: хабардин, суалдин ва эвер гунин;) 2) предложеиидин членар; 3) предложенида гафарин арада алакьа; 4) алакъалу ибараяр (гафарин жуьтер). И малуматар яваш- яваш сифтегьан вири классра гуда.
I классда аялри текстинай, рахунрай предложение чара ийиз, ам кьилдин гафарикай туьк!уьриз, предложенидин эхирдин интонация хуьз, предложение, адан кьиле авай гаф ч1ехи гьарфунилай кхьиз, эхирда точка эцигиз чирда.
I I классда аялар предложенидин эхирда суалдин ва эвер гунин лишанар (точкадилай алава) эцигдайдахъ галаз таниш жеда. Абуру, предложенида лазим гафар сесиналди чара ийиз, препинанидин лишанриз килигна предложенияр лазим интонациядалди к1елиз чирда.
I I I классда предпоженидин жуьрейрикай (хабардин, суалдин, эвер гунин) малуматар гуда. Рахунра жуьреба-жуьре предложенияр кутугай гьалара ишлемишиз чирда.
4- классда аялар са жинсинин членар квай предложенийрихъ галаз таниш жеда, абуру ва, ни, амма союзар авай ва авачир са жинсинин членар квай предпоженийра запятой эцигдай дуьшуьшар чирда.
Предложенидин членрихъ галаз аялар сифтени-сифте I I классда таниш жеда. Абуру ггредложенидай ни кай ва я квекай лу гьузват1а, абурукай вуч лугьузват1а къалурдай гафар чара ийиз чирда.
Подлежащини сказуемое ва абурун терминар I I I классда чирда.
I l l классда кьвед лагьай дережадин членрихъ галаз танишарда. Кьвед лагьай дережадин членар кухтуна, предложение ге гьеншарунин рекьелди адакай къачузвай малуматар деринарда.
IV классда и разделдай аялар алакъалу ибарадихъ (гафарин жуьтерихъ) галаз танишарда. Са жинсинин членрикай, кьве простойдакай хьанвай сложный предложенидикай малуматар гуда.
Синтаксисдиз талукь темаяр к1елдайла ва ч!алан паярикай чирвилер гудайла, предложенида гафарин арада алакьаяр тайинарунин, предложенидай алакъалу ибараяр чара авунин, ибараяр туьк1уьрунин тапшуругьар дат1ана тамамарна к1анда.
«Предложение» раздел гьар классдин программада амай раз- делрилай гуьгьуьниз ганва. Амма синтаксисдинни морфологиядин арада сих алакьаяр хуьнин мураддалди и разделдай малуматар сифте ва я морфологиядин темайрихъ галаз нубат- нубатдалди гайит1ани жеда.
Йис-йисандавай предложение разбор авун заланарда, жуь реба-жуьре предложенияр чарадан куьмек галачиз аялри чпи туьк1уьрунин ва кхьинин к1валахрин кьадар артухарда.
Фонетикадай ва грамматикадай чирвилер дуьз кхьинин къайдаяр гъавурдик кваз чирунин, дуьз кхьинин мягькем вердишвилер къачунин диб хьун лазим я. Дуьз кхьинин кьайдаяр ишлемишиз вердишарунин к1валах гьар юкъуз тухвана к1анда. Аялди вичи кхьейди ахтармиш хъийиз вердишарунихъ еке метлеб ава.
Алакъалу ч1ал. Сифтегьан классра к1валах авунин кьилин тереф аялрин ч!ал гегьеншарун я. Гележегдани школада к1ел- завай амай предметрайни чирвилер къачунин ери аялрин ч!алан ва кьат!унин дережадилай аслу я.
Аялрин ч1ал. рахунар (сивин ва кхьинрин) гегьеншарунин к!валах к1елиз-кхьиз чирунин девирдилай башламишна, грамматикадинни к1елунин вири тарсара дат1ана тухуда.
Ч1ал гегъеншардай упражненийрин арада гафарин винел к!валах авунин, предложенияр ва гьвеч1и гьикаяяр туьк1уьрунин к1валахри важиблу чка кьазва. Гафунин, алакъалу ибарадин, предпоженидин, алакъалу текстинин винел жуьреба-жуьре к1валахар тухуни аялриз чпи грамматикадай къачузвай чирвилер ишлемишдай ва адан бинедал ал аз, кьат!унар ва ч!ал гегьеншаардай мумкинвал гуда.
Ч1ал гегьеншарунин к!валахдин негижада аялриз алакъалу тексгер туьк1уьриз чир жеда. Сифтедай ихьтин текстер чешнедиз килигна (изложение) туьк1уьрда, ахпа аялриз чпиз акур, ван хьайи ва я к1елай зат1арин бинедал алаз яваш-яваш чпи ахьтин текстер (сочинение) туьк1уьрда. Грамматикадинни к1е лунин тарсара ч1ал гегьеншарунин к1валахар гьам кхьена, гьам хуралай тамамардайбур тухуда. Амма гзаф дуьшуьшра хуралай тамамардай к1валахар кхьена тамамардайбурулай вилик тухуда. Месела, изложение кхьидалди вилик аялриз к1елай текстиниз талукь суалриз жавабар гуз, адан мана-метлеб жуван гафаралди хълагьиз чирда, дуьз кхьиз чирунин винел к1валахда.
Аялрин ч1ал гегьеншарунин карда абур рахурдай шарт1ар яратмишунихъ еке метлеб ава. И мураддалди муаллимди чпиз к1андай темадай аялри чпин фикирар лугьудай мумкинвал гудай шарт1ар яратмишда, изложенияр ва маса ихьтин к1валахар тамамарун патал аялрин уьмуьрдиз, машгъулатриз мукьва темаяр хкяда. Сочиненийрин темаярни к1елзавай эссеррин, киилигзавай шикилрин мана-метлебдиз, аялрин чпин гуьзетунриз мукьвабур хьана к1анда. Сочиненидин темаяр хкядайла, аялрин чпин уьмуьрдин тежриба, абурун игьтияжар, туьк1уьр хьунин ва ч1алан жигьетдай аялрин т1ем акакьун фикирда кьада.
Сифтегьан классра изложениярни сочиненияр гьикаядин жуьрединбур хьун шарт1 я. Шикил кхьинин ва жуван фикирар лугьунин элементар абурук яваш-яваш, аялрин вилик финни фикирда кьуна, кутада. Амма сочиненидик абур лап т1имил (2-3 предложенидикай ибарат) хьун лазим я. Яшайишда лап герек къвезвай бязи чарар (малумат, кагьаз ва мсб.) туьк1уьриз ва кхьиз чирунни сифтегьан классра башламишда.
Изложенияр ва сочиненияр кхьиз чирун муаллимдин куь мекдалди вири классди санал к1валах авунилай (вирида санал мана-метлебдиз талукь суалар туьк1уьрун, вирида санал суалриз жавабар гун, суалриз жавабар кхьин ва мсб.) башламишда.
Аялрин ч1ал гегьеншарунин карда кьилдин предложенийрин галай-галайвал, текстинин паярин арада алакъаяр тайинариз чирунихъ кьет1ен метлеб ава. И мураддалди хуралай гудай жавабрин ва я кхьена тамамардай к1валахрин планар туьк1уьриз, пландиз килигна жавабар гуз ва я кхьиз чирна к1анда.
Ч1ал гегьеншаруниз талукь упражненияр гьам к1елунин, гьам грамматикадин (гьам сивин, гьам кхьинрин) тарсара йисан къене тухуда.
К1елунин тарсара ч1ал гегьеншаруниз талукь кIвалахар эсердин мана-метлебднилай аслу яз тухуда. Грамматикадин тарсара абур ч1алан тарсарин умуми системадик кутада. Эгер аялривай чпин рахунра, предложенийра, изложенийрани сочиненийра грамматикадизни орфографиядиз, ч1алаз талукь чирвилерни вердишвилер ишлемишиз хьайит1а, гьа вахтунда абур къазанмишнаваз гьисабиз жеда.
