Правительство Алаш Орда

Алаш-Орда _кіметі
Алаш _кіметін Kaру м‰селесі 1917 жылы шілденіS 21-28-інде Орынбор Kаласында, жалпыKазаKтыK I съезде KаралCан болатын, съезде 14 м‰селе талKыCа т_сті. Алдымен мемлекет Kaрылысы Kаралды. «Русия демократическая, парламентарская республика болып, KазаK облыстары Kоныс-aлт жігіне Kарай облыстыK автономия алуCа тиіс» деп, еS негізгі м‰селені шешкеннен соS, жер проблемасы жайында 14 бабтан тaратын Kаулы Kабылдады. ЕS мыKтап айта алCандары: «JазаK халKы ™зініS еншілі жеріне орныCып болCанша KазаK жері ешкімге берілмесін». Осындай дaрыс ой-пікір к_ні б_гінге дейін к_шін жойCан жоK.
Ал KазаKтыS aлттыK-территориялыK Алашорда автономиясы 5-13 желтоKсанда II съездінде заSды т_рде Kaрылды.
Алашорда автономиясын, оныS конститиуциясын б_кіл Ресейлік Kaрылтай съезі бекітуге тиіс еді. «Алаш» партиясы баCдарламасыныS жобасы 1917 жылы «JазаK» газетініS 251-санында жарияланды. «Алаш» партиясы баCдарламасы 10 баптан тaратын саяси Kaжат, онда KазаK елініS aлттыK тілек-маKсаттарыныS негіздері баяндалды, яCни автономияныS мемлекеттік _кімет билігініS т_рі «федерациялыK республика KaрамындаCы дербес мемлекет» ретінде аныKталды. Ол республиканыS Jaрылтай жиналысы мен мемлекеттік думасы болды, атKарушы механизм міндетін Президент пен Министрлер кеSесі атKарады деп к™рсетілді. Бaл баCдарлама, сонымен Kатар сайлау ж_йесін де, дінді мемлекеттен б™луді де, сот істерін белгілі бір жерде жинаKы Kaрып, к™пшілік болып табылатын халыKтыS тілінде ж_ргізу, ‰скер Kaру мен салыK салу ісін aйымдастыру ж‰не жерге мемлекеттік меншікті орнату сияKты таCы басKа шараларды да Kамтыды.
Осы жалпыKазаKтыK II съезде: «Алаш облыстарын Kазіргі б_ліншіліктен KорCау маKсатынмен уаKытша aлт кеSесі Kaрылды, оныS аты «Алашорда» деп аталды. «АлашорданыS» _кімет Kaрамы 25 адам болып, 10 орын KазаKтар арасындаCы басKа халыKтарCа Kалдырылды» - делінді.
Алаш автономиясыныS 15 KазаK азаматы сайланды: У‰лихан Танашев (Б™кей ордасы), Халел Досмaхамедов (Орал Kаласы), Айдархан Тaрлыбаев (АKмола облысы), Ахмет Бірімжанов (ТорCай облысы), Халел Bаббасов (Семей облысы), СыдыK Аманжолов (Жетісу облысы), Мaстафа ШоKай (Сырдария облысы); облыстардан тыс Алашорда Kaрамына €лихан Б™екйханов, €лімхан Ермеков, Мaхаметжан Тынышбаев, БаKтыгерей Jaлманов, ЖаKып АKбаев, Базарбай Мамытов, Отыншы €лжанов сайланды. ^кіметтіS осы 15 м_шесіне орынбасарлар болып, KазаK ™лкесініS ‰р т_рлі ™Sірлерінен таCы да 15 кісініS кандидатуралары бекітіледі. €лихан Б™екйханов Алаш автономиясыныS _кіметі – АлашорданыS т™раCасы болып сайланды.
Сол кездегі Алашорда автономиялыK мемлекетініS жері бaрынCыдай Ресей империясыныS бес ‰кімшілік (административных) Kaрамы болып кірген еді. Сырдария мен Жетісу облыстары – Т_ркістан генерал-губернаторлыCыны, Семей мен АKмола облыстары – Дала генерал-губернаторлыCына, ТорCай облысы Орынбор губернаторлыCына, Орал облысы тікелей Ресей мемлекетініS Kaрамына кірді.