Сивин ва кхьинрин рахунрин винел тухудай к1валахар чеб- чпихъ галаз к1евидаказ алакъалу хьана к1анда. Гьам сивин, гьам кхьинрин рахунар гегьеншарунин к1валахар к1елунин тарсарани грамматикадин тарсара тухвана к1анда.
Ч1ал гегьеншарунин к1валахар тухун патал к1елунин тарсарин гьисабдай 11-1V классра гьар са классда 9 сят алава вахт чара ийида.
Сифтегьан классра ч1ал гегьеншарунин к1валах дат1анави-
ри йисан къене тухун лазим я.Амма герек хьайит1а,ч1ал ге-
гъеншаруниз талукь кхьинрин к1валахар (изложенидин ва сочиненидин жуъредин) тухун патал махсус сятерни чара ийида.
Изложенияр тухун патал текстер, аялрин яшариз килигна, хкяда.
Изложение патал текстер хкядайла, агьадихъ къалурнавай нормайрал амал ийида:
классда - 15-20 гаф.
классда - 40-50 гаф.
классда - 55-60 гаф.
4 классда - 70-80 гаф.Изложениярни сочиненияр сифтегьан классра анжах чирвилер гудайбур тухуда. Ахтармишунин кJвалах яз абур лап т1имил тухуда. Сифтегьан классра ахтармишунин изложенияр агьадихъ галай кьадарда тухуда: III классда - I, IV классда - 2. 1 ва II классра и жуьредин кIвалахар ахтармишунинбур яз тухудач.
Кхьинар чирун (михьи кхьинар). Сифтегьан классра и раздел дин вилик акъвазнавай месэла аялрин гьилин гьерекатар, кхьинрин вердишвилер вилик тухуникай ибарат я. Им гьарфарин к1алубар дуьз къалурун, гафар, предложенияр, текстер ачухдиз, мйхьиз ва бес кьадарда йигиндиз кхьиз чируи лагьай гаф я. Кхьинар чирун нетижада аиялдивай ван жсзвай сес гьарфуниз элкъуьриз, гьарф ачухдиз, дуьз кхьиз; гаф, предложение, текст ктабдай, доскадилай ва я диктовкадалди дуьз кхьиз; кхьейдакай, ахтармиш хъувуна, гьалат1ар хкудиз алакьун лазим я.
Михьи кхьинриз кьилдин сятер чара авун герек туш. Кхьинрин тарсара ихьтин к1в алахриз II—IV классра са шумуд минут (10 минутдал кьван) чара ийида. Муаллимдиз лазим яз aкyprla, михьи кхьинар кьилдин тарсара тухвайт1ани жеда. Идахъ галаз алакъалу яз, каллиграфиядин (михьи кхьинрин) винел гьамиша гуьзчивал авуна к1анда.
Михьи кхьинрин к1валахрин мана-метлеб гьар классдин программади тайинарзава.
, 1-11 классра гъилин билегдин гьерекатдиз, випералди, килигна лазим мензил хуьниз, кьилдин гьарфар кхьиниз артух фикир гуда. И классра гьак1ни кьилдин гафар, предложенияр, текстер кхьида, чин къачуна ва я диктовкадалди кхьинин к1валахар тамамарда.
Каллиграфиядин жигьетдай кхьинра кимивилер (гьарфарин алгьайвал, арада сад хьтин мензилар, кьакьанвилиз ва гегьеншвилиз килигна гьарфарин сад туширвал, ц1арц1яй къерехдиз экъеч1ун, гьарфарин к1алубар ч1урун ва мсб.) арадай акъудунин ва кхьинар туьк1уьр хъувунин к1валахар I-II классра гьамиша тухун лазим я. Муаллимди, гьар са аялдин кхьинрин кьет1енвилер фикирда кьуна, гьам вири классди санал, гьам кьилдин аялри тамамардай к1валахар тешкилда. И мураддалди муаллимди I классда вири аялрин, II-IV классра бязи аялрин тетрадра гьарфарин чешнеяр гуда.
Михьи кхьинрин тапшуругьар чпин мана-метлебдин жигьетдай грамматикадай к1елзавай материалдихъ, дуьз кхьинин маса к1валахрихъ галаз алакъалу авуна к1анда. Сифтегьан классра к1елзавай аялрин кхьинар михьи, гуьрчег, ачухбур хьун лазим я.
Хат1арин винел к1валахди аялар эстетикадин, ахлакьдин жигьетдай тербияламишда, абур зегьметдал рик1 алаз, михьиз к1валах ийиз вердишарда.
Программади вири разделар, ч1алан вири уьлчмеяр (предложение, гаф, сес), ч1ал гегьеншарунин ва савадлудаказ кхьиз чирунин жигьетдай абурун метлеб фикирда кьуна, санал, чеб- чпихъ галаз алакъада аваз чирун истемишзава.
Грамматикадизни дуьз кхьиниз, лексикаднзни ч1ал гегьеншаруниз талукь гьар са тапшуругьди, к1елзавай аялрин яшариз
килигна, ч1ал чируниз аялрин гьевес хкажуни, акьулдинни ч1алан (рахунрин) жигьетдай абур вилик тухун лазим я.
Чирвилер гунин важиблу шарт1арикай сад дат1ана абур ахтармишун ва абуруз къимет гун я. Дидед ч1алай кхьинрин к1валахрикай важиблубур чин къачуна кхьин, диктантар, чирдай изложенияр ва сочиненияр я.
Ахтармишунин диктантар патал агьадихъ галай нормайрал амал авун лазим я: I класс - 10-15 гаф, II класс - 30-40 гаф, III класс - 40-50 гаф, IV класс - 60-70 гаф.
Сифтегьан классра ахтармишдай диктантар агьадихъ галай кьадар ту худа: I классда - 2, II классда - 4, III классда - 4, IV классда - 4.
Гафарин диктантар патал ихьтин нормайрал амал ийида: И класс - 8-10 гаф, III класс - 10-12 гаф; IVкласс — 12-15 гаф.
Изложенияр патал текстер гьар са классда диктантдин текстинилай 15-20 гафунин ч1ехибур хкяда.
Сифтегьан классра гьар са тарсуна аялриз учебникдихъ галаз к1валах ийиз (к1елзавай тема, тамамарзавай тапшуругъ тамамариз, чирзавай къайда ва я тариф тадиз жагьуриз) чирда.
Аялриз тапшуругърин мурадар, абур тамамарунин нетижада аялриз вуч чир жедат1а, гьам аннамишиз чирда.
Аялрик к1елунин ашкъи, гьевес кутунин мураддалди дидед ч1алан тарсара, жуьреба-жуьре дидактикадин материалар ишлемишиз, машгьулардай тапшуругьар ва къугьунар (грамматикадиз, орфографиядиз талукь къугьунар, шарадаяр, гафарин «аламатдин» дегишвилер ва мсб.) тухвана к1анда. Жезмай кьван гзаф ва жуьреба- жуьре таблицаяр, к1елунрин техникадин алатар ишлемишуни хъсан нетижаяр гуда. Тарсуна гьар жуьредин к1валахар (суьгьбет, ч1алан материалрин винел гуьзетунар,учебникдихъ галаз к1валах, тетрадра, доскадал к1валах авун, къугьунар ва мсб.), фйзминуткаяр тешкилуни, кхьинрин к1валахарни хуралай тамамардай к1валахар гагь сад, гагь масад тухуни тарсуна аялар галатунин вилик пад кьада, абурун зегьмет кьезиларда.
Сифтегьан классрин фонетикадин, грамматикадин, дуьз кхьинин ва ч1ал гегьеншарунин программади чирвилер гунин ва тербиядин месэлаяр санал гьялун йстемишзава. И месэла тамамаруни ч1ехи классра дидед ч1алан курс гъавурдик кваз чир дай мумкинвал гуда.


2-класс
Фонетика, грамматика,дуьз кхьин ва ч1ал гегьеншарун.
Сесер ва гьарфар (37 сят). Тикрарун: ачух ва ачух тушир сесер ва абурун арада тафават. Къуша сесер къвезвай гафар. Туьк1уьр хьанвай (составной) гьарфар. Ачух ва ачух тушир сесерни гьарфар: э, й, е, я, ю; о, ё, ы, ь, ь гьарфар ишлемишун. Гужлу ва зайиф сесер. Лабиал сесер, абур сивяй дуьз акъудун.
Слог. Гафар слогриз пай хьун. Гаф слогралди са ц1арц1яй муькуь ц1арц1из акъудун. Лабиал сесер квай гафар са ц1арц1яй муькуь ц1арц1из акъудун.
Алфавит. Алфавит чир хьун. Гафар алфавитдин къайдада эцигиз алакьун.
Ударение. Ударение алай ва алачир слогар тайинариз алакьун.
Гаф. (24 сят). Зат1ар къалурдай ва вуж? вуч? вужяр? вучар? суалриз жаваб гудай; зат1ари ийизвай крар къалурдай ва вуч ийизва? вуч авуна? вуч ийида? вуч жезва? вуч хьана? вуч жеда? суалриз жаваб гудай; зат1арин лишанар къалурдай ва гьихьтин? гъи? суалриз жаваб гудай гафар. Гафарал суалар эцигиз алакьун.
Инсанрин т1вараринни фамилийрин кьиле ч1ехи гьарф. 1
Гьайъанриз ганвай лак1абрин, шсгьерринни хуьрерин, вац1арин т1варарин кьиле ч1ехи гьарф.
Учебникда ганвай словардикай менфят къачун.
Предложение (10 сят). Суалдиз тамам предложенийралди жаваб гун. Предложенида никай ва я квекай раханват1а, тайинарун. Предложенида никай ва я квекай раханват1а къалурзавай гафар чара авун. Предложение туьк1уьриз алакьун. Предложенида гафарин арада алакъа (суалар эцигиз) тайинарун (хуралай).
Предложенидин эхирда точка, суалдин ва эвер гунин лишанар эцигун. Преложендин кьиле ч1ехи гьарф.
Алакъалу ч1ал (йисан къене)1. Яшайишда ч1алан метлеб.
Кхьинрин ва сивин рахунрин винел гуьзетунар.
Текст. Текстинай даях гафар жагьурун. Кьилдин предложенияр ва текст гекъигун.
Текстинин тема тайинарун. Текстинин паяр чара авун. Текстиниз ва алан паяриз кьилер гун.
Изложенидикай малумат. Муаллимдин регьбервилик кваз, суалрин куьмекдалди изложение кхьин.*.
Суалрин куьмекдалди сюжет авай шикилрай предложенияр туьк1уьрун ва кхьин.
Зегьметдикай, къугьунрикай, к1елунрикай вирида санал гьикая (сочинение) туьк1уьрун.
Эдеблу рахунар. Танишвал гудайла, ишлемишдай гафар ва ибараяр.
Разивал къалурдай гафар.
Михьи кхьинар
Гъвеч1и гьарфар кьилди-кьилди ва чеб-чпихъ галк1урна кхьин; 1) н, ш, г, и, п], т, т1, й, и, р, у; 2) л, ч, ц, ц|, щ, ь, гь, уь, ы; 3) а, о, ф, д, б, я; 4) с, с, ё, ч, ч1, ь, гь, в; 5) э, х, хь, хъ, ж, з, к, к1, кь, къ.
Ч1ехи гьарфар кхьин: 1) И, Ш, Ц, Щ, Ч, Л, М, А; 2) О, С, 3, X, Е, Э, Я; 3) Ж, У, Н, К, Ю, Р, В, Ф; 4) Г, П, Т, Д, Б; 5) Уь, Хь, Хъ, KI, Т1, Кь, Къ, Гь, Гъ, Ш.
Гъил алуд тавуна кхьинрин еришар яваш-яваш Йигинаруи.
АЯЛРИН ЧИРВИЛЕРНИ АЛАКЬУНАР
II класс куьтягьзавай аялриз чир хьун лазим я: алфавит, гьарфарин т1варар, ачух ва ачух тушир сесерин лишаинар, гафунин кьат1 са ц1арц1яй маса ц1арц1из акъудунин къайдаяр.
Аялрилай алакьун лазим я:
- гафар, предложенияр, 30-40 гаф авай текстер, гьарфар ахъай тийиз, артуханбур кухтан тийиз, михьи хат1аралди дуьз кхьиз;
- гафар слогриз пайиз, ударение къвезвай слог тайинариз, гафунин кьат1 са ц1арц1яй муькуь ц1арц1из слогралди акъудиз;
-инсанрин т1варар, фамилияр, шегьеррини хуьрерин, вац1арин т1варар, гьайванрин лак1абар ч1ехи гьарфунилай кхьиз;
- къуша гьарфар къведай, лабиал сесер квай, туьк1уьр хьанвай гьарфар квай гафар дуьз кхьиз;
- е, ю, я, й, ь, ъ гьарфар квай гафар дуьз к1елиз ва кхьиз;
-- фонетикадин разбор кьиле тухуз: гафар слогриз пайиз, ударение алай слог чара ийиз, гафуна сесеринни гьарфарин галай- галайвал, слогрин, сесерин ва гьарфарин кьадарар тайинариз;
- гафарал суалар дуьз эцигиз ва абурун куьмекдалди зат1ар, зат1арин лишанар ва крар кьалурдай гафар тайинариз;
- вуж? вужар? суалдиз жаваб гудай гафар вуч? вучар? суалдиз жаваб гудайбурувай чара ийиз;
- предложенида гафарин арада алакъаяр тайинариз, предложенида кьилин членар (подлежащее ва сказуемое) чара ийиз;
- предпоженидин кьиле ч1ехи гьарф ишлемишиз, эхирда точка, су алдин ишара, эвер гунин ишара эцигиз;
- суалрин куьмекдалди 40-50 гаф авай текстерай изложеиияр кхьиз, гайин темадай 2-3 предложение туьк1уьриз ва кхьиз
ч1ал гегьеншарунин к!валах лезги ч1алан вири материал к1елунихъ галаз алакъалу яз йисан къене тухуда


3-класс
Фанетика , грамматика, дуьз кхьин ва ч1ал гегьеншарун.
(Гьафтеда 2 сят . Вири 68 сят)
Сесер ва гьарфар (8 сят). Сесерикайни гьарфарикай ва слогрикай к1елайбур тикрарун*. Вилик жергедин ва кьулухъ жергедин сесер. Гафара ачух сесерин дуьзгуьнвал (вак – вак1ар, сим - симер, гьуд - гьутар, кьуьд - хъуьт1ер, сят - сятер). Гаф дегиш хьайила, ударение алай слогдилай вилик квай слогда авай дибдин зайиф жезвай ачух сесер хуьдай ва хуьн тийидай гафар дуьз кхьин. Словардикай мснфят къачун.
Гаф. Гафунин туьк1уьр хьун (12 сят). Диб ва эхир, дувул, суффикс, префикс. Гафунай дувул, префикс ва эхир чара авунин регьят дуьшуыпар. Са дувулдин гафар жагьуриз алакьун. Суффиксринни префиксрин куьмекдалди ц1ийи гафар туьк1уьрун.
Ч1алан паяр. Существительнидикай, прилагательнидикай ва глаголдикай умуми малумат.
Существительное (14 сят). Существительнидин метлеб. Су- ществительнидин суалар. Умуми ва хас т1варар (умуми малумат). Хас т!варарин кьиле ч1ехи гьарф. Существительнияр кьадарриз дегиш хьун. Гзафвилин кьадардин эхирар (-ар, -ер, -яр)
Прилаг ательное (5 сят). Прилагательнийрин мана-метлеб ва абуруз къведай суалар. Прилагательнийрин теквилин ва гзафвилин кьадар. Прилагательнийрин эхирар дуьз кхьин. Дувулда ачух уь авай прилагательнийрин эхирда кьвед лагьай слогдани уь кхьин (шуьк!уь, гуьт(уь).