АлашорданыS уаKытша aлт кеSесініS басшы Kaрамына сайланCандар Халел мен Жанша Досмaхамедовтер 1918 жылCы к™кектіS 2-сіне дейін М‰скеуде автономия алу ж™нінде В.И.ЛенинніS Kабылдауында болды. €.Б™кейханов, Х.Bаббасов, €.Ермекотер В.И.Ленин ж‰не И.В. Сталинмен JазаK автономиясыныS жер к™лемі, шекарасы туралы келісс™з ж_ргізді. «JазаK» газетініS 1918 жылCы 30 шілдеде шыKKан 262-санынды «Заречная свободада Алаш орда х_кіум‰тініS іске кіріскені» туралы телеграмма басылCан. Сонымен Kатар 1918 жылы мамырда Оралда ™ткен KазаK съезінде Жанша мен Халел Досмaхамедовтер бастаCан «Орал у‰лаятыныS» уаKытша _кіметі (провинциальное правительство) жариялаCан, ол сол жылы 26 шілдеде Жымпиты Kаласына барып орналасKан. БіраK АлашорданыS батыс б™лігі жеке aйым деп есептелмеген.алашорда автономиясыныS т™раCасы €.Б™кейханов АлашорданыS батыс б™лімін Kaру жайлы іс KаCазына Kол KойCан, біраK Алашордада заSды т_рде мaндай б™ліну болмаCан.ОсыныS б‰рін ескере отырып, «АлашорданыS батыс б™лімін жеке aйым деп есептеуге болмайды» - деп жазды JырCыз ™лкесін басKарушы ‰скери-революциялыK комитеттіS м_шесі С.МеSдешов. JырCыз ™лкесін басKарушы ‰скери-революциялыK комитеттіS коммунистік фракциясыныS басшысы Пестковскийге 1920 жылы 23 аKпанда жазCан еSбегінде.
«Алаш Орда» укіметі ‰скерін KaруCа ж‰не JазаKстан аумаCында ™кілетті биліктерін aйымдастыруCа кірісті, «Ресей патриотизміне» аKырына дейін адал болып KалCан ‰скер б™лімініS атамандарымен ‰скери одаK Kaрып, олардан Kару-жараK алмаK болды.
Алаш _кіметініS т™раCасы €.Б™кейханов 1919 жылдыS басында Омбыда Колчактан Kару-жараK сaрау ниетімен Алаш Орда _кіметіне баCынышты ‰скердіS Kaрамын, туCан жерін, санын айтады, солардыS ішінде: Жетісу майданынды – 700 адам, Троцкийде -540 адам, Орал облысында – 2000 адамнан KaралCан 2 ‰скер тобыныS болCанын к™реміз. Колчак JазаK автономиясын мойындаудан бас тартKан соS, Алаш Орда _кіметініS басшылары КеSес _кіметімен келісімге келген. Ал А. Байт_рсынов 1919 жылы 24 шілдеде КирревкомныS м_шесі болып, В.И. Ленин Kолынан мандат алды.
Батыс АлашорданыS басшысы Жанша Досмaхамедов ™зініS 1919 жылы 21 желтоKсанда ОрынбордаCы КирревкомCа жазCан Kaпия хатында атты казактардыS KыстаCына Kарамастан, Алаш солдаттарыныS KызылдарCа Kарсы соCыспаCанын, тек тым болмай бара жатKан жаCдайларCа Cана аKтардыS Kатарында Kара беріп, кейін Kашып кетіп ж_ргендерін, Kазіргі аKтардыS бастыKтары АлашKа аныCынан сенбей Kарап, Kысымын к_шейтіп отырCанын, сондыKтан Т_ркістан майданыныS ОралдаCы соCыс-революция советініS Лежава-Мюратпен байланыс жасап, аKтарCа Kарсы ‰рекеттерін тездетіп, KазаK даласын тазартуларын ™тінгендерін хабарлайды, ™зара келісіп с™йлесу _шін ревкомныS бір адамын жіберулерін ™тінді.