Глагол (15 сят). Глаголдикай сад ва кьвед лагьай классра к1елайди тикрарун. Глаголдии метлеб ва адаз къведай суалар. Глаголдин вахтар: гилан вахт, шштай вахт, къвезмай вахт. Абур дуьз кхьин.

Гафарин винел к1 валах1. Манализ мукьва ва акси гафар жа- гьуруи. Фикир лугьуи пагал манадин жигьетдай кутугай гафар ишлсмишун.
Предложение (13 сят). Алакъалу ибара (гафарин жуьтер). Суалрин куьмекдалди алакъалу ибарада ва предложенила гафарин арада алакъа. II редл ожеии дикай умуми малумат. Хабардин, суалдин ва буйругъдин предложенияр. Эвер гунин предложение. И жуьрейрин предложенияр туьк1уьрун.
Предложенидин кьилин членар: подлежащее ва сказуемое. Предложенидин кьвед лагьай дережадин членар (чеб-чпивай чара тавуна).
1Г рамматикадин материал к1елуни.хь галаз алакъалу яз йисан къене тухуда

Тикрарун (1 сят).
АЛАКЪАЛУ Ч1АЛ
Рахунар. Инсанрин яшайишда рахунрин метлеб.
Текст. Текст паяриз паюн ва абуруз кьилер гун. Сюжет авай текстинин план туьк1уьрун (муаллимдин куьмек галаз). Текстинин паярин ва я предложенийрин арада т1варц1иэвезрин, союз- рин, ах па, са сеферда, садлагьана, килигайт!а ва ихьтин маса гафарин куьмекдалди алакъаяр тайинарун.
Текстинин кьилин фнкир тайинарун. Текст ту ьк1уьр хьунин схема: сифте кьил, кьилин пай, эхир.
Гьазур ва я вирида санал туьк!уьрнавай пландай гьнкаядни текстинин изложение. Вилик амаз гьазурвал акуна, шикилрай ва я аялриз мукьва темадай (къугьунрикай, к!валахрикай ва мсб.) сочинение (хуралай ва кхьена). Кхьинрин к1ваяахрнк шикнл ч!угуи ва я жуван фикир лугьун квай 2-3 предложение кутун. Кагьаз кхьин.
Рахунар хъсанарун, хуралай ва кхьена тебрик ийиз чир хьун.
Эдеблу рахунар. Т1алабун, тавакъу къалурдай гафар ишлемишун.
АЯЛРИН ЧИРВИЛЕРНИ АЛАКЬУНАР
асс куьтягьзавай аялриз чир хьун лазим я:
- гафунин паяр: дувул, эхир, суффикс, префикс, диб;
- ч!алан паяр: существительное, прилагательное, глагол;
- предложенидин членар: кьилин (подлежащее ва сказуемое) ва кьвед лагьай дережадин..Аялрилай алакьун лазим я:
- гуьрчег хат’аралди чин къачуна ва диктовкадалди (40-50 гаф) к1елаи орфограммаяр квай текст савадлудаказ кхьиз;
-фонетикадиз талукь разбор ийиз: гафар слогриз пайиз, ачух ва ачух тушир сесер жагьурна, ударение къвезвай слогар тайинариз, гафуна сесерин ва гьарфарин кьадар тайинариз;
- туьк1уьр хьун из килигна гафар (дувул, суффикс, префикс, эхир чара ийиз) разбор ийиз;
- ч!алан паяр чара ийиз ва абурун грамматикадиз талукь лишанар (кьадар, падеж, вахт) тайинариз;
- предложенида гафарин арада алакъаяр тайинариз ва алакъалу ибараяр (гафарин жуьтер) чара ийиз;
- предложение членриз (кьилин ва кьвед лагьай дережадин членар жагьурун, суалрин куьмекдалди абурун арада алакъаяр тайинарун) разбор ийиз;
- вирида санал туьк!уьрнавай пландай 50-60 гаф авай текстинай изложение ва сочинение кхьиз.
Грамматикадин материал чирунихъ. ва к!елунихъ галаз алакъалу яз ймсан къене тухуда ».
IV КЛАСС
Тикрарун (4 сят)
Сесер ва гьарфар1. Лабиал сесер, туьк1уьр хьанвай гьарфар квай гафар. Гафар дегиш хьайила, дибда авай ачух сесер дегиш жедай ва абур арадай акъатдай дуьшуьшар.
Гафунин туьк!уьр хьун2. Гафар туьк1уьр хьуникай къачур чирвилер тикрар хъувун. Гафар туьк1уьр хьунин винел разбор авунин к1валах давамарун.
Гаф дегиш хьайила, суффиксда авай ачух сес дегиш жедай дуьшуьшар.
Существительное (18 сят). Существительнидикай алатай материал тикрарун. Существительнияр падежриз дегиш хьун. Дибдин падежрин т!варар ва суалар. Существительнидин актив падеждин эхирар. Са слогдин существительнияр падежриз дегиш хьайила, дибдик квай ачух сес арадай акъатдай ва маса ачух сесиниз дегиш жедай гафар дуьз кхьиз чир хьун.
Существительнийрин падежрин эхирар дуьз кхьин: а) актив падсждин (эхирдиз -уни, -еди, -ади кьведай гафар; б) -вал суффикс галай существительнияр падежриз дегиш хьайила, суффиксдин а сес и сесиниз элкъуьн (итнмвал - игимвилн). тзафвилин кьадарда абурун эхир асул падежда -ер, актив надежда -ери кхьин; в) гзафвилин кьадарда существительнийрин асул падеждии эхирдиз -ер, -яр, кьведай дуьшуьшар; г) теквилин кьадарда асул падежда р авай существительнийра гзафвилин кьадарда падежриз дегиш хьайила, кьве -р кхьин (лежберар - лежберри).
Прилагательное (5 сят). Алатай материал тикрарун. Прилагательнияр дибдин надежриз дегиш хьун. Падежрин эхирар дуьз кхьин. Гзафвилин кьадарда падежрин формайра у хвена кхьин (ярубур - ярубуру).
TI варц!иэвезар (4 сят). Ксарин ва суалдин т1варц!иэвезрикай (вуж? вуч?) умуми малумат. Ксарин ва суалдин т!варц1иэвезар дибдин падежриз дегиш хьун ва падежрин эхирар дуьз кхьин.
Глагол (18 сят). Глаголдикай алатай материал тикрарун. Масдар. Масдар дибдин падежриз дегиш хьун. Глаголдин мураддин форма. Глаголдин инкарвилин форма. Глаголдин префиксар ва суффиксар. Куьмекчи глаголар. Глаголар дуьз кхьин.
Гафарин винел к1валах'. Предложенияр туьк1уьрдайла, чеб- ч11из мукьва ва акси метлебар авай существительнияр, глаголар, прилагательнияр ишлемишиз алакьун. Рахунра, кхьинра гьа са гафар ишлемишунин вилик пад кьун.
Предложение (18 сят). Предложенида кьвед лагьай дережадин членар (тикрарун). Анжах кьилин членрикай туьк1уьр хьанвай предложенияр, кьвед лагьай дережадин членар кухтуна, гегьеншарун. Манадин жигьетдай алакъалу гафар (гафарин жуьтер) чара авун ва са гафунилай муькуь гафунал суал эцигун (тикрарун). К1елай ч1алан паяр тир гафарикай гафарин жуьтер туьк1уьрун.
Са жинсинин членар квай предложенияр. Союзар (ва, -ни, амма) галай ва галачир са жинсинин членрин арада запятой.
Йисан къене к!елай материал тикрарун (1 сят).
АЛАКЪАЛУ Ч1АЛ*
Рахунар, уьмуьрда абурун метлеб. К1елзавай материалдай хуралай гудай жавабрин кьет1енвилсер.
Текст. Текстинин тема ва кьилин фикир, адан гуьк!уьр хьун (къурулуш). Изложенидиз ва сочиненидиз план туьк1уьрун (вири классди санал ва гьарда вичи-вичиз).
Классди санал ва гьарда вичи-вичиз туьк1уьрнавай пландай изложение (тамам, ку ьру ь), кхьин.
Йисан къене к1валахар тухуда.
а Лезги ч!алай материал к1елунихь галаз алакъалу вири йисан къене к!валах тухуда.
Жуван уьмуьрдай, шикилдай, кьилел атай са дуьшуьшдай сочинение.
Эдеблу рахунар. Гъил къачун т1алабдайла, ишлемишдай гафар ва ибараяр.

АЯЛРИН ЧИРВИЛЕРНИ АЛАКЬУНАР
IV класс куьтягьзавай аялриз чир хьун лазим я: к!елай ч!алан паяр ва абурун лишанар; са жинсинин членар.
IV класс куьтягьзавай аялрихъ ихьтин алакьунар хьун лазим я:
- к1елай темайриз талукь орфограммаяр ва (простой предпоженидин препинанидин лишанар квай диктант кхьин (60- 70 гаф авай);
- разбор авун: а) гафар сесериз (ачух ва ачух тушир сесер, ударение алай ва алачир слогар тайинарун; гафуна сесерин ва гьарфарин кьадар тайинарун); б) гафар туьк1уьр хьуниз (гафарай префикс, дувул, диб, суффикс, эхир жагьурун); в) ч1алан паяриз (существительнийрин кьадар, падеж; прилагательнийрин кьадар, падеж; глаголрин вахт тайинарун); синтаксисдин (интонациядиз килигна предложенидин жуьре, предложенида гафарин арада алакъа тайинарун, предложенидай подлежащее, сказуемое ва кьвед лагьай дережадин членар жагьурун);
- масадан куьмек галачиз жува-жуваз туьк!уьрнавай пландай 70-80 гаф) изложение кхьин, яшайишдай са вакъиадикай, экскурсиядикай, гуьзетунрай гъвеч1и гьикая кхьин.
2-IV классра литературадин эсерар к!елунин программа ихьтин паярикай туьк!уьр хьанва: 1) к1елун патал эсеррин тематика; 2) к1елунин вердишвилер; 3) текстинин винел кIвалах ва сивин рахунар гегьеншарун; 4) учебникдихъ галаз к! валах.
Литературадай к1елунин программа
К1ЕЛУН ВА Ч1АЛ ГЕГЬЕНШАРУН
К1елунин программа ихьтин паярикай ибарат я: I) к1елунин тематика; 2) к1елунин тарсара ийидай к1валахар; 3) классдилай къеце к1елун.
Гьар са классда къвез-къвез четинарнавай материалдин бинедал алаз к1елуни аялар акьулдин, ахлакьдин, эстетикадин рекьяй вилик тухуда.
Сифтегьан классра к1елунин везифа тарсара ц1ийи чирвилер къачуникай, гъавурдик кваз, дуьз, фад-фад, эсер ийидайвал к1елунин алакьунар ва идан бинедал алаз аялри эсердин винел к1валах авунин, жува-жуваз ктабар к1елунин вердишвилер вилик тухуникай ибарат я. К1елунин вердишвал вилик тухун I классда аялри гафар тамамдиз кьат1унун, ибарада ва предложенида гафар интонациядин жигьетдай сад авун, к1елунин зарблувал артухарун лагьай гаф я. Школада к1елунин кьвед лагьай йисуз аялар, ван акъуд тавуна, жува-жувакди к1елиз вердишарда. Пуд ва кьуд лагьай классра к1елунин йигинвал мадни артухарда, к1елунин эсерлувал хкаждай рекьерикай менфят къачуда. Идалайни гьейри, к1елунин гьар са тарсуна тербиядин
к1валахни тешки лун лазим я.
Сифтегьан классра к1елзавай аялрин яшдив кьадай кьезил, регьят гьикаяйрин, шииррип, махарин бинедал алаз аялар к1елзавай эсердин мана-метлебдин гьавурда гъатиз, эсердин кьилин фикир тайинариз, эсерда иштиракзавай ксар, абурун ахлакь ва гьерекатар ачухариз ва абуруз къимет гуз вердишарда.
К1елзавай эсердин мана-метлебдин винел кIвалах авуни аялриз анай кьилин метлеб авай вакъиа, фикир тайинариз ва чара ийиз, эсер маналу паяриз пайиз, абурун арада алакъаяр тайинариз чирда. И кХвалахди аялрин фикир авунин алакьунар вилик тухуда. Ихьтин везифаяр кьилиз акъудун патал виридалайни вилик к1елзавайбуруз гьавурдик кваз к1елиз ва ктабдин винел к1валахиз чирна к1анда.
Программада эцигнавай метлеб авай сад лагьай везифа аялриз текстинин винел к1валахиз чирун я.
К1елунин кьвед лагьай важиблу тереф аялрихъ абур элкъуьрна кьунвай гьакъикъатдикай дуьз малуматар хьунухь я.
Сифтегьан классра эсерар к1елайла, аялри т1ебиатдикай, Ватандикай, инсанрин яшайишдикайни зегьметдикай, чи халкьдин хъсан адетрикай, дуьз инсанрикай, гьуьрметлувиликайни мергьяматлувиликай, аялрин уьмуьрдикай къачузвай: чирвилер гегьенш жеда. Идахъни аялриз илимдин ва ахлакьдин тербия гунин карда метлеб ава. И везифа учебникра ганвай материалри тамамарда. Абуру гъил михьи, зегьметдал рик1 алай, масадан къайгъударвал ийидай, инсанар дуствилелди яшамиш хьунал рик1 жедай тербия гуниз куьмек гуда. Зегьмет ч1угун инсандин лап ч1ехи буржи тирди чирда. Ватан к1ан хьунин руьгь кутада, гуьзелвилел къимет эцигиз чирда. Ибурни к1елзавайбурун ахлакь хъсанарунихъ галаз к1евидаваз алакъалу месэлаяр я.'
К1елунин тарсара гзаф чка иллаки аялрин гафарин запас гьерекатдиз гъидай, ч1ал гегьеншаруниз куьмек гудай тапшуругъриз гана к1анда.
Классда к1елун. К1елунин тарсара чирвилер, алакьунар ва вердишвилер аялрин яш фикирда кьуна гузва. К1елунин тарсариз гьафтеда 3 сят чара авунва.
К1елун патал гьар са классдин материалди аялар акьулдин, ахлакьдин рекьяй вилик тухуниз куьмек гузва.
II классда аялри хайи т1ебиатдикай, чи инсанрин яшайишдикай, аялрикай, гьайванрикай, зегьметдикай, маса уьлквейра яшамиш жезвай халкьарикай, иллаки аялрикай, кхьенвай эсерар к1елда.
II класс акьалт1арзавай аялрилай дуьз, гъавурдик кваз, ачухдиз, ван хкажна ва бес кьадардин зарблувал аваз к1елиз алакьун лазим я. К1елдайла, предложенидин эхирдин интонация ва предложенийрии арада пауза хуьз алакьун лазим я.
Кьвед лагьай классда текстинин винел к1валах ийиз башламишда. И жигьетдай аялри к1елай текстиниз талукь суалриз жавабар гунин, эсердин кьилин фикир тайинарунин (муаллимдин куьмекдалди), эсер маналу паяриз паюнин, суалрин куьмекдалди ва я абур галачиз к1елай эсердин мана-метлеб ахъай хъувунии вердишвилер къазанмишда. Аялрилай и девирда мах, шиир, гьикая чеб-чпивай чара ийиз алакьун лазим я.
III классда гьавурдик кваз к1елунин вердишвилер вилик тухуда, эсер ийидайвал к1елуниз (манадин ударение, пауза, интонация хуьн) артух фикир гуда. Аялри эсердин кьилин фикир тайинарунин, нштиракзавай ксариз, вакъиайриз талукь яз жуван фикир дугьуним алакьунар къазанмишда. К1елай текст куьруьз ва тамамдиз ахъай хьувуниз артух фикир гуда. III классда дуьз ва фад-фад к1елунин алакьунар мадни вилик тухула. И девирда гафарин кьадар артухарунин, абурун метлебар тайинарурин к1валах давам жеда. К1елай эсердай иштиракзавай ксариз, вакъиайриз къимет гузвай гафар жагьурдай, жуьреба- жуьре текстера гафарин манаяр тайинардай к1валахар тухуда.