Батыс Алашорда басшылары Jызыл армияныS Ойыл Kаласына келген татар атKыштар полкініS командирі М‰улюдовпен, комиссары Jасымовпен тыCыз байланыс жасайды. Бaл ж™нінде татар полк командирініS 3- ші Т_ркістан атты дивизиясыныS бастыCына жазCан аKпарында: «JызылKоCадаCы Алашорда білдірмей шабуыл жасап, Елек корпусыныS штабын, бастыCы корпус командирі, генерал Акутинді, оныS к™мекшісі полковник Марковті, штаб бастыCы Шадринді, полковник Ершовты Kарусыздандырып, aстап алды. БіздіS отряд JызылKоCаCа 28 желтоKсанда кірді», - деп хабарлайды.Батыс АлашорданыS KызылдарCа берілгендігі ж™нінде майдан Kолбасшысы М.В.Фрунзе 1919 жылы 21 желтоKсанда В.И.Ленинге берген теллеграммасында: «... АлашорданыS, Каспий жаCалауына дейінгі барлыK аудандарды Kоса отырып, саяси жіне экономикалыK берілуі маSызды болып табылады»,- дейді.
€.Б™кейханов ж‰не сол кезеSде зиялы KауымныS басKа да ™кілдері жетекшілік жасаCан Алаш пен Алашорда JазаKстандаCы KоCамдыK-саяси, ‰леуметтік-экономикалыK ж‰не aлттыK-мемлекеттік Kaрылыс м‰селелерін шешу жолдарын аныKтауда aлттыK тaтастыK ж‰не халыKтыK бірлік принциптеріне с_йенді. Мaндай баCыт ‰детте аталCан м‰селелерді шешуде таптыK принциптер мен пролетариат диктатурасын негізге алCан большевиктерге Kарама-Kарсы еді. СондыKтан да Алаш к™семдері мен алашорда _кіметініS басшылыCы 1917 жылCы Jазан революциясыныS aрандарын, кеSес _кіметініS идеялары мен наKтылы іс-‰рекеттерін Kабылдамады, оларCа Kарсы шыKты. Азамат соCысы жылдарында (1918-1920 ж.ж.) Алашорда кеSес _кіметіне жау к_штермен одаKтас болды.сондыKтан азамат соCысында жеSіске жеткен КеSес _кіметі алаш пен Алашорданы тарих сахнасынан кетірді.КеSес _кіметі Алаш пен Алашорданы JазаKстанныS KоCамдыK-саяси ™мірінен аластауда алдау мен арбау ‰дістерін де, Kару жaмсап к_штеу жолын да Kолданды. Кезінде (1919 ж‰не 1920 жылдары) КеSес _кіметі Алаш KозCалысына KатысKандардыS барлыCына кешірім жасаCанына Kарамастан, азамат соCысынан кейінгі 7-8 жылда JазаKстан CылымыныS, оKу-аCарту ісініS, ‰дебиеті мен ™нерініS, халыK шаруашылыCыныS дамуына KомаKты _лес KосKан aлттыK-демократиялыK интелегенция ™кілдерін, еS алдымен Алаш пен АлашордаCа жетекшілік жасаCан Kайраткерле, т_гелге дерлік жалаCн жаламен «халыK жауы» аталып, сталиндік ‰кімшіл-‰міршіл ж_йеніS Kaрбандары болCан, ал олардыS Cылыми ж‰не ‰деби мaрасы халыKтан жасырын жаCдайда aсталды немесе жойылды. Тек еліміз т‰уелсіздік алCаннан кейін Cана aлттыK-демократиялыK интеллигенцияныS алыK таныCан к™семдерініS есімдері халыKKа Kайтарылып, олар KалдырCан рухани мaра KалыS жaртшылыKтыS игілігіне айналды.