III классда ихьтин алакьунарни вердишвилер Ватандиз, чи халкьдин суварриз, чи уьмуьрдиз, вири халкьарин арада ислягьвал хуьниз бахшнавай эсерар к1елунин бинедал алаз къачуда.
IV классда к1елунин тарсара аялрин уьмуьрдикайни к1валахрикай, чи уьлкведин яшайишдикай, чи Ватандин лап хъсан инсанрикай, т1ебиатдикай, зегьметдикай аялрин чирвилер гегьенш жеда.
Махарини кьисайри ахмакьвал, къанихвал негь авунин, кьегьалвилин, гьахълувилин, дуствилин руьгь, мергьяматлувилин гьиссер кутунин тербия гуз куьмек ийида.
I V классда гъавурдик кваз, эсер ийидайвал ва зарбдиз к1елунин вердишвилер мадни вилик тухун лазим я. Аялрилай гафарин манаяр ачухариз, манадин жигьетдай чеб-чпиз мукьва ва акси гафар жагъуриз, текстинай мисалар гъиз, эсердин кьилин фикир тайинариз алакьун лазим я. Йисан эхирда масадан куьмек галачиз текст паяриз чара авунин, макъаладин ва я гъикаядин план туьккуьрунин, текстинин мана-метлеб куьруьз ва я хкяна хълагьунин вердишвилер къачуда. И классда гуьзетунрин бинедал алаз аялри гъвеч1и гьикаяяр туьк1уьрдай, иштиракзавай ксарин сад-кьвс хесет чеб-чпив гекъигдай, мах, басня, гьикая, шиир чеб-чпивай чара ийидай к1валахар тамамарда.
К1елунинни тербиядин месэлаяр тамамарунин карда гьар са тарсунин метлеблувал артухарун лазим я. Аялрин к1елунрин вердишвилер хъсанарунин, эсер ийидайвал к1елиз чирунин, аялрин ч1ал гегьеншарунин винел гьар юкъуз к1валах тешкилун чарасуз я.
Гьар са тарсунин ч1ехи пай (30—35 декьикьа) классда текст к1елуниз ва адан винел к1валах авуниз чара ийида. Жуьреба- жуьре суьгьбетри, баянар гунри ва ихьтин маса к1валахри лап т1имил вахт (5—10 декьикьа) кьун лазим я. Текст к1елдалди вилик тухузвай суьгьбетди, муаллимдин ихтилатри, шикилриз тамашуни ва ихьтин маса к1валахри аялар ц1ийи тарс, текст к1елуниз гьазурун ва текстинин гъавурда гьатуиз куьмек гун лазим я.
Сифтегьан классра эсерар хуралай чирунизни бес кьадар фикир гуда.
Аялриз илим чирунинни тербия гунин везифаяр агалкьунралди кьилиз акъудун патал тарсар ахьтин къайдайрикайни рекьерикай хийир къачуна тухвана к1анда хьи, герек абуру илим чирунин, тербия гунин к1валахар сад-садахъ галаз алакъаламишин.
Келунин алакьунар ва вердишвилер, текстинин винел к1валах ва ч1ал гегьеншарун.
Тарсара аялри к1елунин вердишвилерихъ галаз санал текстинихъ ва я ктабдихъ галаз к1валах авунин алакьунар ва вердишвилер къазанмишун лазим я. И тарсара гьак1ни аялрин ч1ал гегьеншарда, сивин рахунрин культура хкажда.
II - IV классра к1елунин гьар са тарсуна дуьз, фад-фад, гъавурдик кваз ва эсер ийидайвал к1елунин вердишвилер вилик тухун ва хъсанарун чарасуз я. I классда аялри гъавурдик кваз, дуьз ва ц1алц1амдиз слогралди текстер к1елиз чирда. Аялрин рахунра дуьшуьш жедай нукьсанрин (бязи сесер лугьуз тахьун, бязибур ч1урук1а лугьун ва мсб.) винел неинки к1елунин, гьак1ни амай муькуь тарсарани к1валахда.
К1елунин тарсара аялри суалриз жавабар гуз, текстерин мана-метлебар ахъай хъиииз, шикилрин бинедал алаз ихилат туьк1уьриз чирда. Текстинин винел ийизвай вири к1валахар муаллимдихъ галаз санал кьиле тухуда.
I классда к1елзавай аялрикай йисан эхирда дуьз, гъавурдик кваз са декьикьада 20-25 гаф к1елиз алакьун лазим я.
II классда аялри тамам гафаралди к1елунин вердишвал къачуда. К1елунин ериш, дуьзвал, эсерлувал са кьадар артух жеда, гьавурдик кваз к1елунин дережа хкаж жеда. Аялар яваш-яваш гьвеч1и текстер чпи-чпиз кисна к1елунал эляч1да. Текстинин винел к1алах са кьадар артух четин жеда: муаллимдин куьмекдалди аялри текстинай эсердин кьилин фикир, иштиракзавай ксарин къилихар ачухардай гафар ва ибараяр жагьурда, гафаради шикилар ч1угваз чирда.
Аялрилай текстиниз талукь суалриз масадан куьмек галачиз жавабар гуз, мах ахъай хъийиз, шикилдин мана-метлеб хълагьиз алакьун лазим я.
II класс акьалт1арзавай аялрилай дуьз, гъавурдик кваз, ачухдиз, ван хкажна ва бес кьадардин зарблувал аваз (са минутда 30-40 гаф) к1елиз алакьун лазим я. К1елдайла, предложенидин эхирдин интонация ва предложенида гафарин арада пауза хуьз алакьун лазим я.
III классда анжах тамам гафаралди к1елда. Ида гьавурдик кваз ва эсер ийидайвал к1елиз чирдай мумкинвал артухарда.
К1елунин тарсара аялри к1елай текст аннамишунин, гекстина кьиле физвай вакъиайрин галай-галайвал, абурун арада алакъаяр тайинарунин к1валахриз гзаф фикир гуда. Текстинин художественный кьет1енвилерин, ч1ал гуьрчегардай алатрин винел к1валах давамарда.
Ill классда к1елзавай аялар чпин рахунра кутугай гафар, мисалар, алакъалу ибараяр ишлемишиз, синтаксисдин лазим тир конструкция туьк1уьриз вердишарда. Абуруз литературадин ч1алан нормаяр хвена рахаз чирда.
Ill классда дуьз ва фад-фад к1елунин алакьунар мадни вилик тухуда. Аялри йисан эхирда са минутда 50-60 гаф к1елун лазим я.
I-V классда вири аялрилай текст фад-фад, дуьз, гьавурдик кваз, тамам гафаралди к1елиз алакьун лазим я. И классда слогралди к1елуниз рехъ гудач. Аялрилай текстинин мана-метлеб масадан куьмек галачиз ахъай хъийиз, лап регьят план туьк1уьриз, к1елай зат1унин кьилин фикир тайинариз, тамамдиз, куьруьз ва хкяна текстинин мана-метлеб хълагьиз, к1елай текстиниз гафаралди шикилар ч1угваз алакьун лазим я.
IV классда гьавурдик кваз, эсер ийидайвал ва зарбдиз (са минутда 70-80 гаф) к1елунин вердишвилер мадии вилик тухуда. Аялрилай гафарин манаяр ачухариз, манадин жигьетдай чеб- чпиз мукьва ва акси гафар жагъуриз, текстинай мисалар гъиз, эсердии кьилин фикир тайинариз алакьун лазим я.


II класс
(102 сят)
К1елунин тематика. Йисан вахтарикай, т1ебиатдикай, гьайванрикай, зегьметдикай, аялрикайни абурун машгъулатрикай, юлдашрикай, инсанрин арада гьуьрметдикай эсерар. Халкьдин мецин яратмишунар: махар, мисалар, миск1алар.
Хуралай чирун латал эсерар. Муаллимдиз меслят акур 5—8 эсер хуралай чирун.
К1елунин вердишвилер. I зур й и с. Гъавурдик кваз, дуьз ва ц1алц1амдиз слогралди ва бязи гафар тамамдиз к1елун. Таниш тушир текст са минутда 25-30 гафунин еришдадди к1елун.
II зур йис. Гъавурдик кваз, дуьздаказ ва эсер ийидайвал тамам гафаралди к1елун. Са минутда 30-40 гаф к1елун. К1елунин карда предложенидин эхирдин ва са жинсинин членрин интонацияр ва пауза хуьн.
Текстинин винел к1валах. Рахунрин ч1ал. Текстинин мана- метлебдай суалриз жавабар гун, текстинай суалриз жавабар жагьурун, к1елай эсердиз къимет гун, Текстинин мана-метлеб муаллимдин суалрин ва я учебникда ганвай пландин куьмекдалди хълагьун.
Гафаралди текстиниз талукь шикилар ч1угун. Гьикаядин текстинин мана-метлеб галай-галайвал ва тикрарунар квачиз тамамдиз ахъаюн.
Эсердиз талукь шикилдии мана-метлеб ачухарун, текстинай адаз талукь предложенияр жагьурун.
Текст паяриз паюн, абуруз кьилер гун, муаллимдин куьмекдадди к1елайдан кьилин фикир тайинарун.
Текстинин художественный кьет1енвилерин ва ч1ал гуьрчегдай алатрин винел гуьзетунар тухун: эпитетар, гекъигунар, метафораяр жагъурун (терминар галачиз).
Мукьва манаяр авай гафар гекъигун, гзаф манаяр авай бязи гафарихъ галаз таниш хьун, муаллимдин куьмекдалди текстинай кьиле физвай крариз, иштиракзавай ксариз, т1ебиатдин шикилриз талукь гафар (абуруз къимет гузвай) жагъурун ва абурун куьмекдалди шикилар ч1угун.
Гафар дуьз лугьун ва к1елун.
Учебникдихъ галаз к1валах. Кьилерихъ галаз танишвал, анай лазим эсер жагъурун, к1елзавай текстиниз талукьсуаларни тапшуругъар чир хьун, текстиниз талукь четин гафарин винел к1валах авун.

III класс
(102 сят)
К1елунин тематика. Хайи Ватандин т1ебиатдикай йисан вахтарикай, зегьметдикай, дуствиликай, халкьдин хъсан адетрикайни суваррикай, адан кьегъал рухвайрикайви рушарикай, аялрин к1валахрикай гьикаяяр, шиирар, макъалаяр махар, мисалар, миск1алар.
Хуралай чирун патал эсерар. Муаллимдиз меслят акур 8-10 эсер хуралай чирун.
К1елунин вердишвилер. Гъавурдик кваз, дуьз, эсер ийидайвал тамам гафаралди бес кьадардин йигинвал аваз (са минутда 50-60 гаф) к1елун. К1елдайла манадиз важиблу гафар чара авун, предложенийрин ва текстинин паярин арада паузаяр хуьн. К1елзавай текстинин мана-метлебдиз килигна лазим интонация (ериш, манадин ударение, паузаяр, тегьер, ван) хкягьун.
Текст гъавурдик кваз жува-жуваз явашдиз к1елун.
Текстинин винел к1валах. Рахунрин ч1ал.
Художественный эсерда кьиле физвай вакъиайрии галай- галайвал, абурун арада алакъаяр тайинарун. Текстинин мана- метлебдиз талукь жаваб, текстинай хкяна к1елна, тестикьарун. Маса куьмек галачиз текст паяриз паюн, абурукай важиблуди хкягъун ва муаллимдин куьмекдалди вири эсердин кьилин фикир тайинарун.
К1елай текстинин план туьк1уьрун, муаллимдин куьмекдадди адан мана-метлеб хълагьун, текстиниз гафаралди шикилар ч1угун.
Гафаралди шикилар ч1угунин къайда ишлемишна, к1елай текстинин мана-метлеб тамамдиз ва хкяна хълагьун.
Жуван гуьзетунрал бинелу хьана ва я школадин яшайишдай гьикая туьк1уьрун. Гьикаяда жуьреба-жуьре ч1ал гуьрчегардай гафар ва я ибараяр, синонимар, лазим предложенияр ва интонация ишлемишун.
Иштиракзавай ксар, вакьиаяр къалурун, т1ебиатдин шикилар тун патал авторди ишлемшзавай гафар ва ибараяр масалан куьмек галачиз жагьурун.
Иштиракзавай ксарин к1валахриз къимет гун (муаллимдин куьмекдалди).
Литературадин ч1аладди рахаз чир хьун. Художественный эсердин ч1алан бязи кьет1енвилерихъ галаз (жанрайриз килигна) таниш хьун: махуна тежедай крар хьун, басняда айгъам хьун, шиирда рифма.
Учебнидихъ галаз к1валах. Кьилериз килигна ктабдай жува лазим эсер, са авторди н эсерар, са темадиз талукь эсерар жагьурун, текстиниз талукь тапшуругъар масадан куьмек галачиз тамамарун.


IV КЛАСС
(102 сят)'
К1елунин тематика. Йисан жуьреба-жуьре вахтара т1ебиатдикайни ислягьвиликай, чи республикадин ва Лезгистандин та рихдикайни уьмуьрдикай, дустарикайни юлдашрикай, т1ебиат хуьникай, дуствиликай эсерар. Халкьдин мецин яратмишунар.
Хуралай чирун патал эсерар. Муаллимдиз меслят акур 10- 12 эсер хуралай чирун.
К1елунии вердишвилер. Гъавурдик кваз, дуьз, фад-фад, эсер ийидайвал замам гафаралди эсер авунин такьатар (паузаяр, манадин ударение, к1елунин ериш ва ванцин виниз-агъузвал) ишлемишиз,
литературадин ч1алан нормаяр хвена к1елун. Таниш тушир текст са минутда 70-80 гафунин ерищдалди к1елун. Гьи текст хьайит1ани гьавурдик кваз яваш ванцелди к1елун.
Текстинин винел к1валах. Рахунрин ч1ал.
К1елай эсердин кьилин метлеб ачухарун, ам жуван гафаралди лугьун. Текстинин паярин манадин жигьетдай алакъаяр тайинарун, гьикаядин ва я макъаладии план туьк1уьрун.
Жува-жуваз туьк1уьрнавай пландин бинедал алаз, тамамдиз, хкяна ва куьруьз текстинин мана-метлеб ахъай хъувун. Мана- метлеб хълагьдайла, галай- галайвал хуьн. Шикил кхьинин ва жуван фикир лугьунин элементар кваз т1ебиатдин, иштиракзавай касдин акунрин, диалог гьикая авунал дегишарна, текстинин мана-метлеб ахъай хъувун.
Гьикаяда иштиракзавай ксарин ч1алан винел гуьзетунар, абурун крар гекъигун, къалурзавай вакъиайрихъ ва ишгиракзавай ксарихъ галаз автордин ва жуван рафтарвал тайинарун
Текстина ишлемишнавай гафарин манаяр чир хьун, абур жуван рахунра ишлемишун, иштиракзавай ксар, вакъиаяр ва мсб. ачухдиз къалурун патал ишлемишнавай гафар, ибараяр (эпитетар, тешиигьар, мягькем ибараяр, метафораяр) жагьурун.
Иштиракзавай ксарикай садан т1варц1ихъай, ихтилатчидин т1вар дегишарна, масадан т1варц1ихъай гьикая давамар хъувун.
Художественный эсердин ва макъаладин текстер чара ийиз алакьун.
Аялрин гафарин кьадар артмишун ва ч1ал гегьеншарун.
Учебникдихъ галаз к1валах. Кьилериз килигна учебникдихъ галаз к1валах ийиз алакьун, учебникдикай (суалар ва тапшуругьар, абзацар, текстиниз талукь гафар ва мсб.) масадан куьмек галачиз, менфят къачуз алакьун.
Классдилай къеце к1елун.
Классда к1елунин к1валах классдилай къеце давамар хъийида. Классдилай къеце к1елай эсеррай къачур чирвилерикай классда к1елунин тарсара хийир къачуда. Классдилай къеце к1елун сифгетъан классра чирвилер гунин важиблу пай я.
Классдилай къеце к1елунин, вилик ихьтин мурадар акъвазнава: аялри классда дидед ч1алай ва маса предметрай къачузвай чирвилер гегъеншарун ва деринарун, ктабдай герек материал ва библиотекадай герек ктаб жагъуриз алакьун, ктабдихъ галаз к1валах ийиз вердишарун, аялри чпи-чпиз к1елуниз регьбервал гун, аялар патал кхьенвай лап хъсан ктабрихъ ва абурун авторрихъ галаз танишарун, к1елунии гьевес тербияламишун. Гьаниз килигна классдилай къеце к1елуниз тарсариз хьиз килигун лазим я.
Классдилай къеце к1елунин тарсара Ватандикай, аялрикай, хизандикайни школадикай,
Дагъустандикай, суваррикай эсерар к1елда. Классдилай къеце к1елунин тарсара хъуьт1уькай, гатфарикай, зулукай, гатукай кхьенвай гьикаяйри, шиирри, миск1алри хейлин чка кьазва. Сифтегьан классра махар, кьисаяр, 'бубайрин акьуллу гафар к1елуниз кьет1ен фикир гуда.
Аялар ктабдихъ галаз вердишарунин, абурук газетар, журналар к1елдай хкет кутунин шарт1арикай сад классдин ва я школадин библиотекадин к1валах дуьз тешкилун я.
I классда мукьвал-мукьвал ктабрин выставкаяр туьк1уьрда.
II классда темайриз килигна, ктабрин выставкаяр, къведай тарсуналди к1елун лазим тир эсерриз галукь плакатар акъуддда.
III классда ихьтин выставкайрилай алава тематикадиз талукь карточкаяр, к1елун лазим тир ктабрин списокар гьазурда. IV классда газетар, «Кард» журнал, маса журналрин («Самур», «Дагъустандин дишегьли») талукь разделар эцигда, рХеддай ктабрин списокар, «Чна кХелдай ктабар» кьил гана, каталогар туьк1уьрда.
Классдилай къеце к1елун меслят къалурнавай эсерар хкядайла, муаллимди абур классдилай къеце к1елунин махсус ктабда, школадин ва я хуьруьн библиотекада хьун фикирда кьада.
Классдилай къеце к1елуниз регьбервал махсус тарсара гуда ва абуруз са четвертда кГелунин тарсарин гьисабдай 4 сят чара ийизва.
Классдилай къеце к1елунин программа кьве паюникай ибарат я: 1) к1елунин материал ва тематика; 2) ктабдихъ галаз к1 валах (чирвилер, алакьунар, вердишвилер).
I КЛАСС

К1елдай эсерар: чпин т1варар, жилдерал ва къене авай шикилрин мана-метлебдив кьадай 8-30 чин авай аялар патал акъуднавай ктабрай ва я «Ша чна к1елин» к1ват1алдай лап гьвеч1и (1-2 чин) эсерар к1елун. «Кард» журналдай эсерар к1елун.
К1елунии тематика: Ватандикай, зегьметдикай, аялрикай, гьайванрикай, йисан вахтарикай ва мсб. Эсерар муаллимди к|елун.
Ктабдихъ галаз к1валах: ктабдихъ игьтияж, тербияламишун» аялар патал акъудзавай лап регьят ктабрихъ галаз танишвал муаллимди к1елай ктабдиз (эсердиз) килигун, адан т1вар дуьз лугьун; ктабар к1елунин гигиенадин къайдайрал амал авун ктабар хуьз вердишарун. ‘

II КЛАСС
(16 сят)
К1елдай материал: аялар патал акъуднавай художественный (8-30 чин авай) ктабар, «Ша чна к1елин» к1ват1ал, «Кард» журнал. Аялри чпи-чпиз к1елун патал 1-5 чин авай ктабар.
К1елунин тематика: классда к1елунин тематикадиз килигна, Ватандикай, аялрикай, т1ебиатдикай, гьайванрикай ва мсб.
Ктабдихъ галаз к1валах: (чирвилер, алакьунар, вердишвилер): ктабдин важиблу паяр (жилд, чинар) чир хьун.
Ц1ийи ктабдихъ галаз (автордин т1вар, эсердин т1вар, шикилар) таниш хьун. Никай ва я квекай к1елнат1а (яб ганат1а), жаваб гуз алакьун. Муаллимдин суалрин куьмекдалди к1елай ктабдин (эсердин) мана-метлеб мягъкемарун. Иштиракзавай ксарин хесетриз, крариз къимет гун. Ктабрин выставкадихъ, к1елун лазим ктабрин т1варар авай плакатдихъ галаз (1 зур йис), лап регьят карточкайрихъ галаз (II зур йис) таниш хьун.
К1елай эсеррай бязи шикилар сегьнеламишун.
«Кард» журнал к1елун.
III класс
(16сят)
К1елунип материал: лезги, урус, Дагъустандин халкьарин литерагурайрай (10-100 чин авай) аялар патал ктабар, «Ша чна к1елин» к1ват1ал, «Кард» журнал, «Самур», «Дагъустандин дишегьли» журналрии аялар патал разделар.
К1елунии тематика: классда к1елунин тематикадив кьадайвал, игитрикай, зегьметдикайни т1ебиатдикай, аялрикай ва мсб. эсерар.
Ктабдихъ галаз к1валах (чирвилер, алакьунар, вердишвилер): ктабдин паяр (жилд. кьилер, сифте гаф, эхирдин гаф), чир хьун. Паяриз килигна таниш тушир ктабдин мана-метлеб (яни ам квекай ят1а) тайинариз алакьун. Классдилай къеце к1елунии темадиз талукь ктаб ва я эсер хкягъиз алакьун. 1 зур йиса нубатдин тарсунапди 8-15 чин, II зур йиса 15-20 чин авай ктаб к1елун. Муаллимдин суалрин куьмекдалди к1елай ктабдин ва я эсердин мана-метлеб хълагьун.
Мана-метлебдин жигьетдай важиблу пай чара ийиз ва ам хълагьиз алакьун. К1елун патал ктабрин списокдикай менфят къачуз алакьун.
IV КЛАСС
(16 сят)
К1елунин материал: школадин яшда (гьвеч1и классрин) авай аялар патал литература, «Кард» журнал ва газетрин аялриз талукь разделар.
К1елунин тематика: классда к1елунин тематикадив кьадайвал, чи Ватандикай, адан алатай девирдикай, халкьдин баркаллу зегьметдикай ва мсб. эсерар, халкьдин мецин яратмишунрин чешнеяр.
Ктабдихъ галаз к1валах (чирвилер, алакьунар ва вердишвилер): тайин темадиз талукь ктаб хкягъиз алакьун. Классдилай къеце к1елунин тарсунин темадиз килигна, масадан куьмек галачиз жува-жуваз, ктаб (эсерар) хкягъун ва к1елун. К1елай эсердин ва я ч1укунин куьруь мана-метлеб хълагьун.
Аялар патал кхьенвай ктабрихъ галаз танишвал ва абур тарсара ишлемишиз алакьун.
Аялар патал газетар, журналар «Кард» ва мсб. дат1ана к1елун. Ктабдин т1варц1из, жилдиниз, кьвед лагьай жилдиниз, кьилериз, сифте гафуниз, шикилриз килигна, ктабдин тахминан мана- метлеб тайинарун. Библиотекадай лазим ктаб хкягъиз алакьун. Классдилай къеце к1елунин дневник туьк1уьриз ва ам ац1урмз алакьун.

Сифтегьан классар патал

лезги ч1алан ва

литературадай к1елунин

программаяр